- Email: [email protected]
Karmienie piersią w teorii i praktyce w regionie Pomorza Zachodniego
PEPO-392; No. of Pages 9 pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
Dostępne online www.sciencedirect.com
ScienceDirect journal homepage: www.elsevier.com/locate/pepo
Artykuł oryginalny/Original research article
Karmienie piersią w teorii i praktyce w regionie Pomorza Zachodniego Breastfeeding in theory and practice in the region of Western Pomerania Małgorzata Kaczorowska 1,2,*, Karolina Bulsa 1, Michał Bulsa 1,3, Magdalena Janasik-Zwarzany 1, Grażyna Czaja-Bulsa 1,2 1
Zakład Pediatrii i Pielęgniarstwa Pediatrycznego, Pomorski Uniwersytet Medyczny, Szczecin, Polska Oddział Pediatrii, Gastroenterologii i Reumatologii SPS ZOZ „Zdroje”, Szczecin, Polska 3 Katedra i Zakład Patomorfologii, Pomorski Uniwersytet Medyczny, Szczecin, Polska 2
informacje o artykule
abstract
Historia artykułu:
Introduction: Breastfeeding is an approved standard of infant nutrition and has proven
Otrzymano: 31.01.2016
short- and long-term benefits for the health of the baby and its mother. Objectives:
Zaakceptowano: 17.03.2016
Assessment of the implementation of Polish infants nutrition scheme's (2007) guidelines
Dostępne online: xxx
in terms of breastfeeding duration and determination of the influence of selected factors
Słowa kluczowe: karmienie piersią żywienie
study was performed in the group of 200 accidentally selected women aged 19–46 years with children up to 5 years, living in the region of Western Pomerania. The survey con-
niemowlęta
ces of information about infant nutrition. Results: The analysis showed that 87.5% of
on breastfeeding in the region of Western Pomerania. Material and methods: A survey
cerned the infant feeding practices, the factors determining breastfeeding and the sourserved mothers started feeding naturally. Breastfeeding was maintained in 48.5% of 6month-old children. Significantly more infants in the 6th month of life were breastfed
Keywords: Breastfeeding
when they had siblings (p < 0.001), their mothers were 30 years old (p < 0.05), and they
Nutrition Infants
feeding were midwife (59%) or a close person (56%). Conclusions: There is a significant
were born earlier – in 2010–2011 (p < 0.05). The main sources of information about infant difference between the infant feeding recommendations and their realization. In the region of Western Pomerania the prevalence of breastfeeding is still too low in the first six months of life. In the last few years in the studied region an increased prevalence of breastfeeding by mothers living in smaller towns and villages has been observed. There is a clear need for an information campaign on infant nutrition. It is highly important to increase the role of health care providers in sharing knowledge about infant feeding techniques and the multidimensional benefits of breastfeeding. © 2016 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Sp. z o.o. All rights reserved.
* Adres do korespondencji: Zakład Pediatrii i Pielęgniarstwa Pediatrycznego, Pomorski Uniwersytet Medyczny, ul. Żołnierska 48, 71-210 Szczecin, Polska. Tel.: +48 91 4800951. Adres email: [email protected] (M. Kaczorowska). http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.009 0031-3939/© 2016 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Sp. z o.o. All rights reserved.
