- Email: [email protected]
Ludowe zabobony i przesądy czy racjonalne metody żywienia noworodków i niemowląt w końcu XVIII i w XIX stuleciu?
pediatria polska 87 (2012) 422–427
Dostępne online www.sciencedirect.com
journal homepage: www.elsevier.com/locate/pepo
Historia pediatrii/History of Paediatrics
Ludowe zabobony i przesa˛dy czy racjonalne metody ´ cu XVIII i w XIX z˙ywienia noworodko´w i niemowla˛t w kon stuleciu? Folk superstitions and exaggerations or rational methods of feeding newborns and infants at the end of the 18th and 19th century? Paweł Wysokin´ ski 1,*, Maria Wysokin´ ska 2, Agnieszka Kordek 3 1
Samodzielna Pracownia Edukacji Medycznej, Szczecin, Poland Kierownik: dr n. hum. Lilianna Wdowiak 2 Wyz˙ sza Szkoła Edukacji i Terapii, Wydział Zamiejscowy w Szczecinie, Poland Rektor Uczelni: prof. zw. dr hab. n. med. Kazimiera Milanowska 3 Klinika Patologii Noworodka SPSK-2, Szczecin, Poland Kierownik Oddziału: prof. Jacek Rudnicki
informacje o artykule
abstract
Historia artykułu:
The article presents opinions that prevailed among the country population, as well as
Otrzymano: 26.11.2011
physician reports regarding feeding of newborns and infants on Polish lands. This infor-
Zaakceptowano: 14.05.2012
mation is from the turn of the 18th and 19th centuries. Information regarding various ways of
Doste˛pne online: 22.05.2012
feeding the newborns can be found in historical monographs and articles. Breast feeding by mother or a wet nurse was essential to the child’s healthy development. However, for
Słowa kluczowe: noworodek
numerous reasons human milk was being substituted by animal milk, especially cow milk,
niemowle˛ z˙ywienie
surprising and harmful for the baby. Moreover, according to epidemiological research of
karmienie piersia˛ mamka
influence on high mortality among babies.
profilaktyka
horse milk and donkey milk. The folk methods of substituting mother’s milk were often those times, medical recommendations regarding the use of artificial food had a significant © 2012 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.
Keywords: Newborn Infant Nutrition Breast feeding Wet nurse Prophylaxis
* Adres do korespondencji: Paweł Wysokin´ski, ul. Herbowa 9/4, 71-427 Szczecin, Tel.: +48505575656. Adres email: [email protected] (P. Wysokin´ski). 0031-3939/$ – see front matter © 2012 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved. http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2012.05.005
pediatria polska 87 (2012) 422–427
Prawid ł owe odz˙ ywianie dzieci w obecnym czasie jest zagadnieniem bardzo istotnym, moz˙na powiedziec´ interdyscyplinarnym, bo poruszanym zaro´wno przez połoz˙niko´w, neonatologo´w, pediatro´w, jak i dietetyko´w. W rozwoju noworodko´w i niemowla˛t duz˙a˛ wage˛ przywia˛zuje sie˛ do karmienia piersia˛. Jest ono nie tylko idealnym sposobem dostarczenia wszelkich niezbe˛dnych składniko´w pokarmowych, ale ro´wniez˙ rozwija naturalna˛ wie˛z´ mie˛dzy matka˛ i dzieckiem. Czy na przełomie XVIII i XIX wieku karmienie naturalne ro´wniez˙ pełniło tak istotna˛ role˛ jak wspo´łczes´nie? Czy dostrzegano korzys´ci płyna˛ce z karmienia piersia˛ zaro´wno dla dziecka, jak i dla matki? Czy obserwowano ujemne strony karmienia sztucznego? Juz˙ w staroz˙ytnos´ci starano sie˛ sformułowac´ zasady odpowiedniego z˙ywienia dzieci, kto´re bez wie˛kszych zmian dotrwały az˙ do XVIII wieku. Pewne aspekty ulegały oczywis´cie modyfikacjom, jak chociaz˙by czas, w kto´rym nalez˙ało przystawic´ dziecko do piersi po porodzie, stosowanie pokarmo´w uzupełniaja˛cych, odstawianie od piersi czy tez˙ rola mamki w z˙ywieniu dziecka [1]. Celem kaz˙dej matki było zapewnienie dziecku juz˙ od chwili narodzin warunko´w sprzyjaja˛cych wychowaniu zdrowego i silnego potomka. XIX-wieczny chirurg Edward Madeyski [2] takimi słowami opisał wzrost i rozwo´j niemowle˛cia: ,,W pierwszym roku z˙ycia wyrasta dziecie˛ z niemowle˛cia słabiutkiego, niemoga˛cego nic chciec´, ani o swej sile zdziałac´, na dziecie˛, kto´re samosilnie raczkuje a nawet chodzi, samo je´, cze˛sto bardzo juz˙ mo´wic´ poczyna, a przynajmniej wszystko rozumie. Poste˛p rozwoju jest tak szybkim, jak juz˙ w z˙adnym okresie z˙ycia. . .’’ [3]. Wspo´łczesna wiedza z zakresu neonatologii i z˙ywienia pozwoliła na opracowanie przez zespo´ł eksperto´w z Instytutu Matki i Dziecka zalecen´ z˙ywieniowych dla dzieci karmionych piersia˛. Do jednej z podstawowych zasad nalez˙y jak najdłuz˙sze karmienie naturalne: ,,Zaleca sie˛ – pokarm kobiecy jako jedyne poz˙ywienie dla niemowle˛cia w cia˛gu pierwszych 6 miesie˛cy z˙ycia i przedłuz˙enie karmienia do co najmniej 12. miesia˛ca z˙ycia, po wprowadzeniu z˙ywienia uzupełniaja˛cego, lub do okresu, gdy dziecko lub matka zrezygnuja˛ z karmienia’’ [4]. Z˙ywienie dzieci, zwłaszcza w aspekcie karmienia piersia˛ przez matke˛ było przynajmniej od kilku stuleci tematem zainteresowan´ lekarzy. Aby zacza˛c´ karmic´ piersia˛, kobieta winna była do tego włas´ciwie sie˛ przygotowac´. Jej zachowanie i styl z˙ycia w czasie cia˛z˙y miało istotny zwia˛zek ze stanem zdrowia płodu. W swoim dziele pt. Sposo´ b dla rodzico´ w fizycznego wychowania dzieci wydanym w 1774 roku, szwajcarski lekarz Jacques Ballexserd [2], kto´rego dzieła były tłumaczone i doste˛pne na ziemiach polskich, umies´cił naste˛puja˛ce zalecenia dietetyczne dla kobiet cie˛z˙arnych: ,,Niewiasta w cie˛z˙y be˛da˛ca, powinna zaz˙ywac´ pokarmu pomiarkowanie, y tylko tych potraw, kto´rych ordynaryinie zaz˙ywac´ zwykła, iez˙eli nie sa˛ zbyt cie˛z˙kie słone, y korzenne. Maia˛ zas´ byc´ te potrawy takie, kto´reby ani ciepła zbytecznego, ani zimna niesprawiały, ani same nad to ciepłemi, ni zimnemi niebyły. (...) Niech (...) wstrzyma sie˛ od owego dziwacznego apetytu, osobliwie kiedy go czuie do rzeczy trudnych y niesposobnych do nalez˙ytego strawienia’’ [5]. Członek Komisji Antropologicznej Akademii Umieje˛tnos´ci w Krakowie Julian Talko-Hryncewicz pisał, powołuja˛c sie˛ na ludowe zalecenia, iz˙ w dniu, w kto´rym matka rozpoczynała
423
karmienie piersia˛ nie było wskazane, aby siadała na pos´cieli lub na ławce. W takiej sytuacji mogłaby utracic´ pokarm. Na szcze˛s´cie moz˙na było odwro´cic´ zła˛ wro´z˙be˛: wystarczyło, aby kobieta usiadła na progu i zjadła po´ł ugotowanego jajka [6]. Ponadto autor dokładnie opisywał domowe s´rodki zwie˛kszaja˛ce ilos´c´ pokarmu kobiecego. Kobietom karmia˛cym w tajemnicy dawano do zjedzenia mysz. Była to mysz, kto´ra˛ dodawano do uprzednio przygotowanej potrawy mie˛snej. Ponadto gotowano mysz w mleku, a naste˛pnie ,,wywar’’ dawano do wypicia matkom. Zalecano ro´wniez˙ m.in. jedzenie pieczonej marchwi, picie roztartych i zmieszanych z woda˛ oczu raczych, spoz˙ywanie ugotowanej w mleku kozim ma˛ki pszennej czy tez˙ startych na popio´ł kopyt krowich [6]. Wspomniane ,,oczy racze’’ to według Pharmacopea Austriaca z 1855 roku: ,,Konkrementy (złogi) kostno-kamienne, wkle˛sło-wypukłe, wielkos´ci ziarna grochu, złoz˙one z płytek, białe, tworza˛ce sie˛ u rako´w (...) do (rze˛du) dziesie˛cionogo´w nalez˙a˛cych; tworza˛ sie˛ po obu stronach z˙oła˛dka w miesia˛cu sierpniu, kiedy rak zmienia pancerz; opro´cz błony komo´rkowej w całos´ci z we˛glanu wapnia i fosforu złoz˙one’’ [7]. Były one zatem z´ro´dłem łatwo przyswajalnego wapnia i fosforu be˛da˛cych składnikami budulcowymi kos´c´ca. Moz˙na wie˛c dojs´c´ do przekonania, z˙e domowe sposoby z˙ywienia kobiet karmia˛cych miały racjonalne uzasadnienie w o´wczesnej medycynie konwencjonalnej. Zapisywane były przez lekarzy jako ,,lapides cancrorum praeparatum’’ i moz˙na było wykupic´ je w aptece na wage˛ [7]. Ze wzgle˛du na skład chemiczny i zastosowanie podobnie sprawa wygla˛dała w przypadku kopyt krowich. Z kolei korzen´ marchwi zawieraja˛cy b-karoten (prowitamine˛ A) wpływa na prawidłowy rozwo´j widzenia u dziecka. Podstawa˛ zapewnienia noworodkowi pełnowartos´ciowego pokarmu kobiecego było przestrzeganie przez matke˛ zasad prawidłowego z˙ywienia: ,,Natura pokarmu zdrowego wymaga takowegoz˙ warunku, aby matka lub karmicielka były zdrowemi, dobrze z˙ywionemi, to iest: doskonała˛ trawnos´c´ posiadały’’ [8]. Z kolei cechy ,,zdrowego pokarmu’’ były naste˛puja˛ce: ,,biaława siwos´c´, bez z˙adne´y woninie, zbyteczna ge˛stos´c´ ani tez˙ rzadkos´c´’’ [8]. Zatem, aby pokarm nie był zbyt ge˛sty, matka mogła temu zaradzic´ poprzez: ,,picie wody, piwa lekkiego, prace, poruszenia ciała i uie˛cie zbyt z˙yznuia˛cych potraw, a mianowicie ma˛cznych, do kto´rych nalez˙a˛ kartofle’’ [8]. W przypadku zbyt rzadkiego pokarmu nalez˙ało ograniczyc´ ilos´c´ przyjmowanych płyno´w. Natomiast pewne ogo´lne zalecenia z˙ywieniowe stosowane przez kobiety zaraz po porodzie dotyczyły dokładnego przez˙uwania posiłko´w, najcze˛s´ciej drobiowych lub gotowanej wołowiny oraz nienajadanie sie˛ do syta [8]. Celem przywro´cenia pokarmu kobiecie, kto´ra przerwała laktacje˛, nalez˙ało przygotowac´ roso´ł z myszy. Z ta˛ praktyka˛ wia˛zały sie˛ jednak pewne konsekwencje: ,,...dziecko be˛dzie miało od owej myszy nieche˛c´ do koto´w...’’ [9]. Jacques Ballexserd zwracał uwage˛ nie tylko na to, z˙e karmienie mlekiem kobiecym jest czyms´ naturalnym, ale ro´wniez˙ wskazywał na istotne korzys´ci, jakie z tego płyna˛ dla matki. Karmienie piersia˛ stanowiło swoiste remedium na zachowanie młodos´ci i pie˛knej cery, a ponadto miało byc´ ro´wniez˙ najlepszym sposobem na uniknie˛cie suchot [5]. Autor ponadto podkres´lał koniecznos´c´ podawania siary noworodkom [5]. Było to bardzo cenne spostrzez˙enie, zwaz˙ywszy na fakt, iz˙ w staroz˙ytnym Rzymie na przełomie I i II wieku n.e.