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Kaczorowska M, et al. Karmienie piersią w teorii i praktyce w regionie Pomorza Zachodniego. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.009
PEPO-392; No. of Pages 9
2
pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
Wstęp Karmienie piersią jest uznanym standardem żywienia niemowląt [1–7]. Niesie za sobą udokumentowane korzyści krótko- i długofalowe dla zdrowia samego niemowlęcia [1, 2], jak i jego matki [2, 3, 8] – pomaga wrócić do masy ciała sprzed ciąży, zmniejsza ryzyko raka piersi i jajnika w okresie przedmenopauzalnym, jak również stanowi czynnik ochronny wystąpienia osteoporozy w okresie pomenopauzalnym [8]. Wśród natychmiastowych korzyści dla niemowlęcia płynących z karmienia naturalnego wymienia się zmniejszenie zachorowalności na: bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, biegunkę [3, 5, 8] (najlepiej udokumentowane), infekcyjne zapalenie dróg oddechowych [4, 5, 8], martwicze zapalenie jelit, zapalenie ucha środkowego [3, 8], zakażenia układu moczowego [4], późną posocznicę u wcześniaków, bakteriemię, SIDS [8]. Spośród korzyści odległych w czasie wymienić należy mniejsze ryzyko wystąpienia: nadwagi/otyłości [1, 8–11], cukrzycy typu 1 [5, 12] i typu 2, alergii [4, 8, 13–15] oraz atopowego zapalenia skóry [8, 14, 16]. U noworodków (głównie wcześniaków) i niemowląt opisano dobroczynny wpływ składników zawartych w pokarmie kobiecym (hormonów, czynników wzrostu, cytokin, immunoglobulin, komórek immunokompetentnych, laktoferryny i innych) na funkcje przewodu pokarmowego, układu odpornościowego i innych układów [5, 8]. Pokarm kobiecy podawany przedwcześnie urodzonym noworodkom wpływa korzystnie na ich przeżywalność oraz obniża częstość hospitalizacji w okresie niemowlęcym [17]. Mleko matki to łatwo dostępne i najlepsze źródło niezbędnych składników pokarmowych dla dziecka w pierwszym półroczu życia [7, 18–20]. Jego skład zależy, między innymi, od długości trwania ciąży, fazy laktacji, pory karmienia oraz diety matki i dostosowany jest indywidualnie do potrzeb rozwijającego się i stale rosnącego dziecka [8]. Początkowo zawiera więcej wody i laktozy, z czasem kilkukrotnie wzrasta w nim ilość tłuszczów. Główny składnik mleka – woda – zapewnia odpowiednie nawodnienie małego organizmu. Dzięki temu nie ma potrzeby dopajania dziecka. Laktoza nadaje mleku słodki smak, a co najważniejsze stanowi źródło energii dla rozwijającego się mózgu. Odgrywa także rolę w namnażaniu bakterii probiotycznych z rodzaju Lactobacillus i Bifidobacterium. Tłuszcze zaś to podstawowy składnik energetyczny. Frakcja tłuszczów nienasyconych, w tym wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, stanowi budulec kory mózgowej oraz siatkówki oka, tym samym korzystnie wpływając na rozwój układu nerwowego i funkcji poznawczych [19, 20]. Światowe i europejskie wytyczne nie pozostawiają żadnych wątpliwości, jak żywić niemowlęta, by zapewnić im optymalny rozwój i stan zdrowia [1, 3, 17]. Karmienie piersią dostarcza dziecku bodźce fizyczne (dotyk, dźwięk, ciepło) i emocjonalne, przez co stymuluje dziecko do szybkiego rozwoju w nowym środowisku [4]. Zgodnie ze wskazaniami wszystkich towarzystw naukowych, zaleca się karmienie piersią przez pierwsze 6 miesięcy życia niemowlęcia, w tym wyłączne przez pierwsze 4 miesiące [13, 18–20]. Bardzo korzystna jest także kontynuacja karmienia piersią przy wprowadzaniu pokarmów uzupełniających [1, 6, 13, 21– 23] oraz dalsze karmienie do momentu preferowanego przez matkę i jej dziecko [1–3, 5, 7, 8, 22]. Wskazuje się na
niepodważalnie istotny udział pracowników służby zdrowia, zwłaszcza lekarzy pediatrów, we wspieraniu i promocji inicjatywy karmienia piersią wśród matek [3, 5, 6, 17, 24]. Osoby te powinny odbywać regularnie profesjonalne szkolenia, aby dysponować obszerną wiedzą z zakresu karmienia naturalnego i technik motywacyjnych wśród młodych mam, włącznie z szeroko rozumianym udostępnianiem informacji o wielowymiarowych korzyściach płynących z karmienia piersią zarówno dla matek, jak i ich dzieci [3, 17, 25]. Ministerstwo Zdrowia RP w 2012 roku wprowadziło rozporządzenie, w którym obliguje położne do: zachęcania matek do karmienia naturalnego noworodka, prowadzenia instruktażu i korekty nieprawidłowości w przebiegu karmienia piersią, oceny przebiegu karmienia naturalnego i czynników ryzyka niepowodzenia w laktacji oraz pomocy w rozwiązywaniu problemów związanych z laktacją [26]. W społeczeństwie istnieje wyraźna potrzeba tworzenia dla kobiet w wieku rozrodczym programów socjalnych ułatwiających zastosowanie w praktyce wiedzy o wyłącznym karmieniu piersią i odpowiednim czasie jego trwania [3, 4, 10]. Istotną kwestię stanowi umożliwienie odbycia urlopu wychowawczego, a także ochrona prawna matek pracujących [3]. Zaleca się realizowanie programów zdrowotnych na rzecz promocji karmienia naturalnego, prawidłowych praktyk w opiece nad matką i dzieckiem oraz zapewnienia matkom profesjonalnego wsparcia laktacyjnego [2–4, 24, 27–31].