424
pediatria polska 87 (2012) 422–427
oraz w po´z´niejszych okresach mleko matki do trzeciej doby od dnia porodu uwaz˙ane było za pokarm niezdrowy, wytwarzany przez osłabiony porodem organizm kobiety [1]. W dziele pt. Dyjetetyka dzieci oparta na wskazo´ wkach przyrody. Przewodnik w zdrowem piele˛gnowaniu dzieci – od przyjs´ cia na s´ wiat az˙ do dojrzenia Edward Madeyski opisywał naste˛puja˛ce sposoby karmienia noworodko´w: ,,Poz˙ywieniem dla noworodka nic innego byc´ nie moz˙e, jak tylko mleko, poniewaz˙ ze˛bo´w na s´wiat z soba˛ nie przynosi (...); nareszcie i gruczoły wydzielaja˛ce soki do trawienia ma˛cznych lub innych niepłynnych pokarmo´w, sa˛ jeszcze bezczynne i niewykształcone, sam zas´ z˙oła˛dek nie wydziela jeszcze włas´ciwego s´luzu z˙oła˛dkowego, dlatego tylko płynny pokarm przerobic´ jest w stanie’’ [3]. Wymieniał ro´wniez˙ trzy rodzaje mleka, kto´re moz˙na podawac´ oseskowi: mleko matczyne, mleko mamki, a w przypadku niedostatku pierwszego i drugiego – mleko krowie. Doktor Jo´zef Piekarski w swoich spostrzez˙eniach sporza˛dzonych podczas pobytu w Irkucku zauwaz˙ył, z˙e po zakon´czeniu karmienia piersia˛ mleko krowie było najcze˛s´ciej stosowanym posiłkiem u małych dzieci, ze wzgle˛du na jego doste˛pnos´c´ ws´ro´d wszystkich warstw społecznych. Jednakz˙e, jak wynikało z jego obserwacji, mleko krowie nie było dobrze tolerowane przez niemowle˛ta [10]. Piekarski zauwaz˙ał ro´z˙nice w składzie mleka kobiecego oraz krowiego: ,,Krowie mleko w poro´wnaniu z kobiecem zawiera wie˛cej sernika (kazeiny), tłuszczu i soli, a mnie´j cukru mlecznego’’ [10]. Leopold Lityn´ski w poradniku pt. Kalendarz zdrowia higieniczny, informacyjny, literacki i ilustrowany na Rok Pan´ ski 1892, kto´ ry jest rokiem przeste˛pnym i liczy 366 dni umies´cił słowa niejakiego ,,doktora Eis. . .’’, kto´ry ro´wniez˙ dostrzegł istotne ro´z˙nice mie˛dzy mlekiem krowim i kobiecym, podkres´laja˛c jednoczes´nie, iz˙ to pierwsze nie jest pokarmem idealnym. W smaku mleko krowie miało byc´ mniej wodniste i mniej słodkie niz˙ kobiece, natomiast ro´z˙nice w składzie (wie˛cej ,,sernika’’) powodowały, z˙e mleko krowie było cie˛z˙kostrawne [11]. W dalszej cze˛s´ci artykułu ,,doktor Eis. . .’’ zawarł informacje dotycza˛ce sposobu przygotowania mleka krowiego dla niemowla˛t oraz zasady jego sterylizacji opracowane przez doktora Soxhleta. Autor postrzegał mleko jako skuteczny ore˛z˙ w walce z tyfusem, ospa˛, szkarlatyna˛, a nawet z cholera˛ [11]. Badaniem składu mleka zajmował sie˛ ro´wniez˙ w 1897 roku doktor Jan Raczyn´ski, kto´ry wskazywał, iz˙ mleko krowie ,,...w tej samej ilos´ci płynu zawiera prawie podwo´jna˛ ilos´c´ sernika...’’ [12]. Nalez˙ało wie˛c zmienic´ skład mleka krowiego, aby w miare˛ moz˙liwos´ci upodobnic´ je do mleka kobiecego. Raczyn´ski powoływał sie˛ na sposo´b przygotowania mleka krowiego według zalecen´ prof. Gaertnera. Mleko krowie nalez˙ało rozcien´czyc´ woda˛ z cukrem mlecznym, a naste˛pnie powstałej mieszaninie za pomoca˛ centryfugi (separatora uz˙ywanego do oddzielania s´mietany od mleka) nalez˙ało nadac´ odpowiednia˛ zawartos´c´ tłuszczu, wynosza˛ca˛ 3,1% [12]. Mleko to nazwane zostało przez Gaertnera ,,mlekiem tłustem’’. Stosowane było w klinikach, a dostarczano je dzieciom w wyparzanych, po´łlitrowych butelkach [12]. Opro´cz tzw. mleka Gaertnera stosowano z mniejszym powodzeniem inne mieszaniny z˙ywieniowe dla niemowla˛t oparte ro´wniez˙ na mleku krowim. Były to: mleko Backhausa, Lahmana, Rietha oraz Hessego [13]. W ,,Gazecie Lekarskiej’’ z 1875 r. opisane zostały jeszcze inne przykłady pokarmo´w maja˛cych zasta˛pic´
mleko matki: ,,Pro´cz rozrzedzan´ mle´ka krowiego woda˛ uz˙ywaja˛ cze˛sto dodatko´w herbaty z kopru włoskiego, rumianku, klejku owsianego, odwaru z kruchli trzcinne´j (arrowroot). Tym sposobem zamierzano nie tylko zmniejszyc´ ilos´c´ sernika (caseinum), lecz takz˙e zapobiegac´ wytwarzaniu sie˛ kolki, niez˙yto´w z˙oła˛dka i jelit. (...)’’. W kon´cu autor wspomina jeszcze o trzech surrogatach, kto´re włas´nie w ostatnich latach zastosowywano bardzo cze˛sto, tj. o Liebiga zupie dla dzieci, Lo¨flunda pokarmie dla dzieci i Nestle´go ma˛czce dla dzieci [14]. Niewłas´ciwe odz˙ywianie sie˛ matki ba˛dz´ mamki, a w szczego´lnos´ci stosowanie wyz˙ej opisanych pokarmo´w sztucznych powodowało na przełomie XVIII i XIX w. dolegliwos´ci z˙oła˛dkowe i jelitowe nazywane potocznie ,,morzyskiem’’ i ,,rznie˛ciem’’ [15]. Problem ten powstawał ,,...z przyczyny zsiadania sie˛ mleka w z˙oła˛dku, i tam kwas´nej ostros´ci nabierania, co poznasz z ich niespokojnos´ci, płaczu, krzyku nieustannego, to nogami machania, to z s´miechu niewczesnego, to z chciwego piersi sysania, to z nagłego oneyz˙e puszczania i krzyku, to z stolca raz dobrego i ge˛stego, to znowu rzadkiego lub leia˛cego sie˛, to z zielonego lub syrowatego, to kwasem oddaia˛cego, to z nade˛cia całego z˙ywota wiatrami’’ [15]. Podawanie mleka krowiego oraz rozcien´czonych na jego bazie preparato´w niemowle˛tom miało bardzo wiele działan´ niepoz˙a˛danych, wpływaja˛cych na stan zdrowia, a takz˙e s´miertelnos´c´ dzieci. Zwłaszcza podawane dzieciom mleko krowie i zupa Liebiga, kto´ra przyrza˛dzana była z mleka krowiego w poła˛czeniu z ma˛ka˛ pszenna˛, ma˛ka˛ słodowa˛ (je˛czmienna˛), dwuwe˛glanem potasu oraz woda˛ okazały sie˛ tragiczne w skutkach, co na podstawie prowadzonych obserwacji na swoich małych pacjentach zauwaz˙ył w 1868 r. lekarz Leon Dudrewicz [16]. Te˛ problematyke˛ w 1876 r. poruszał ro´wniez˙ Jo´zef Piekarski: ,,...w rodzinach zas´ nie zwracaja˛cych nalez˙yte´j uwagi na szkodliwos´c´ krowiego mleka, dzieci podpadały zaburzeniom w trawieniu, a te´m same´m nabywały usposobienia do krwawe´j biegunki, wpe˛dzaja˛ce´j do grobu tyle młodych ofiar’’ [17]. Szukano wie˛c innych, lepszych metod sztucznego karmienia dzieci. Pro´bowano z˙ywic´ noworodki i niemowle˛ta mlekiem os´lim czy kobylim. Mleko os´le nie znalazło powszechnego zastosowania ze wzgle˛du na rzadkos´c´ wyste˛powania os´lic. Wyja˛tkiem były Anglia i Holandia, gdzie cze˛sto zaste˛powało ono piers´ matczyna˛ [17]. Natomiast mleko klaczy stosowane było w postaci kobylego kumysu ,,...jako jedne´j z lepszych z pomie˛dzy poz˙ywnych substancyj w wyniszczaja˛cych cierpieniach jak: suchotach płucnych, przewlekłem upos´ledzeniu trawienia, w skorbucie i t. p.’’ [17]. Zakłady kumysowe powstawały w Londynie, Paryz˙u, Wiedniu, Petersburgu i Warszawie. W cytowanych doniesieniach naukowych Piekarski powoływał sie˛ na prace Ko¨rera, Biehla, Langhaardta oraz Biederta opublikowane w latach 1874–75, kto´re wskazywały na znaczne podobien´stwo mleka klaczy oraz mleka kobiecego, a co za tym idzie, na duz˙a˛ uz˙ytecznos´c´ mleka klaczy jako sztucznego poz˙ywienia dla dzieci [17]. Kolejnym etapem sztucznego z˙ywienia dzieci było wprowadzanie pokarmo´w płynnych na bazie bulionu oraz pierwszych pokarmo´w stałych, jak papki mie˛sne czy ge˛ste kaszki. W szo´stym miesia˛cu z˙ycia zalecano dodatkowo bulion mie˛sny lub bulion z dodatkiem mleka krowiego, natomiast po ukazaniu sie˛ pierwszych ze˛bo´w podawano