Cel pracy Celem pracy była ocena realizacji zaleceń obowiązującego w Polsce od 2007 roku schematu żywienia niemowląt w aspekcie czasu karmienia piersią oraz określenie wpływu wybranych czynników na czas karmienia piersią (miejsce zamieszkania, wiek matki, wykształcenie matki, liczba dzieci w rodzinie, rok urodzenia dziecka) w regionie Pomorza Zachodniego. W pracy oceniono również przyczyny przerwania karmienia piersią oraz źródła uzyskania informacji o zasadach karmienia piersią.
Materiał i metody Badanie przeprowadzono metodą kwestionariusza. Do pozyskania danych wykorzystano walidowaną ankietę składającą się z 35 pytań (opracowanie własne). Respondentki wypełniały ją anonimowo w różnych placówkach służby zdrowia. Ankieta dotyczyła sposobu żywienia ich dziecka w okresie niemowlęcym, wpływu czynników determinujących karmienie piersią oraz źródeł pozyskania wiedzy o żywieniu niemowląt. W przedstawionym opracowaniu wykorzystano 13 pytań: 7 zamkniętych, 4 otwarte, 2 mieszane (Ryc. 1). Zebrane wyniki zarchiwizowano w postaci elektronicznej i poddano analizie statystycznej za pomocą programów STATISTICA 11 oraz Microsoft Office Excel 2007. Do oceny różnic pomiędzy badanymi grupami zastosowano test x2 Pearsona. Za istotne statystycznie różnice uznano te, dla których poziom istotności był mniejszy od 0,05 (p < 0,05). Na przeprowadzenie badania uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej PUM w Szczecinie nr KB0012/07/02/2014 z dnia 24.02.2014 r.
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Kaczorowska M, et al. Karmienie piersią w teorii i praktyce w regionie Pomorza Zachodniego. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.009
PEPO-392; No. of Pages 9 pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
Ryc. 1 – Pytania kwestionariusza Fig. 1 – The questionnaire
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Kaczorowska M, et al. Karmienie piersią w teorii i praktyce w regionie Pomorza Zachodniego. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.009
3
PEPO-392; No. of Pages 9
4
pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
Tabela I – Charakterystyka grupy badanej Table I – Characteristics of the study group Grupy Płeć dziecka
Chłopcy 92 (46%)
Dziewczynki 108 (54%)
Rok urodzenia
2010–2011 110 (55%)
2012–2013 90 (45%)
Urodzeniowa masa ciała dziecka [g]
< 2500 24 (12,06%)*
Wiek matki [lata]
30 101 (50,5%)
Wykształcenie matki
Podstawowe 7 (3,5%)
Miejsce zamieszkania
Szczecin 112 (56%)
Inne miasta i wsie 88 (44%)
Liczba dzieci w rodzinie
1 91* (46%)
2 i więcej 108* (54%)
*
> 3500 70 (35,18%)*
2500–3500 105 (52,76%)* >30 99 (49,5%) Gimnazjalne 9 (4,5%)
Zasadnicze zawodowe 14 (7%)
Średnie 68 (34%)
Wyższe 102 (51%)
grupa respondentów wynosiła n = 199 (jedna osoba nie odpowiedziała na pytanie)
Badaniem objęto 200 przypadkowo dobranych kobiet w wieku 19–46 lat zamieszkujących region województwa zachodniopomorskiego – matki dzieci do 5. roku życia. Charakterystykę badanej populacji przedstawiono w tabeli I. Mediana wieku dzieci wynosiła 30 miesięcy (zakres: 1–48 mies). Mediana wieku matek wynosiła 31 lat (19–46 lat).