pediatria polska 87 (2012) 422–427
pokarmy ma˛czne (kluseczki, papki czy kaszki). Z kolei w przypadku problemo´w z trawieniem u dziecka stosowano kasze˛ owsiana˛ [18]. Dlaczego wie˛c pomimo przeciwwskazan´ matki odstawiały dzieci od piersi? Pojawiały sie˛ przeciez˙ doniesienia o tym, z˙e karmienie sztuczne nie było korzystne dla noworodko´w i niemowla˛t [16]. Powodo´w było przynajmniej kilka. ,,Przyczyna˛ istotnej niemoz˙nos´ci fizycznej sa˛ choroby, np. gruz´lica, przymiot, zakaz´ne, zły rozwo´j dziecka (przy karmieniu mlekiem matki) i t. d. Faktem jest, z˙e poste˛pem kultury ta niemoz˙nos´c´ fizyczna u kobiet sie˛ powie˛ksza’’ [19]. Niestety były ro´wniez˙ inne przyczyny tego stanu rzeczy: ,,Warunki socjalne, praca zawodowa, da˛z˙nos´ci emancypacyjne – wszystko sprawia, z˙e pomina˛wszy fizyczna˛ niemoz˙nos´c´, wiele kobiet nie karmi swoich dzieci, chociaz˙by zdrowie ich na to pozwalało. (...) Matki zamoz˙ne karmienie wytra˛ca z wygodnego trybu z˙ycia, wie˛c lepiej wzia˛c´ mamke˛!’’ [19]. Na przełomie XVIII i XIX wieku nie udało sie˛ niestety opracowac´ zdrowego i w pełni wartos´ciowego poz˙ywienia dla niemowla˛t, kto´re mogłoby zasta˛pic´ mleko matki. Niezalez˙nie od zastosowanego substytutu s´miertelnos´c´ dzieci karmionych sztucznie znacznie przewyz˙szała s´miertelnos´c´ dzieci karmionych piersia˛. Lekarz prywatnego zakładu leczniczego dla dzieci J. Ba˛czkiewicz powoływał sie˛ w 1896 roku na naste˛puja˛ce dane epidemiologiczne: ,,W Islandyi, gdzie matki same karmia˛ dzieci, s´miertelnos´c´ w pierwszych miesia˛cach wynosi 9%. W Rossyi w tychz˙e warunkach s´miertelnos´c´ w pierwszych 6 tygodniach wynosi 6,2%. W Finlandyi, Szwecyi, Norwegii i Danii wynosi 12%, 13%, 10% i 13%, natomiast w Bawaryi i Wrtembergii, gdzie matki wyja˛tkowo tylko karmia˛, s´miertelnos´c´ wynosi 31% i 32%, Stolz w Strasburgu podaje s´miertelnos´c´ dla dzieci przy piersi 19%, a sztucznie z˙ywionych 87%, Villemin dla Paryz˙a podaje cyfry 19% i 43%, Frank w Monachium 10,6% i 89%’’ [20]. Historyk i folklorysta Henryk Biegeleisen w dziele pt. Matka i dziecko w obrze˛dach, wierzeniach i zwyczajach ludu polskiego pisał, z˙e pierwszym pokarmem dla noworodko´w na Rusi Czerwonej opro´cz mleka była odrobina miodu, z kolei w okolicach Krakowa podawano oliwe˛ zmieszana˛ z cukrem [9]. O innych niz˙ karmienie piersia˛ sposobach z˙ywienia noworodko´w i niemowla˛t wspomina ro´wniez˙ Julian Talko-Hryncewicz. W szczego´łowy sposo´b opisuje karmienie dzieci za pomoca˛ butelki ze smoczkiem: ,,Sztuczne karmienie noworodko´w, do niedawna jeszcze, – kiedy smoczki gutaperkowe nie były jeszcze na Rusi tak rozpowszechnione jak obecnie, gdy je sprzedaja˛ w najmniejszych kramikach, po miasteczkach i po wsiach, – działo sie˛ za pomoca˛ smoczko´w zwierze˛cych t.j. sko´ra˛ odcie˛ta˛ z wymion zarz˙nie˛tej krowy obwia˛zywano butelki z pokarmem, z kto´rych dzieci ssały. Smoczki te odznaczały sie˛ stosunkowa˛ trwałos´cia˛. Jako surogat mleka kobiecego, w razach gdy matka mało ma pokarmu lub w dodatku do tego, uz˙ywaja˛ papki z chleba z˙ytniego lub pszennego ,,palanicy’’, napawaja˛ dzieci rumiankiem, zapychaja˛ im usta bułka˛, chlebem, ziemniakami a nieraz i innemi pokarmami’’ [6]. Jednakz˙e, jak stwierdzał Edward Madeyski, smoczki nie były utrzymywane w nalez˙ytej czystos´ci. Resztki mleka w brudnym smoczku fermentowały, be˛da˛c przyczyna˛ ples´niawek ,,. . .czyli grzybko´w t. j. wrzodko´w cały nieraz połyk zajmuja˛cych, a na kon´cu po pewnym czasie psuja˛ z˙oła˛dek,
425
i krew, a zta˛d cze˛sto wymioty, osłabienie trawienia i złe odz˙ywienie, a nawet suchoty kiszkowe’’ [3]. Przyczyn powstawania ples´niawek moz˙na wymienic´ wie˛cej, jak choc´by dawanie dzieciom, kto´rym wyrzynały sie˛ pierwsze za˛bki, rozmaitych przedmioto´w do gryzienia, np. ge˛siej kos´ci, klucza czy grzebienia [21]. Jednym z pierwszych pokarmo´w dla noworodka i niemowle˛cia juz˙ za czaso´w Galena i Soranusa był rozdrobniony chleb, cze˛sto rozpuszczony w wodzie z dodatkiem miodu, mleku lub w winie z dodatkiem miodu. Naste˛pnie, po ukazaniu sie˛ pierwszych ze˛bo´w moz˙na było wprowadzac´ rozwodniona˛ owsianke˛, zupe˛ z orkiszu i jajko. Rozcien´czone wino zalecane było dziecku spragnionemu [1]. Jacek August Dziarkowski – polski lekarz i przyrodnik w dziele pt. Poradnik domowy wydanym w 1819 roku radzi, aby jedynym pokarmem niemowle˛cia było mleko matki. Niewskazane były papki z mleka i ma˛ki, jako pokarmy kleiste, długo zalegaja˛ce w z˙oła˛dku, powoduja˛ce kolki, bo´le i wzde˛cia. Twardsze pokarmy zalecał Dziarkowski, gdy dzieciom pojawiały sie˛ juz˙ pierwsze ze˛by [8]. W s´wietle omawianego zagadnienia nie moz˙na zapomniec´ o roli mamki w z˙ywieniu dziecka. W sytuacji, gdy matka nie była w stanie samodzielnie wykarmic´ swego dziecka, starano sie˛, w miare˛ moz˙liwos´ci zapewnic´ niemowle˛ciu mleko mamki. Juz˙ staroz˙ytni Grecy wskazywali cechy, jakimi powinna charakteryzowac´ sie˛ idealna mamka. Miała byc´ to kobieta skromna i schludna, nie uz˙ywaja˛ca napojo´w alkoholowych. Musiała posiadac´ odpowiednia˛ ilos´c´ pokarmu, potrzebnego do wykarmienia dziecka [1]. Ballexserd ro´wniez˙ wymieniał przymioty, jakimi powinna charakteryzowac´ sie˛ idealna mamka. Zwracał uwage˛ na charakter mamki, przestrzeganie zasad higieny osobistej, odpowiedni styl z˙ycia oraz diete˛ [5]. Edward Madeyski zaznaczał iz˙: ,,Pokarm mamki moz˙e byc´ bardzo zbliz˙onym do pokarmu matczynego, zwłaszcza jez˙eli mamka w ro´wnym jest wieku z matka˛ (...); ale całkowicie go zasta˛pic´ nie moz˙e (...). To wie˛c oderwanie dziecie˛cia od ustroju matki, z kto´rym od pocze˛cia zwia˛zane było, i przywia˛zanie go do innego, jemu obcego, zawsze jest mniej lub wie˛cej szkodliwem wstrza˛s´nieniem’’ [3]. Ponadto zwracał uwage˛, iz˙ zdarzaja˛ sie˛ jednostkowe przypadki, gdy mleko mamki zawiera wie˛cej poz˙a˛danych dla dziecka składniko´w aniz˙eli mleko matki, zwłaszcza gdy matka cie˛z˙ko choruje m.in. na suchoty, ,,szkrofle’’ (skrofuły – gruz´lica we˛zło´w chłonnych), padaczke˛ lub inne choroby neurologiczne i nie jest w stanie karmic´ piersia˛ [3]. Jednoczes´nie zastanawiał sie˛, dlaczego w pokoleniu prababek karmia˛cych piersia˛ obserwowano dłuz˙szy czas przez˙ycia kobiet oraz znacznie rzadsze rozpowszechnienie raka piersi i macicy, pomimo trudniejszych warunko´w z˙ycia czy tez˙ mniej wyszukanej kuchni [3]. Za przyczyne˛ choro´b piersi i macicy młodych kobiet Madeyski wskazywał rzadkie karmienie dzieci przez własne matki. Zauwaz˙ył ro´wniez˙, z˙e piersi kobiet, kto´re przestaja˛ karmic´ swoje dzieci, staja˛ sie˛ obrzmiałe, twarde, wraz˙liwe na urazy fizyczne i co najwaz˙niejsze moga˛ ,,w skutek cie˛z˙kich choro´b powstałego charłactwa krwi przejs´c´ w raka. Dla tego to białe upławy i rak piersi i macicy sa˛ prawie wyła˛czna˛ plaga˛ matek, kto´re swych dzieci same nie karmiły’’ [3]. Nasuwa sie˛ zatem pytanie – czy karmienie piersia˛ mogło uchronic´ kobiety z˙yja˛ce pod koniec XIX wieku przed choroba˛ nowotworowa˛ piersi i macicy?