Wyniki Karmienie piersią podjęło 87,5% matek uczestniczących w badaniu. Występowała różnica pomiędzy odsetkiem noworodków karmionych piersią w Szczecinie a pozostałymi miastami i wsiami województwa zachodniopomorskiego (91% vs 83%), jednakże była to różnica nieistotna statystycznie (p > 0,05). Obserwowano spadkową tendencję długości karmienia piersią – w 6. miesiącu życia (m.ż.) karmionych piersią było 48,5% niemowląt (Ryc. 2). Czas karmienia piersią był uzależniony od: wykształcenia matki – matki z wyższym wykształceniem karmiły naturalnie częściej w porównaniu z pozostałymi matkami, istotność statystyczną wykazano w 4. i 9. m.ż. dziecka, odpowiednio 66% vs 50% i 39% vs 26%, p < 0,05, wieku matki – matki w wieku 30. r.ż. częściej karmiły naturalnie, a wartości istotne statystycznie uzyskano w 4. (69% vs 48%, p < 0,05), 5. (61% vs 45%, p < 0,05), 6. (58% vs 40%, p < 0,05), 7. m.ż. dziecka (48% vs 32%, p < 0,05) oraz powyżej 12. m.ż. (21% vs 10%, p < 0,05), roku urodzenia dziecka – częściej były karmione piersią dzieci urodzone w latach 2010–2011; istotność statystyczną wykazano w 6. (55% vs 40%, p < 0,05) oraz w 10. (35% vs 20%, p < 0,05), 11. (33% vs 14%, p < 0,005) i 12. m.ż. (22% vs 8%, p < 0,005), posiadanego przez dziecko rodzeństwa (częściej karmione naturalnie były dzieci mające rodzeństwo, p < 0,05) miejsca zamieszkania (częściej karmione naturalnie były dzieci zamieszkujące miasto Szczecin, bez istotności statystycznej).
W 6. m.ż. istotnie częściej były karmione piersią dzieci, które miały rodzeństwo (57% vs 38%, p < 0,007), ich matki miały co najmniej 30 lat (58% vs 40%, p < 0,05) oraz te, które urodziły się w latach wcześniejszych 2010–2011 (55% vs 40%, p < 0,05). Matki wskazywały najczęściej na położną (59%) lub osobę bliską (56%) jako źródło informacji na temat zasad karmienia niemowląt (Ryc. 3). Wiek matki oraz czas narodzin dziecka nie determinowały konkretnego sposobu pozyskiwania informacji na temat żywienia. Kobiety z wykształceniem wyższym statystycznie częściej korzystały z czasopism oraz stron internetowych/forum dla rodziców jako źródła wiedzy na temat zasad żywienia dzieci, w porównaniu z pozostałymi respondentkami (odpowiednio: 52% vs 33%, p < 0,005; 47% vs 17%, p < 0,001). Respondentki w 60% deklarowały, że lekarz pierwszego kontaktu poruszał z nimi temat karmienia piersią, a 76% z nich uznało, że przekazane wówczas informacje były dla nich satysfakcjonujące. Kobiety zamieszkałe w Szczecinie częściej korzystały z usług lekarza rodzinnego/pediatry w zakresie informacji dotyczącej zasad żywienia niemowląt w porównaniu z pozostałymi mieszkankami regionu (47% vs 32%, p < 0,05). Wśród przyczyn zakończenia karmienia piersią najczęściej wymieniany był zanik laktacji (40%) oraz odpowiedni (według matki) czas na odstawienie dziecka od piersi (33%) (Ryc. 4).