426
pediatria polska 87 (2012) 422–427
Kolejne wskazo´wki w polskiej literaturze dotycza˛ce z˙ywienia noworodko´w i niemowla˛t pochodza˛ z 1893 roku ,,Karmienie piersiami trwa zwykle od dwunastu do trzynastu miesie˛cy, a sa˛ matki, kto´re karmia˛ do dwo´ch lat i wie˛cej. Czynia˛ to w ostatnich czasach szczego´lnie z˙ydo´wki, aby nie zajs´c´ w cia˛z˙e˛...’’ [6]. Dzis´ wiemy, z˙e istotnie było to bardzo trafne spostrzez˙enie, aczkolwiek zalez˙nos´c´ mie˛dzy obniz˙ona˛ płodnos´cia˛ a karmieniem piersia˛ była znana juz˙ w staroz˙ytnym Rzymie. Nie wiadomo jednak, czy zdawano sobie sprawe˛, z˙e karmienie piersia˛ mogło miec´ działanie antykoncepcyjne, czy tez˙ wynikało to z panuja˛cego wo´wczas zakazu wspo´łz˙ycia podczas trwania laktacji [1]. Wartos´c´ pokarmu kobiecego była nie do przecenienia. Jednakz˙e w z˙yciu kaz˙dego dziecka nadchodził moment, w kto´rym nalez˙ało odstawic´ je od piersi matki ba˛dz´ mamki. ,,Iak doyda˛ dziesia˛ciu, dwunastu, lub pie˛tnastu miesie˛cy, trzeba ich na ten czas odła˛czac´ od piersi, ukaz˙a˛ to ze˛by przez kto´re niby natura opowie czas odła˛czenia, y z˙e ich z˙oła˛dek choc´ słaby ieszcze, iest iednak dosyc´ mocny, do strawienia pokarmu, nieco twardszego od mle´ka’’ [5]. Wspo´łczes´nie okres pie˛tnastu miesie˛cy karmienia piersia˛ wydaje sie˛ dos´c´ długi, ale w tym miejscu warto powro´cic´ do czaso´w staroz˙ytnych, kiedy to Galen zalecał odstawienie dziecka od piersi po ukon´czeniu przez nie trzeciego roku z˙ycia [1]. Istniało wiele sposobo´w ludowych pomagaja˛cych w odstawieniu dziecka od piersi. Julian Talko-Hryncewicz pisał: ,,Istnieje zwyczaj, z˙e trzeba dziecko odła˛czac´ na nowiu. Zwykle matka poraz ostatni karmia˛c, usiada na progu...’’ [6]. Zalecano ro´wniez˙ odstawianie dziecka od piersi w Wielki Pia˛tek [6]. Matka w swoim poste˛powaniu musiała byc´ konsekwentna. Nie wolno było po odstawieniu od piersi ponownie dziecka przystawiac´: ,,Jez˙eli dziecku odła˛czonemu od piersi matka po pewnym czasie znowu piers´ poda, to niemowle stanie sie˛ albo czarownikiem, albo szkodliwym człowiekiem, kto´ry kaz˙demu, komu droge˛ przejdzie nieszcze˛s´cie przyniesie...’’ – mniemali mieszkan´cy Wołynia [6]. Ze s´rodko´w domowych stosowanych przez lud zewne˛trznie na piersi karmia˛cej w celu zmniejszenia ilos´ci pokarmu stosowano naskrobana˛ i smaz˙ona˛ w oliwie rzodkiew, roztarty w oliwie czosnek, przykładano lis´cie szałwii, nacierano piersi ,,sokiem wycis´nie˛tym z cebuli utłuczonej na miazge˛’’, a takz˙e smarowano piersi krochmalem [6]. Według Mikołaja Mianowskiego, z medycznego punktu widzenia: ,,Zdaie sie˛ wszelako, z˙e naylepszy czas be˛dzie do odła˛czenia, kiedy dziecie˛ ma os´m lub szes´c´ przynaymniey ze˛bo´w i kiedy naste˛pne powoli sie˛ wyrzynaia˛; kiedy pokarmy rozmaite dobrze trawi i zupełnie iest zdrowe’’ [22]. Natomiast Teodor Matecki zalecał stopniowe odstawianie dzieci od piersi z jednoczesnym przyzwyczajaniem do innych potraw [23]. Edward Madeyski powołuja˛c sie˛ na ro´z˙nych autoro´w zalecał, aby odstawic´ dziecko od piersi, kiedy pojawia˛ sie˛ pierwsze ze˛by mleczne. Zauwaz˙ał przy tym, z˙e ze˛by mleczne u dzieci wyrzynaja˛ sie˛ juz˙ mie˛dzy szo´stym a jedenastym miesia˛cem z˙ycia [3]. Istniały jeszcze inne przesłanki mo´wia˛ce o tym, kiedy nalez˙ało odstawic´ dziecko od piersi: ,,Juz˙ w trzecim albo czwartym miesia˛cu zaczynaja˛ gruczoły s´linowe wydzielac´ s´line˛, kto´ra coraz sie˛ staje tres´ciwsza˛ i do przetrawiania ma˛cznych pokarmo´w ro´wnie jak do zwilgotniania jamy ustnej i połyku dla lz˙ejszego przechodu stalszego pokarmu jest niezbe˛dna˛’’ [3]. Wynikało to z fizjologicznego rozwoju przewodu pokarmowego i wydzielanych soko´w z˙oła˛dkowych
oraz rozwoju narza˛du z˙ucia niemowle˛cia [3]. Ponadto uwaz˙ano, z˙e gdy dziecko zasypia przy piersi, nabiera ,,. . .pokarm w usta i nie połyka go. Ten pokarm kwas´nieje w ustach i powoduje tak zwane grzybki czyli afty, kto´re nie tylko sa˛ cze˛sto bardzo bolesne, ale i nalez˙ytemu nassaniu sie˛ dziecka i odz˙ywianiu staja˛ na przeszkodzie’’ [3]. Wspo´łczesna wiedza medyczna z zakresu z˙ywienia noworodko´w i niemowla˛t pozwala jednoznacznie stwierdzic´, iz˙ karmienie piersia˛ jest nie tylko bardzo korzystne dla dziecka, ale ro´wniez˙ niesie za soba˛ wymierne korzys´ci dla kobiety karmia˛cej, jak chociaz˙by zmniejszenie ryzyka zachorowania na raka sutka i jajnika oraz osteoporoze˛ [4]. Wpływ na zaistniała˛ sytuacje˛ miały dawne zalecenia z˙ywieniowe odnosza˛ce sie˛ zaro´wno do matek jak i do dzieci. Dieta matki bazuja˛ca na lekkostrawnych produktach bogatych w białko, łatwo przyswajalny wapn´ i witaminy ro´wniez˙ dzisiaj stanowi podstawe˛ z˙ywienia kobiety w okresie laktacji. Z kolei wczes´niejsze pro´by poszukiwania najlepszego substytutu mleka kobiecego z pewnos´cia˛ przyczyniły sie˛ do powszechnej obecnie doste˛pnos´ci mieszanek mlekozaste˛pczych. Karmienie piersia˛ odgrywa waz˙na˛ role˛ w zmniejszeniu ryzyka infekcji układu oddechowego, pokarmowego oraz uogo´lnionych zakaz˙en´. Notowana jest rzadsza zapadalnos´c´ na cukrzyce˛ typu 1, RZS czy chorobe˛ Crohna. Wskazuje sie˛ ro´wniez˙ na protekcyjne działanie pokarmu kobiecego w przypadku martwiczego zapalenia jelita (necrotizing enterocolitis; NEC) [4]. Podsumowuja˛c przedstawione w niniejszej pracy spostrzez˙enia XVIII- i XIX-wiecznych autoro´w, moz˙na jednoznacznie stwierdzic´, iz˙ karmienie piersia˛ jest najlepszym sposobem z˙ywienia noworodko´w i niemowla˛t. Od wieko´w zapewnia dziecku pełne zapotrzebowanie we wszystkie niezbe˛dne do wzrostu i rozwoju składniki. Rozwija ro´wniez˙ naturalna˛ wie˛z´ mie˛dzy matka˛ i dzieckiem.
Wkład autoro´w/Authors’ contributions Według kolejnos´ci.
Konflikt interesu/Conflict of interest Nie wyste˛puje.
p i s´ m i e n n i c t w o / r e f e r e n c e s
[1] Silska S, Krawczyn´ski M. Pogla˛dy na z˙ywienie niemowla˛t w staroz˙ytnos´ci. Pediatr Pol 2009;84(2):192–196. [2] Kos´min´ski S. Słownik lekarzo´w polskich. Warszawa; 1883. [3] Madeyski E. Dyjetetyka dzieci oparta na wskazo´wkach przyrody. Przewodnik w zdrowem piele˛gnowaniu dzieci – od przyjs´cia na s´wiat az˙ do dojrzenia. Warszawa: Gebethner i Wolff; 1869. [4] Kowalewska-Kantecka B. Karmienie pokarmem matki złotym standardem z˙ywienia noworodko´w i niemowla˛t. Pediatria wsp 2007;9(1):65–68. [5] Ballexserd J. Sposo´b dla rodzico´w fizycznego wychowania dzieci. Lwo´w–Warszawa: Jan Aug. Poser; 1774. [6] Talko-Hryncewicz J. Zarysy lecznictwa ludowego na Rusi Południowej. Krako´w: Akademia Umieje˛tnos´ci; 1893.
pediatria polska 87 (2012) 422–427
[7] Pharmacopea Austriaca. Editio Quinta, Viennae: Caes. Reg. Aulae Et Imperii Typographia; 1855. [8] Dziarkowski JA. Poradnik domowy cz. I. Warszawa: Drukarnia Zawadzkiego i Me˛ckiego; 1819. [9] Biegeleisen H. Matka i dziecko w obrze˛dach, wierzeniach i zwyczajach ludu polskiego. Lwo´w: Ateneum; 1927 . [10] Piekarski J. O pokarmie dla dzieci. Gaz Lek 1876;21(5):73–76. [11] Dr Eis. . . [krypt.], O sztucznem karmieniu dzieci. W: Lityn´ski L Redaktor, Kalendarz zdrowia hygieniczny, informacyjny, literacki i illustrowany na rok pan´ski 1892, kto´ry jest rokiem przeste˛pnym i liczy 366 dni. Lwo´w: H. Altenberg; 1892:55–57. [12] Raczyn´ski J. Dos´wiadczenia kliniczne z t. zw. tłustem mlekiem prof. Gaertnera Przeg Lek 1897;36(22):276–281. [13] Raczyn´ski J. Przegla˛d nowszych prac dotycza˛cych sztucznego karmienia dzieci. Przeg Lek 1897;35(43): 573–574. [14] Kehrer FA. O najpierwszym pokarmie dzieci. Gaz Lek 1875;18(10):152–155. [15] Perzyna L. Lekarz dla włos´cian. Kalisz: Wydano w drukarni .J.O. Xcia Imci Prymasa, Arcy-Biskupa Gniez´nien´skiego; 1793
427
[16] Dudrewicz L. Przyczynek do nauki o wpływie, jaki wywiera sztuczne karmienie na zdrowie niemowla˛t. Gaz Lek 1868;5 (7):97–100. [17] Piekarski J. O pokarmie dla dzieci. Gaz Lek 1876;21(6):90–92. [18] Piekarski J. O pokarmie dla dzieci. Gaz Lek 1876;21(7): 107–108. [19] Gr. [krypt.]. O karmieniu sztucznem (z Tow. Hygienicznego). Kurjer Warszawski, 1899; 69(102):2–3. [20] Ba˛czkiewicz J. W sprawie z˙ywienia niemowla˛t mlekiem kobiecem a krowiem. Przeg Lek 1896;31(22):585–593. [21] Wysokin´ski P, Wdowiak L. Problem ,,z˙aby’’ w opiece nad noworodkiem i niemowle˛ciem na ziemiach polskich w wieku XIX-tym i w pierwszej połowie XX wieku. In: Felsmann MZ, Szarek J, Felsmann M, editors. Dawna medycyna i weterynaria. Chełmno: Pacjent Muzeum Ziemi Chełmin´skiej; 2011. p. 257–276. [22] Mianowski M. Nauka sztuki połoz˙niczey dla niewiast. Wilno: Nakładem Jo´zefa Zawadzkiego; 1825. [23] Matecki T. Poradnik dla młodych matek, czyli fizyczne wychowanie dzieci w pierwszych siedmiu latach. Poznan´: Nakładem N. Kamien´skiego i Spo´łki; 1848.