Omówienie Karmienie piersią jest integralną częścią kalendarza żywienia niemowląt – poprzez swoje wielowymiarowe działanie na organizm niemowlęcia pozwala na jego prawidłowy wzrost i rozwój (fizyczny i emocjonalny) oraz ochronę przed chorobami cywilizacyjnymi w przyszłości (tzw. programowanie żywieniowe) [1–6]. Od momentu wprowadzenia schematu żywienia niemowląt w 2007 roku przeprowadzono w Polsce na obszarach wielu miast i wsi liczne badania mające na celu weryfikację praktycznego zastosowania zawartych w schemacie zaleceń. W latach 2007–2009 Czaja-Bulsa i wsp. [32] przeprowadzili na obszarze Szczecina oraz
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Kaczorowska M, et al. Karmienie piersią w teorii i praktyce w regionie Pomorza Zachodniego. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.009
PEPO-392; No. of Pages 9 pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
5
Ryc. 2 – Czas karmienia piersią w regionie Pomorza Zachodniego, n = 200 Fig. 2 – Time breastfeeding in the region of Western Pomerania, n = 200
mniejszych miast regionu Pomorza Zachodniego badanie weryfikujące realizację zaleceń żywieniowych opisanych w nowo wprowadzonym wówczas kalendarzu żywienia niemowląt. Z naszych badań wynika, że karmionych naturalnie było 91% noworodków z obszaru miasta Szczecin oraz 83% noworodków zamieszkujących mniejsze miejscowości i wsie
regionu. Ten wynik można zestawić z wynikami badań wcześniejszych [32], w których dowiedziono, że piersią było karmionych 98% noworodków mieszkających w Szczecinie oraz 62% w mniejszych miejscowościach (odpowiednio Ryc. 5 i Ryc. 6). W prezentowanej pracy (2010–2013) wykazano dość wysoki odsetek matek decydujących się na karmienie piersią (87,5%), w 6. miesiącu życia karmionych
Ryc. 3 – Źródła wiedzy matek na temat żywienia niemowląt, n = 200 Fig. 3 – Sources of knowledge of mothers about infant feeding, n = 200 Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Kaczorowska M, et al. Karmienie piersią w teorii i praktyce w regionie Pomorza Zachodniego. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.009
PEPO-392; No. of Pages 9
6
pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
Ryc. 4 – Przyczyny zakończenia karmienia piersią, n = 152 Fig. 4 – Reasons for weaning, n = 152
naturalnie było 48,5% niemowląt, z czego 51% z terenu Szczecina, a 45% z pozostałych regionów województwa. W badaniach wcześniejszych (2007–2008) [32] w 6. m.ż. w Szczecinie 59% niemowląt było karmionych naturalnie (w tym 41% wyłącznie mlekiem matki), podczas gdy w pozostałych okolicach regionu (Kołobrzeg i Gryfino) 40%, a zaledwie 14% wyłącznie mlekiem matki [32]. Dla porównania z badania Zagóreckiej i wsp. [29] wynika, że po porodzie 97,7% matek rozpoczęło karmienie piersią, lecz tylko 50% noworodków było karmionych wyłącznie piersią. W badaniu Gawędy i wsp. [31] w 6. m.ż. karmionych naturalnie było 45,33% niemowląt, lecz zaledwie 2,6% wyłącznie piersią. Opracowanie Wilińskiej i wsp. [33] pokazuje, że karmienia
Ryc. 5 – Zmiany częstości karmienia piersią w Szczecinie [32] Fig. 5 – Changes in the frequency of breastfeeding in Szczecin [32]
piersią podjęło się 99,7% kobiet, jednakże w szpitalu tylko 65% karmiło swoje dziecko wyłącznie naturalnie. Dane z regionu województwa kujawsko-pomorskiego pokazały również, że udział mleka matki w żywieniu dzieci w pierwszym półroczu życia był znacznie niższy niż zalecany (wskaźnik wyłącznego karmienia piersią dzieci do 6. m.ż. – 22,4%). Badanie dotyczące matek z Polski Centralnej i Wschodniej wykazało, że w 6. m.ż. częstość karmienia piersią wynosiła 68,6%, z czego tylko 3,7% niemowląt było karmionych wyłącznie naturalnie, a w 12. m.