Dostępne online www.sciencedirect.com
journal homepage: www.elsevier.com/locate/pepo
Historia pediatrii/History of Paediatrics
Ludowe zabobony i przesa˛dy czy racjonalne metody ´ cu XVIII i w XIX z˙ywienia noworodko´w i niemowla˛t w kon stuleciu? Folk superstitions and exaggerations or rational methods of feeding newborns and infants at the end of the 18th and 19th century? Paweł Wysokin´ ski 1,*, Maria Wysokin´ ska 2, Agnieszka Kordek 3 1
Samodzielna Pracownia Edukacji Medycznej, Szczecin, Poland Kierownik: dr n. hum. Lilianna Wdowiak 2 Wyz˙ sza Szkoła Edukacji i Terapii, Wydział Zamiejscowy w Szczecinie, Poland Rektor Uczelni: prof. zw. dr hab. n. med. Kazimiera Milanowska 3 Klinika Patologii Noworodka SPSK-2, Szczecin, Poland Kierownik Oddziału: prof. Jacek Rudnicki
informacje o artykule
abstract
Historia artykułu:
The article presents opinions that prevailed among the country population, as well as
Otrzymano: 26.11.2011
physician reports regarding feeding of newborns and infants on Polish lands. This infor-
Zaakceptowano: 14.05.2012
mation is from the turn of the 18th and 19th centuries. Information regarding various ways of
Doste˛pne online: 22.05.2012
feeding the newborns can be found in historical monographs and articles. Breast feeding by mother or a wet nurse was essential to the child’s healthy development. However, for
Słowa kluczowe: noworodek
numerous reasons human milk was being substituted by animal milk, especially cow milk,
niemowle˛ z˙ywienie
surprising and harmful for the baby. Moreover, according to epidemiological research of
karmienie piersia˛ mamka
influence on high mortality among babies.
profilaktyka
horse milk and donkey milk. The folk methods of substituting mother’s milk were often those times, medical recommendations regarding the use of artificial food had a significant © 2012 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.
Keywords: Newborn Infant Nutrition Breast feeding Wet nurse Prophylaxis
* Adres do korespondencji: Paweł Wysokin´ski, ul. Herbowa 9/4, 71-427 Szczecin, Tel.: +48505575656. Adres email: [email protected] (P. Wysokin´ski). 0031-3939/$ – see front matter © 2012 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved. http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2012.05.005
pediatria polska 87 (2012) 422–427
Prawid ł owe odz˙ ywianie dzieci w obecnym czasie jest zagadnieniem bardzo istotnym, moz˙na powiedziec´ interdyscyplinarnym, bo poruszanym zaro´wno przez połoz˙niko´w, neonatologo´w, pediatro´w, jak i dietetyko´w. W rozwoju noworodko´w i niemowla˛t duz˙a˛ wage˛ przywia˛zuje sie˛ do karmienia piersia˛. Jest ono nie tylko idealnym sposobem dostarczenia wszelkich niezbe˛dnych składniko´w pokarmowych, ale ro´wniez˙ rozwija naturalna˛ wie˛z´ mie˛dzy matka˛ i dzieckiem. Czy na przełomie XVIII i XIX wieku karmienie naturalne ro´wniez˙ pełniło tak istotna˛ role˛ jak wspo´łczes´nie? Czy dostrzegano korzys´ci płyna˛ce z karmienia piersia˛ zaro´wno dla dziecka, jak i dla matki? Czy obserwowano ujemne strony karmienia sztucznego? Juz˙ w staroz˙ytnos´ci starano sie˛ sformułowac´ zasady odpowiedniego z˙ywienia dzieci, kto´re bez wie˛kszych zmian dotrwały az˙ do XVIII wieku. Pewne aspekty ulegały oczywis´cie modyfikacjom, jak chociaz˙by czas, w kto´rym nalez˙ało przystawic´ dziecko do piersi po porodzie, stosowanie pokarmo´w uzupełniaja˛cych, odstawianie od piersi czy tez˙ rola mamki w z˙ywieniu dziecka [1]. Celem kaz˙dej matki było zapewnienie dziecku juz˙ od chwili narodzin warunko´w sprzyjaja˛cych wychowaniu zdrowego i silnego potomka. XIX-wieczny chirurg Edward Madeyski [2] takimi słowami opisał wzrost i rozwo´j niemowle˛cia: ,,W pierwszym roku z˙ycia wyrasta dziecie˛ z niemowle˛cia słabiutkiego, niemoga˛cego nic chciec´, ani o swej sile zdziałac´, na dziecie˛, kto´re samosilnie raczkuje a nawet chodzi, samo je´, cze˛sto bardzo juz˙ mo´wic´ poczyna, a przynajmniej wszystko rozumie. Poste˛p rozwoju jest tak szybkim, jak juz˙ w z˙adnym okresie z˙ycia. . .’’ [3]. Wspo´łczesna wiedza z zakresu neonatologii i z˙ywienia pozwoliła na opracowanie przez zespo´ł eksperto´w z Instytutu Matki i Dziecka zalecen´ z˙ywieniowych dla dzieci karmionych piersia˛. Do jednej z podstawowych zasad nalez˙y jak najdłuz˙sze karmienie naturalne: ,,Zaleca sie˛ – pokarm kobiecy jako jedyne poz˙ywienie dla niemowle˛cia w cia˛gu pierwszych 6 miesie˛cy z˙ycia i przedłuz˙enie karmienia do co najmniej 12. miesia˛ca z˙ycia, po wprowadzeniu z˙ywienia uzupełniaja˛cego, lub do okresu, gdy dziecko lub matka zrezygnuja˛ z karmienia’’ [4]. Z˙ywienie dzieci, zwłaszcza w aspekcie karmienia piersia˛ przez matke˛ było przynajmniej od kilku stuleci tematem zainteresowan´ lekarzy. Aby zacza˛c´ karmic´ piersia˛, kobieta winna była do tego włas´ciwie sie˛ przygotowac´. Jej zachowanie i styl z˙ycia w czasie cia˛z˙y miało istotny zwia˛zek ze stanem zdrowia płodu. W swoim dziele pt. Sposo´ b dla rodzico´ w fizycznego wychowania dzieci wydanym w 1774 roku, szwajcarski lekarz Jacques Ballexserd [2], kto´rego dzieła były tłumaczone i doste˛pne na ziemiach polskich, umies´cił naste˛puja˛ce zalecenia dietetyczne dla kobiet cie˛z˙arnych: ,,Niewiasta w cie˛z˙y be˛da˛ca, powinna zaz˙ywac´ pokarmu pomiarkowanie, y tylko tych potraw, kto´rych ordynaryinie zaz˙ywac´ zwykła, iez˙eli nie sa˛ zbyt cie˛z˙kie słone, y korzenne. Maia˛ zas´ byc´ te potrawy takie, kto´reby ani ciepła zbytecznego, ani zimna niesprawiały, ani same nad to ciepłemi, ni zimnemi niebyły. (...) Niech (...) wstrzyma sie˛ od owego dziwacznego apetytu, osobliwie kiedy go czuie do rzeczy trudnych y niesposobnych do nalez˙ytego strawienia’’ [5]. Członek Komisji Antropologicznej Akademii Umieje˛tnos´ci w Krakowie Julian Talko-Hryncewicz pisał, powołuja˛c sie˛ na ludowe zalecenia, iz˙ w dniu, w kto´rym matka rozpoczynała
423
karmienie piersia˛ nie było wskazane, aby siadała na pos´cieli lub na ławce. W takiej sytuacji mogłaby utracic´ pokarm. Na szcze˛s´cie moz˙na było odwro´cic´ zła˛ wro´z˙be˛: wystarczyło, aby kobieta usiadła na progu i zjadła po´ł ugotowanego jajka [6]. Ponadto autor dokładnie opisywał domowe s´rodki zwie˛kszaja˛ce ilos´c´ pokarmu kobiecego. Kobietom karmia˛cym w tajemnicy dawano do zjedzenia mysz. Była to mysz, kto´ra˛ dodawano do uprzednio przygotowanej potrawy mie˛snej. Ponadto gotowano mysz w mleku, a naste˛pnie ,,wywar’’ dawano do wypicia matkom. Zalecano ro´wniez˙ m.in. jedzenie pieczonej marchwi, picie roztartych i zmieszanych z woda˛ oczu raczych, spoz˙ywanie ugotowanej w mleku kozim ma˛ki pszennej czy tez˙ startych na popio´ł kopyt krowich [6]. Wspomniane ,,oczy racze’’ to według Pharmacopea Austriaca z 1855 roku: ,,Konkrementy (złogi) kostno-kamienne, wkle˛sło-wypukłe, wielkos´ci ziarna grochu, złoz˙one z płytek, białe, tworza˛ce sie˛ u rako´w (...) do (rze˛du) dziesie˛cionogo´w nalez˙a˛cych; tworza˛ sie˛ po obu stronach z˙oła˛dka w miesia˛cu sierpniu, kiedy rak zmienia pancerz; opro´cz błony komo´rkowej w całos´ci z we˛glanu wapnia i fosforu złoz˙one’’ [7]. Były one zatem z´ro´dłem łatwo przyswajalnego wapnia i fosforu be˛da˛cych składnikami budulcowymi kos´c´ca. Moz˙na wie˛c dojs´c´ do przekonania, z˙e domowe sposoby z˙ywienia kobiet karmia˛cych miały racjonalne uzasadnienie w o´wczesnej medycynie konwencjonalnej. Zapisywane były przez lekarzy jako ,,lapides cancrorum praeparatum’’ i moz˙na było wykupic´ je w aptece na wage˛ [7]. Ze wzgle˛du na skład chemiczny i zastosowanie podobnie sprawa wygla˛dała w przypadku kopyt krowich. Z kolei korzen´ marchwi zawieraja˛cy b-karoten (prowitamine˛ A) wpływa na prawidłowy rozwo´j widzenia u dziecka. Podstawa˛ zapewnienia noworodkowi pełnowartos´ciowego pokarmu kobiecego było przestrzeganie przez matke˛ zasad prawidłowego z˙ywienia: ,,Natura pokarmu zdrowego wymaga takowegoz˙ warunku, aby matka lub karmicielka były zdrowemi, dobrze z˙ywionemi, to iest: doskonała˛ trawnos´c´ posiadały’’ [8]. Z kolei cechy ,,zdrowego pokarmu’’ były naste˛puja˛ce: ,,biaława siwos´c´, bez z˙adne´y woninie, zbyteczna ge˛stos´c´ ani tez˙ rzadkos´c´’’ [8]. Zatem, aby pokarm nie był zbyt ge˛sty, matka mogła temu zaradzic´ poprzez: ,,picie wody, piwa lekkiego, prace, poruszenia ciała i uie˛cie zbyt z˙yznuia˛cych potraw, a mianowicie ma˛cznych, do kto´rych nalez˙a˛ kartofle’’ [8]. W przypadku zbyt rzadkiego pokarmu nalez˙ało ograniczyc´ ilos´c´ przyjmowanych płyno´w. Natomiast pewne ogo´lne zalecenia z˙ywieniowe stosowane przez kobiety zaraz po porodzie dotyczyły dokładnego przez˙uwania posiłko´w, najcze˛s´ciej drobiowych lub gotowanej wołowiny oraz nienajadanie sie˛ do syta [8]. Celem przywro´cenia pokarmu kobiecie, kto´ra przerwała laktacje˛, nalez˙ało przygotowac´ roso´ł z myszy. Z ta˛ praktyka˛ wia˛zały sie˛ jednak pewne konsekwencje: ,,...dziecko be˛dzie miało od owej myszy nieche˛c´ do koto´w...’’ [9]. Jacques Ballexserd zwracał uwage˛ nie tylko na to, z˙e karmienie mlekiem kobiecym jest czyms´ naturalnym, ale ro´wniez˙ wskazywał na istotne korzys´ci, jakie z tego płyna˛ dla matki. Karmienie piersia˛ stanowiło swoiste remedium na zachowanie młodos´ci i pie˛knej cery, a ponadto miało byc´ ro´wniez˙ najlepszym sposobem na uniknie˛cie suchot [5]. Autor ponadto podkres´lał koniecznos´c´ podawania siary noworodkom [5]. Było to bardzo cenne spostrzez˙enie, zwaz˙ywszy na fakt, iz˙ w staroz˙ytnym Rzymie na przełomie I i II wieku n.e.