ż. 41,8% matek kontynuowało karmienie naturalne [29]. W porównaniu z innymi wynikami optymistyczne rezultaty uzyskali autorzy badań z ośrodka w Białymstoku, gdzie odsetek dzieci karmionych wyłącznie mlekiem matki w 6. m.ż. wynosił 66,7% [30]. Fidler-Witoń i wsp. [6] przebadali matki dzieci z wybranych regionów województwa wielkopolskiego i wykazali, że w 6. m.ż. karmionych naturalnie było 85,5% dzieci, z czego 33,5% – wyłącznie piersią. Najnowsze doniesienia pochodzące z badań pod kierownictwem Królak-Olejnik i Gajewskiej [34] wykazały, że 96% matek karmiło swoje dziecko w pierwszym tygodniu życia, natomiast w 6. m.ż. odsetek niemowląt karmionych piersią wynosił 38% (z czego wyłącznie mleko matki otrzymywało zaledwie 4% niemowląt). Wyniki naszych badań, jak i analizy innych autorów pokazują, że zalecenie wyłącznego karmienia piersią w pierwszym półroczu życia niemowląt jest w zadowalającym stopniu realizowane, a na przestrzeni lat w mniejszych miejscowościach i na obszarach wiejskich sytuacja systematycznie się poprawia. Inne wyniki badań pozwalają na stwierdzenie, że kobiety podejmują się karmienia piersią po porodzie, ale w kolejnych miesiącach życia niemowląt stopniowo z niego rezygnują, zwłaszcza matki zamieszkujące duże miasta [32, 35]. Zauważalne jest, że pomimo propagowania karmienia piersią odsetek matek spełniających to zalecenie pozostaje
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Kaczorowska M, et al. Karmienie piersią w teorii i praktyce w regionie Pomorza Zachodniego. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.009
PEPO-392; No. of Pages 9 pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
Ryc. 6 – Zmiany częstości karmienia piersią w innych rejonach Pomorza Zachodniego [32] Fig. 6 – Changes in the frequency of breastfeeding in other regions of Western Pomerania [32]
niewysoki, w szczególności po okresie noworodkowym, do pierwszego półrocza życia dziecka [31, 36–38]. Wyniki licznych analiz pokazują, że na decyzję podjęcia karmienia piersią, jak również na długość jego trwania, wpływa wiele czynników [36–39]. Autorzy badający sposoby żywienia niemowląt wskazują na zależność pomiędzy czasem trwania karmienia piersią a wiekiem i wykształceniem matki. Do tej pory wielokrotnie wykazano, że stopień wykształcenia matki koreluje pozytywnie z długością czasu trwania karmienia piersią. Taką zależność wskazuje się również w przypadku wieku matki [4, 29, 31, 40], co potwierdza badanie własne: w 6. m.ż. dziecka istotnie częściej karmiły matki w wieku co najmniej 30 lat. Według dostępnej literatury nie ma jednoznacznych dowodów, że karmienie naturalne jest częściej praktykowane w większych miastach niż w małych miejscowościach i wsiach. W tej pracy wskazano na nieistotną statystycznie różnicę pomiędzy odsetkiem dzieci karmionych mlekiem matki w Szczecinie w stosunku do dzieci zamieszkujących w pozostałych miejscowościach i wsiach regionu (91% vs 83%). Z innego badania wynika, że zarówno kobiety pochodzące z miasta Rybnik, jak i z mniejszych miejscowości (wsi Turze i Rudy), podejmują się karmienia naturalnego w porównywalnym stopniu i decydują się na to stosunkowo rzadko (38% vs 27%) [35]. W przedstawionej analizie wykazano, że dla kobiet z wyższym wykształceniem popularnym źródłem informacji o karmieniu niemowląt były czasopisma tematyczne oraz strony internetowe/fora dla rodziców, odpowiednio 52% i 47% vs 33% i 17% dla kobiet z niższym wykształceniem. W badaniach Piwowarczyk i wsp. [28] matki z Warszawy i okolic w 56% sięgały po porady dotyczące karmienia niemowląt zamieszczone w Internecie. Według badań Majchrzaka i wsp. [41], Internet był źródłem informacji dla 30% ankietowanych. Z czasopism – jak wykazali Funkowicz i wsp. [27] – była to przede wszystkim ogólnodostępna prasa.