424
pediatria polska 87 (2012) 422–427
oraz w po´z´niejszych okresach mleko matki do trzeciej doby od dnia porodu uwaz˙ane było za pokarm niezdrowy, wytwarzany przez osłabiony porodem organizm kobiety [1]. W dziele pt. Dyjetetyka dzieci oparta na wskazo´ wkach przyrody. Przewodnik w zdrowem piele˛gnowaniu dzieci – od przyjs´ cia na s´ wiat az˙ do dojrzenia Edward Madeyski opisywał naste˛puja˛ce sposoby karmienia noworodko´w: ,,Poz˙ywieniem dla noworodka nic innego byc´ nie moz˙e, jak tylko mleko, poniewaz˙ ze˛bo´w na s´wiat z soba˛ nie przynosi (...); nareszcie i gruczoły wydzielaja˛ce soki do trawienia ma˛cznych lub innych niepłynnych pokarmo´w, sa˛ jeszcze bezczynne i niewykształcone, sam zas´ z˙oła˛dek nie wydziela jeszcze włas´ciwego s´luzu z˙oła˛dkowego, dlatego tylko płynny pokarm przerobic´ jest w stanie’’ [3]. Wymieniał ro´wniez˙ trzy rodzaje mleka, kto´re moz˙na podawac´ oseskowi: mleko matczyne, mleko mamki, a w przypadku niedostatku pierwszego i drugiego – mleko krowie. Doktor Jo´zef Piekarski w swoich spostrzez˙eniach sporza˛dzonych podczas pobytu w Irkucku zauwaz˙ył, z˙e po zakon´czeniu karmienia piersia˛ mleko krowie było najcze˛s´ciej stosowanym posiłkiem u małych dzieci, ze wzgle˛du na jego doste˛pnos´c´ ws´ro´d wszystkich warstw społecznych. Jednakz˙e, jak wynikało z jego obserwacji, mleko krowie nie było dobrze tolerowane przez niemowle˛ta [10]. Piekarski zauwaz˙ał ro´z˙nice w składzie mleka kobiecego oraz krowiego: ,,Krowie mleko w poro´wnaniu z kobiecem zawiera wie˛cej sernika (kazeiny), tłuszczu i soli, a mnie´j cukru mlecznego’’ [10]. Leopold Lityn´ski w poradniku pt. Kalendarz zdrowia higieniczny, informacyjny, literacki i ilustrowany na Rok Pan´ ski 1892, kto´ ry jest rokiem przeste˛pnym i liczy 366 dni umies´cił słowa niejakiego ,,doktora Eis. . .’’, kto´ry ro´wniez˙ dostrzegł istotne ro´z˙nice mie˛dzy mlekiem krowim i kobiecym, podkres´laja˛c jednoczes´nie, iz˙ to pierwsze nie jest pokarmem idealnym. W smaku mleko krowie miało byc´ mniej wodniste i mniej słodkie niz˙ kobiece, natomiast ro´z˙nice w składzie (wie˛cej ,,sernika’’) powodowały, z˙e mleko krowie było cie˛z˙kostrawne [11]. W dalszej cze˛s´ci artykułu ,,doktor Eis. . .’’ zawarł informacje dotycza˛ce sposobu przygotowania mleka krowiego dla niemowla˛t oraz zasady jego sterylizacji opracowane przez doktora Soxhleta. Autor postrzegał mleko jako skuteczny ore˛z˙ w walce z tyfusem, ospa˛, szkarlatyna˛, a nawet z cholera˛ [11]. Badaniem składu mleka zajmował sie˛ ro´wniez˙ w 1897 roku doktor Jan Raczyn´ski, kto´ry wskazywał, iz˙ mleko krowie ,,...w tej samej ilos´ci płynu zawiera prawie podwo´jna˛ ilos´c´ sernika...’’ [12]. Nalez˙ało wie˛c zmienic´ skład mleka krowiego, aby w miare˛ moz˙liwos´ci upodobnic´ je do mleka kobiecego. Raczyn´ski powoływał sie˛ na sposo´b przygotowania mleka krowiego według zalecen´ prof. Gaertnera. Mleko krowie nalez˙ało rozcien´czyc´ woda˛ z cukrem mlecznym, a naste˛pnie powstałej mieszaninie za pomoca˛ centryfugi (separatora uz˙ywanego do oddzielania s´mietany od mleka) nalez˙ało nadac´ odpowiednia˛ zawartos´c´ tłuszczu, wynosza˛ca˛ 3,1% [12]. Mleko to nazwane zostało przez Gaertnera ,,mlekiem tłustem’’. Stosowane było w klinikach, a dostarczano je dzieciom w wyparzanych, po´łlitrowych butelkach [12]. Opro´cz tzw. mleka Gaertnera stosowano z mniejszym powodzeniem inne mieszaniny z˙ywieniowe dla niemowla˛t oparte ro´wniez˙ na mleku krowim. Były to: mleko Backhausa, Lahmana, Rietha oraz Hessego [13]. W ,,Gazecie Lekarskiej’’ z 1875 r. opisane zostały jeszcze inne przykłady pokarmo´w maja˛cych zasta˛pic´
mleko matki: ,,Pro´cz rozrzedzan´ mle´ka krowiego woda˛ uz˙ywaja˛ cze˛sto dodatko´w herbaty z kopru włoskiego, rumianku, klejku owsianego, odwaru z kruchli trzcinne´j (arrowroot). Tym sposobem zamierzano nie tylko zmniejszyc´ ilos´c´ sernika (caseinum), lecz takz˙e zapobiegac´ wytwarzaniu sie˛ kolki, niez˙yto´w z˙oła˛dka i jelit. (...)’’. W kon´cu autor wspomina jeszcze o trzech surrogatach, kto´re włas´nie w ostatnich latach zastosowywano bardzo cze˛sto, tj. o Liebiga zupie dla dzieci, Lo¨flunda pokarmie dla dzieci i Nestle´go ma˛czce dla dzieci [14]. Niewłas´ciwe odz˙ywianie sie˛ matki ba˛dz´ mamki, a w szczego´lnos´ci stosowanie wyz˙ej opisanych pokarmo´w sztucznych powodowało na przełomie XVIII i XIX w. dolegliwos´ci z˙oła˛dkowe i jelitowe nazywane potocznie ,,morzyskiem’’ i ,,rznie˛ciem’’ [15]. Problem ten powstawał ,,...z przyczyny zsiadania sie˛ mleka w z˙oła˛dku, i tam kwas´nej ostros´ci nabierania, co poznasz z ich niespokojnos´ci, płaczu, krzyku nieustannego, to nogami machania, to z s´miechu niewczesnego, to z chciwego piersi sysania, to z nagłego oneyz˙e puszczania i krzyku, to z stolca raz dobrego i ge˛stego, to znowu rzadkiego lub leia˛cego sie˛, to z zielonego lub syrowatego, to kwasem oddaia˛cego, to z nade˛cia całego z˙ywota wiatrami’’ [15]. Podawanie mleka krowiego oraz rozcien´czonych na jego bazie preparato´w niemowle˛tom miało bardzo wiele działan´ niepoz˙a˛danych, wpływaja˛cych na stan zdrowia, a takz˙e s´miertelnos´c´ dzieci. Zwłaszcza podawane dzieciom mleko krowie i zupa Liebiga, kto´ra przyrza˛dzana była z mleka krowiego w poła˛czeniu z ma˛ka˛ pszenna˛, ma˛ka˛ słodowa˛ (je˛czmienna˛), dwuwe˛glanem potasu oraz woda˛ okazały sie˛ tragiczne w skutkach, co na podstawie prowadzonych obserwacji na swoich małych pacjentach zauwaz˙ył w 1868 r. lekarz Leon Dudrewicz [16]. Te˛ problematyke˛ w 1876 r. poruszał ro´wniez˙ Jo´zef Piekarski: ,,...w rodzinach zas´ nie zwracaja˛cych nalez˙yte´j uwagi na szkodliwos´c´ krowiego mleka, dzieci podpadały zaburzeniom w trawieniu, a te´m same´m nabywały usposobienia do krwawe´j biegunki, wpe˛dzaja˛ce´j do grobu tyle młodych ofiar’’ [17]. Szukano wie˛c innych, lepszych metod sztucznego karmienia dzieci. Pro´bowano z˙ywic´ noworodki i niemowle˛ta mlekiem os´lim czy kobylim. Mleko os´le nie znalazło powszechnego zastosowania ze wzgle˛du na rzadkos´c´ wyste˛powania os´lic. Wyja˛tkiem były Anglia i Holandia, gdzie cze˛sto zaste˛powało ono piers´ matczyna˛ [17]. Natomiast mleko klaczy stosowane było w postaci kobylego kumysu ,,...jako jedne´j z lepszych z pomie˛dzy poz˙ywnych substancyj w wyniszczaja˛cych cierpieniach jak: suchotach płucnych, przewlekłem upos´ledzeniu trawienia, w skorbucie i t. p.’’ [17]. Zakłady kumysowe powstawały w Londynie, Paryz˙u, Wiedniu, Petersburgu i Warszawie. W cytowanych doniesieniach naukowych Piekarski powoływał sie˛ na prace Ko¨rera, Biehla, Langhaardta oraz Biederta opublikowane w latach 1874–75, kto´re wskazywały na znaczne podobien´stwo mleka klaczy oraz mleka kobiecego, a co za tym idzie, na duz˙a˛ uz˙ytecznos´c´ mleka klaczy jako sztucznego poz˙ywienia dla dzieci [17]. Kolejnym etapem sztucznego z˙ywienia dzieci było wprowadzanie pokarmo´w płynnych na bazie bulionu oraz pierwszych pokarmo´w stałych, jak papki mie˛sne czy ge˛ste kaszki. W szo´stym miesia˛cu z˙ycia zalecano dodatkowo bulion mie˛sny lub bulion z dodatkiem mleka krowiego, natomiast po ukazaniu sie˛ pierwszych ze˛bo´w podawano
pediatria polska 87 (2012) 422–427
pokarmy ma˛czne (kluseczki, papki czy kaszki). Z kolei w przypadku problemo´w z trawieniem u dziecka stosowano kasze˛ owsiana˛ [18]. Dlaczego wie˛c pomimo przeciwwskazan´ matki odstawiały dzieci od piersi? Pojawiały sie˛ przeciez˙ doniesienia o tym, z˙e karmienie sztuczne nie było korzystne dla noworodko´w i niemowla˛t [16]. Powodo´w było przynajmniej kilka. ,,Przyczyna˛ istotnej niemoz˙nos´ci fizycznej sa˛ choroby, np. gruz´lica, przymiot, zakaz´ne, zły rozwo´j dziecka (przy karmieniu mlekiem matki) i t. d. Faktem jest, z˙e poste˛pem kultury ta niemoz˙nos´c´ fizyczna u kobiet sie˛ powie˛ksza’’ [19]. Niestety były ro´wniez˙ inne przyczyny tego stanu rzeczy: ,,Warunki socjalne, praca zawodowa, da˛z˙nos´ci emancypacyjne – wszystko sprawia, z˙e pomina˛wszy fizyczna˛ niemoz˙nos´c´, wiele kobiet nie karmi swoich dzieci, chociaz˙by zdrowie ich na to pozwalało. (...) Matki zamoz˙ne karmienie wytra˛ca z wygodnego trybu z˙ycia, wie˛c lepiej wzia˛c´ mamke˛!’’ [19]. Na przełomie XVIII i XIX wieku nie udało sie˛ niestety opracowac´ zdrowego i w pełni wartos´ciowego poz˙ywienia dla niemowla˛t, kto´re mogłoby zasta˛pic´ mleko matki. Niezalez˙nie od zastosowanego substytutu s´miertelnos´c´ dzieci karmionych sztucznie znacznie przewyz˙szała s´miertelnos´c´ dzieci karmionych piersia˛. Lekarz prywatnego zakładu leczniczego dla dzieci J. Ba˛czkiewicz powoływał sie˛ w 1896 roku na naste˛puja˛ce dane epidemiologiczne: ,,W Islandyi, gdzie matki same karmia˛ dzieci, s´miertelnos´c´ w pierwszych miesia˛cach wynosi 9%. W Rossyi w tychz˙e warunkach s´miertelnos´c´ w pierwszych 6 tygodniach wynosi 6,2%. W Finlandyi, Szwecyi, Norwegii i Danii wynosi 12%, 13%, 10% i 13%, natomiast w Bawaryi i Wrtembergii, gdzie matki wyja˛tkowo tylko karmia˛, s´miertelnos´c´ wynosi 31% i 32%, Stolz w Strasburgu podaje s´miertelnos´c´ dla dzieci przy piersi 19%, a sztucznie z˙ywionych 87%, Villemin dla Paryz˙a podaje cyfry 19% i 43%, Frank w Monachium 10,6% i 89%’’ [20]. Historyk i folklorysta Henryk Biegeleisen w dziele pt. Matka i dziecko w obrze˛dach, wierzeniach i zwyczajach ludu polskiego pisał, z˙e pierwszym pokarmem dla noworodko´w na Rusi Czerwonej opro´cz mleka była odrobina miodu, z kolei w okolicach Krakowa podawano oliwe˛ zmieszana˛ z cukrem [9]. O innych niz˙ karmienie piersia˛ sposobach z˙ywienia noworodko´w i niemowla˛t wspomina ro´wniez˙ Julian Talko-Hryncewicz. W szczego´łowy sposo´b opisuje karmienie dzieci za pomoca˛ butelki ze smoczkiem: ,,Sztuczne karmienie noworodko´w, do niedawna jeszcze, – kiedy smoczki gutaperkowe nie były jeszcze na Rusi tak rozpowszechnione jak obecnie, gdy je sprzedaja˛ w najmniejszych kramikach, po miasteczkach i po wsiach, – działo sie˛ za pomoca˛ smoczko´w zwierze˛cych t.j. sko´ra˛ odcie˛ta˛ z wymion zarz˙nie˛tej krowy obwia˛zywano butelki z pokarmem, z kto´rych dzieci ssały. Smoczki te odznaczały sie˛ stosunkowa˛ trwałos´cia˛. Jako surogat mleka kobiecego, w razach gdy matka mało ma pokarmu lub w dodatku do tego, uz˙ywaja˛ papki z chleba z˙ytniego lub pszennego ,,palanicy’’, napawaja˛ dzieci rumiankiem, zapychaja˛ im usta bułka˛, chlebem, ziemniakami a nieraz i innemi pokarmami’’ [6]. Jednakz˙e, jak stwierdzał Edward Madeyski, smoczki nie były utrzymywane w nalez˙ytej czystos´ci. Resztki mleka w brudnym smoczku fermentowały, be˛da˛c przyczyna˛ ples´niawek ,,. . .czyli grzybko´w t. j. wrzodko´w cały nieraz połyk zajmuja˛cych, a na kon´cu po pewnym czasie psuja˛ z˙oła˛dek,
425
i krew, a zta˛d cze˛sto wymioty, osłabienie trawienia i złe odz˙ywienie, a nawet suchoty kiszkowe’’ [3]. Przyczyn powstawania ples´niawek moz˙na wymienic´ wie˛cej, jak choc´by dawanie dzieciom, kto´rym wyrzynały sie˛ pierwsze za˛bki, rozmaitych przedmioto´w do gryzienia, np. ge˛siej kos´ci, klucza czy grzebienia [21]. Jednym z pierwszych pokarmo´w dla noworodka i niemowle˛cia juz˙ za czaso´w Galena i Soranusa był rozdrobniony chleb, cze˛sto rozpuszczony w wodzie z dodatkiem miodu, mleku lub w winie z dodatkiem miodu. Naste˛pnie, po ukazaniu sie˛ pierwszych ze˛bo´w moz˙na było wprowadzac´ rozwodniona˛ owsianke˛, zupe˛ z orkiszu i jajko. Rozcien´czone wino zalecane było dziecku spragnionemu [1]. Jacek August Dziarkowski – polski lekarz i przyrodnik w dziele pt. Poradnik domowy wydanym w 1819 roku radzi, aby jedynym pokarmem niemowle˛cia było mleko matki. Niewskazane były papki z mleka i ma˛ki, jako pokarmy kleiste, długo zalegaja˛ce w z˙oła˛dku, powoduja˛ce kolki, bo´le i wzde˛cia. Twardsze pokarmy zalecał Dziarkowski, gdy dzieciom pojawiały sie˛ juz˙ pierwsze ze˛by [8]. W s´wietle omawianego zagadnienia nie moz˙na zapomniec´ o roli mamki w z˙ywieniu dziecka. W sytuacji, gdy matka nie była w stanie samodzielnie wykarmic´ swego dziecka, starano sie˛, w miare˛ moz˙liwos´ci zapewnic´ niemowle˛ciu mleko mamki. Juz˙ staroz˙ytni Grecy wskazywali cechy, jakimi powinna charakteryzowac´ sie˛ idealna mamka. Miała byc´ to kobieta skromna i schludna, nie uz˙ywaja˛ca napojo´w alkoholowych. Musiała posiadac´ odpowiednia˛ ilos´c´ pokarmu, potrzebnego do wykarmienia dziecka [1]. Ballexserd ro´wniez˙ wymieniał przymioty, jakimi powinna charakteryzowac´ sie˛ idealna mamka. Zwracał uwage˛ na charakter mamki, przestrzeganie zasad higieny osobistej, odpowiedni styl z˙ycia oraz diete˛ [5]. Edward Madeyski zaznaczał iz˙: ,,Pokarm mamki moz˙e byc´ bardzo zbliz˙onym do pokarmu matczynego, zwłaszcza jez˙eli mamka w ro´wnym jest wieku z matka˛ (...); ale całkowicie go zasta˛pic´ nie moz˙e (...). To wie˛c oderwanie dziecie˛cia od ustroju matki, z kto´rym od pocze˛cia zwia˛zane było, i przywia˛zanie go do innego, jemu obcego, zawsze jest mniej lub wie˛cej szkodliwem wstrza˛s´nieniem’’ [3]. Ponadto zwracał uwage˛, iz˙ zdarzaja˛ sie˛ jednostkowe przypadki, gdy mleko mamki zawiera wie˛cej poz˙a˛danych dla dziecka składniko´w aniz˙eli mleko matki, zwłaszcza gdy matka cie˛z˙ko choruje m.in. na suchoty, ,,szkrofle’’ (skrofuły – gruz´lica we˛zło´w chłonnych), padaczke˛ lub inne choroby neurologiczne i nie jest w stanie karmic´ piersia˛ [3]. Jednoczes´nie zastanawiał sie˛, dlaczego w pokoleniu prababek karmia˛cych piersia˛ obserwowano dłuz˙szy czas przez˙ycia kobiet oraz znacznie rzadsze rozpowszechnienie raka piersi i macicy, pomimo trudniejszych warunko´w z˙ycia czy tez˙ mniej wyszukanej kuchni [3]. Za przyczyne˛ choro´b piersi i macicy młodych kobiet Madeyski wskazywał rzadkie karmienie dzieci przez własne matki. Zauwaz˙ył ro´wniez˙, z˙e piersi kobiet, kto´re przestaja˛ karmic´ swoje dzieci, staja˛ sie˛ obrzmiałe, twarde, wraz˙liwe na urazy fizyczne i co najwaz˙niejsze moga˛ ,,w skutek cie˛z˙kich choro´b powstałego charłactwa krwi przejs´c´ w raka. Dla tego to białe upławy i rak piersi i macicy sa˛ prawie wyła˛czna˛ plaga˛ matek, kto´re swych dzieci same nie karmiły’’ [3]. Nasuwa sie˛ zatem pytanie – czy karmienie piersia˛ mogło uchronic´ kobiety z˙yja˛ce pod koniec XIX wieku przed choroba˛ nowotworowa˛ piersi i macicy?
426
pediatria polska 87 (2012) 422–427
Kolejne wskazo´wki w polskiej literaturze dotycza˛ce z˙ywienia noworodko´w i niemowla˛t pochodza˛ z 1893 roku ,,Karmienie piersiami trwa zwykle od dwunastu do trzynastu miesie˛cy, a sa˛ matki, kto´re karmia˛ do dwo´ch lat i wie˛cej. Czynia˛ to w ostatnich czasach szczego´lnie z˙ydo´wki, aby nie zajs´c´ w cia˛z˙e˛...’’ [6]. Dzis´ wiemy, z˙e istotnie było to bardzo trafne spostrzez˙enie, aczkolwiek zalez˙nos´c´ mie˛dzy obniz˙ona˛ płodnos´cia˛ a karmieniem piersia˛ była znana juz˙ w staroz˙ytnym Rzymie. Nie wiadomo jednak, czy zdawano sobie sprawe˛, z˙e karmienie piersia˛ mogło miec´ działanie antykoncepcyjne, czy tez˙ wynikało to z panuja˛cego wo´wczas zakazu wspo´łz˙ycia podczas trwania laktacji [1]. Wartos´c´ pokarmu kobiecego była nie do przecenienia. Jednakz˙e w z˙yciu kaz˙dego dziecka nadchodził moment, w kto´rym nalez˙ało odstawic´ je od piersi matki ba˛dz´ mamki. ,,Iak doyda˛ dziesia˛ciu, dwunastu, lub pie˛tnastu miesie˛cy, trzeba ich na ten czas odła˛czac´ od piersi, ukaz˙a˛ to ze˛by przez kto´re niby natura opowie czas odła˛czenia, y z˙e ich z˙oła˛dek choc´ słaby ieszcze, iest iednak dosyc´ mocny, do strawienia pokarmu, nieco twardszego od mle´ka’’ [5]. Wspo´łczes´nie okres pie˛tnastu miesie˛cy karmienia piersia˛ wydaje sie˛ dos´c´ długi, ale w tym miejscu warto powro´cic´ do czaso´w staroz˙ytnych, kiedy to Galen zalecał odstawienie dziecka od piersi po ukon´czeniu przez nie trzeciego roku z˙ycia [1]. Istniało wiele sposobo´w ludowych pomagaja˛cych w odstawieniu dziecka od piersi. Julian Talko-Hryncewicz pisał: ,,Istnieje zwyczaj, z˙e trzeba dziecko odła˛czac´ na nowiu. Zwykle matka poraz ostatni karmia˛c, usiada na progu...’’ [6]. Zalecano ro´wniez˙ odstawianie dziecka od piersi w Wielki Pia˛tek [6]. Matka w swoim poste˛powaniu musiała byc´ konsekwentna. Nie wolno było po odstawieniu od piersi ponownie dziecka przystawiac´: ,,Jez˙eli dziecku odła˛czonemu od piersi matka po pewnym czasie znowu piers´ poda, to niemowle stanie sie˛ albo czarownikiem, albo szkodliwym człowiekiem, kto´ry kaz˙demu, komu droge˛ przejdzie nieszcze˛s´cie przyniesie...’’ – mniemali mieszkan´cy Wołynia [6]. Ze s´rodko´w domowych stosowanych przez lud zewne˛trznie na piersi karmia˛cej w celu zmniejszenia ilos´ci pokarmu stosowano naskrobana˛ i smaz˙ona˛ w oliwie rzodkiew, roztarty w oliwie czosnek, przykładano lis´cie szałwii, nacierano piersi ,,sokiem wycis´nie˛tym z cebuli utłuczonej na miazge˛’’, a takz˙e smarowano piersi krochmalem [6]. Według Mikołaja Mianowskiego, z medycznego punktu widzenia: ,,Zdaie sie˛ wszelako, z˙e naylepszy czas be˛dzie do odła˛czenia, kiedy dziecie˛ ma os´m lub szes´c´ przynaymniey ze˛bo´w i kiedy naste˛pne powoli sie˛ wyrzynaia˛; kiedy pokarmy rozmaite dobrze trawi i zupełnie iest zdrowe’’ [22]. Natomiast Teodor Matecki zalecał stopniowe odstawianie dzieci od piersi z jednoczesnym przyzwyczajaniem do innych potraw [23]. Edward Madeyski powołuja˛c sie˛ na ro´z˙nych autoro´w zalecał, aby odstawic´ dziecko od piersi, kiedy pojawia˛ sie˛ pierwsze ze˛by mleczne. Zauwaz˙ał przy tym, z˙e ze˛by mleczne u dzieci wyrzynaja˛ sie˛ juz˙ mie˛dzy szo´stym a jedenastym miesia˛cem z˙ycia [3]. Istniały jeszcze inne przesłanki mo´wia˛ce o tym, kiedy nalez˙ało odstawic´ dziecko od piersi: ,,Juz˙ w trzecim albo czwartym miesia˛cu zaczynaja˛ gruczoły s´linowe wydzielac´ s´line˛, kto´ra coraz sie˛ staje tres´ciwsza˛ i do przetrawiania ma˛cznych pokarmo´w ro´wnie jak do zwilgotniania jamy ustnej i połyku dla lz˙ejszego przechodu stalszego pokarmu jest niezbe˛dna˛’’ [3]. Wynikało to z fizjologicznego rozwoju przewodu pokarmowego i wydzielanych soko´w z˙oła˛dkowych
oraz rozwoju narza˛du z˙ucia niemowle˛cia [3]. Ponadto uwaz˙ano, z˙e gdy dziecko zasypia przy piersi, nabiera ,,. . .pokarm w usta i nie połyka go. Ten pokarm kwas´nieje w ustach i powoduje tak zwane grzybki czyli afty, kto´re nie tylko sa˛ cze˛sto bardzo bolesne, ale i nalez˙ytemu nassaniu sie˛ dziecka i odz˙ywianiu staja˛ na przeszkodzie’’ [3]. Wspo´łczesna wiedza medyczna z zakresu z˙ywienia noworodko´w i niemowla˛t pozwala jednoznacznie stwierdzic´, iz˙ karmienie piersia˛ jest nie tylko bardzo korzystne dla dziecka, ale ro´wniez˙ niesie za soba˛ wymierne korzys´ci dla kobiety karmia˛cej, jak chociaz˙by zmniejszenie ryzyka zachorowania na raka sutka i jajnika oraz osteoporoze˛ [4]. Wpływ na zaistniała˛ sytuacje˛ miały dawne zalecenia z˙ywieniowe odnosza˛ce sie˛ zaro´wno do matek jak i do dzieci. Dieta matki bazuja˛ca na lekkostrawnych produktach bogatych w białko, łatwo przyswajalny wapn´ i witaminy ro´wniez˙ dzisiaj stanowi podstawe˛ z˙ywienia kobiety w okresie laktacji. Z kolei wczes´niejsze pro´by poszukiwania najlepszego substytutu mleka kobiecego z pewnos´cia˛ przyczyniły sie˛ do powszechnej obecnie doste˛pnos´ci mieszanek mlekozaste˛pczych. Karmienie piersia˛ odgrywa waz˙na˛ role˛ w zmniejszeniu ryzyka infekcji układu oddechowego, pokarmowego oraz uogo´lnionych zakaz˙en´. Notowana jest rzadsza zapadalnos´c´ na cukrzyce˛ typu 1, RZS czy chorobe˛ Crohna. Wskazuje sie˛ ro´wniez˙ na protekcyjne działanie pokarmu kobiecego w przypadku martwiczego zapalenia jelita (necrotizing enterocolitis; NEC) [4]. Podsumowuja˛c przedstawione w niniejszej pracy spostrzez˙enia XVIII- i XIX-wiecznych autoro´w, moz˙na jednoznacznie stwierdzic´, iz˙ karmienie piersia˛ jest najlepszym sposobem z˙ywienia noworodko´w i niemowla˛t. Od wieko´w zapewnia dziecku pełne zapotrzebowanie we wszystkie niezbe˛dne do wzrostu i rozwoju składniki. Rozwija ro´wniez˙ naturalna˛ wie˛z´ mie˛dzy matka˛ i dzieckiem.
Wkład autoro´w/Authors’ contributions Według kolejnos´ci.
Konflikt interesu/Conflict of interest Nie wyste˛puje.
p i s´ m i e n n i c t w o / r e f e r e n c e s
[1] Silska S, Krawczyn´ski M. Pogla˛dy na z˙ywienie niemowla˛t w staroz˙ytnos´ci. Pediatr Pol 2009;84(2):192–196. [2] Kos´min´ski S. Słownik lekarzo´w polskich. Warszawa; 1883. [3] Madeyski E. Dyjetetyka dzieci oparta na wskazo´wkach przyrody. Przewodnik w zdrowem piele˛gnowaniu dzieci – od przyjs´cia na s´wiat az˙ do dojrzenia. Warszawa: Gebethner i Wolff; 1869. [4] Kowalewska-Kantecka B. Karmienie pokarmem matki złotym standardem z˙ywienia noworodko´w i niemowla˛t. Pediatria wsp 2007;9(1):65–68. [5] Ballexserd J. Sposo´b dla rodzico´w fizycznego wychowania dzieci. Lwo´w–Warszawa: Jan Aug. Poser; 1774. [6] Talko-Hryncewicz J. Zarysy lecznictwa ludowego na Rusi Południowej. Krako´w: Akademia Umieje˛tnos´ci; 1893.
pediatria polska 87 (2012) 422–427
[7] Pharmacopea Austriaca. Editio Quinta, Viennae: Caes. Reg. Aulae Et Imperii Typographia; 1855. [8] Dziarkowski JA. Poradnik domowy cz. I. Warszawa: Drukarnia Zawadzkiego i Me˛ckiego; 1819. [9] Biegeleisen H. Matka i dziecko w obrze˛dach, wierzeniach i zwyczajach ludu polskiego. Lwo´w: Ateneum; 1927 . [10] Piekarski J. O pokarmie dla dzieci. Gaz Lek 1876;21(5):73–76. [11] Dr Eis. . . [krypt.], O sztucznem karmieniu dzieci. W: Lityn´ski L Redaktor, Kalendarz zdrowia hygieniczny, informacyjny, literacki i illustrowany na rok pan´ski 1892, kto´ry jest rokiem przeste˛pnym i liczy 366 dni. Lwo´w: H. Altenberg; 1892:55–57. [12] Raczyn´ski J. Dos´wiadczenia kliniczne z t. zw. tłustem mlekiem prof. Gaertnera Przeg Lek 1897;36(22):276–281. [13] Raczyn´ski J. Przegla˛d nowszych prac dotycza˛cych sztucznego karmienia dzieci. Przeg Lek 1897;35(43): 573–574. [14] Kehrer FA. O najpierwszym pokarmie dzieci. Gaz Lek 1875;18(10):152–155. [15] Perzyna L. Lekarz dla włos´cian. Kalisz: Wydano w drukarni .J.O. Xcia Imci Prymasa, Arcy-Biskupa Gniez´nien´skiego; 1793
427
[16] Dudrewicz L. Przyczynek do nauki o wpływie, jaki wywiera sztuczne karmienie na zdrowie niemowla˛t. Gaz Lek 1868;5 (7):97–100. [17] Piekarski J. O pokarmie dla dzieci. Gaz Lek 1876;21(6):90–92. [18] Piekarski J. O pokarmie dla dzieci. Gaz Lek 1876;21(7): 107–108. [19] Gr. [krypt.]. O karmieniu sztucznem (z Tow. Hygienicznego). Kurjer Warszawski, 1899; 69(102):2–3. [20] Ba˛czkiewicz J. W sprawie z˙ywienia niemowla˛t mlekiem kobiecem a krowiem. Przeg Lek 1896;31(22):585–593. [21] Wysokin´ski P, Wdowiak L. Problem ,,z˙aby’’ w opiece nad noworodkiem i niemowle˛ciem na ziemiach polskich w wieku XIX-tym i w pierwszej połowie XX wieku. In: Felsmann MZ, Szarek J, Felsmann M, editors. Dawna medycyna i weterynaria. Chełmno: Pacjent Muzeum Ziemi Chełmin´skiej; 2011. p. 257–276. [22] Mianowski M. Nauka sztuki połoz˙niczey dla niewiast. Wilno: Nakładem Jo´zefa Zawadzkiego; 1825. [23] Matecki T. Poradnik dla młodych matek, czyli fizyczne wychowanie dzieci w pierwszych siedmiu latach. Poznan´: Nakładem N. Kamien´skiego i Spo´łki; 1848.