7
W Warszawie i okolicach korzystało z niej 48% kobiet [28]. Z innych badań wynika, że kobiety chętnie sięgają po fachową literaturę medyczną: 73% matek z Gdyni i okolic, wg Cierpki i wsp. [42], 71% matek ze śląskich terenów miejskich w badaniu Gawędy i Fica [35] oraz 60% matek z obszaru Górnego Śląska [31]. Do tej pory w wielu badaniach wykazano dość wysoki odsetek kobiet czerpiących wiedzę o żywieniu niemowląt i technikach karmienia piersią od pracowników ochrony zdrowia. Z badań własnych wynika, że z pomocy położnej korzysta 59% kobiet. Inni badacze uzyskali w tym aspekcie następujące rezultaty: 52% kobiet według Kamianowskiej i wsp. [30], 50% kobiet z obszaru Górnego Śląska [31] oraz blisko 50% kobiet z terenów wiejskich i 32% z terenów miejskich według badań Gawędy i Fica [35]. Liczne towarzystwa związane z opracowaniem zaleceń żywienia niemowląt wskazują na niepodważalną rolę lekarzy (pediatrów) w procesie upowszechniania wiedzy o karmieniu niemowląt. W badaniach Piwowarczyk i wsp. aż 68% kobiet zasięgało opinii lekarza w tym temacie [28]. Z badań własnych wynika, że lekarz pierwszego kontaktu poruszał temat karmienia piersią z 60% ankietowanych kobiet. Dodatkowo w przedstawionej analizie wykazano, że z lekarzem rodzinnym/pediatrą konsultowało się w tej sprawie 47% vs 32% ankietowanych kobiet, co istotnie statystycznie wiązało się z dostępnością zakładów opieki zdrowotnej (miasto vs mniejsze miejscowości i wsie). Część kobiet sięga po pomoc kogoś z rodziny: według badań własnych jest to 56% kobiet, według Cierpki i wsp. [42] 47% oraz 14% według Gawędy i wsp. [31]. Optymistyczny wynik uzyskano w ośrodku w Gdyni, wykazując, że kobiety pozyskiwały wiedzę na temat żywienia niemowląt (80%) oraz technik karmienia piersią (86%) przede wszystkim od personelu medycznego z oddziału położniczego [42]. Z badań Królak-Olejnik i Gajewskiej [34] wynika, że najczęstszym powodem zaprzestania karmienia piersią było nienajadanie się dziecka pokarmem matki (35%) oraz brak pokarmu (20%). W kontekście odstawienia dziecka od piersi doniesienia z dostępnej literatury pokrywają się z wynikami przedstawionej analizy [31, 38, 40, 43] – najczęściej decydowało o tym przekonanie matki o braku lub niewystarczającej ilości pokarmu (40%).
Wnioski 1. Istnieją znaczne rozbieżności pomiędzy aktualnymi rekomendacjami dotyczącymi karmienia niemowląt a ich realizacją. 2. W rejonie Pomorza Zachodniego częstość karmienia naturalnego w okresie noworodkowym jest stosunkowo wysoka, jednakże nadal zbyt niska w pierwszym półroczu życia dziecka. 3. W ostatnich latach w rejonie Pomorza Zachodniego obserwuje się zwiększenie częstości karmienia piersią przez matki zamieszkujące mniejsze miejscowości i wsie. 4. Istnieje wyraźna potrzeba efektywnego promowania karmienia naturalnego niemowląt, zwłaszcza wśród młodych matek, jak również wprowadzenia działań korygujących sposób żywienia dzieci w 1. roku życia.
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Kaczorowska M, et al. Karmienie piersią w teorii i praktyce w regionie Pomorza Zachodniego. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.009
PEPO-392; No. of Pages 9
8
pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
5. Należy zwiększyć udział pracowników opieki zdrowotnej (lekarzy rodzinnych, pediatrów, położnych) w rozpowszechnianiu informacji na temat prawidłowych technik karmienia piersią i korzyści z tego płynących z karmienia.
[8]
[9]
Wkład autorów/Authors’ contributions [10]
MK – istotny wkład w koncepcję i projekt pracy, zestawienie danych, analiza i interpretacja danych, zebranie piśmiennictwa, napisanie artykułu. KB – istotny wkład w koncepcję i projekt pracy, zestawienie danych. MB – istotny wkład w koncepcję i projekt pracy, analiza statystyczna, przygotowanie wyników badań do analizy. MJ-Z – zestawienie danych. GC-B – opracowanie koncepcji i projektu pracy, merytoryczna recenzja artykułu, akceptacja ostatecznej wersji artykułu.
[11]
[12]
[13]
Konflikt interesu/Conflict of interest Nie występuje.
Finansowanie/Financial support
[14]
[15]
Nie występuje.
Etyka/Ethics [16]
Treści przedstawione w artykule są zgodne z zasadami Deklaracji Helsińskiej, dyrektywami EU oraz ujednoliconymi wymaganiami dla czasopism biomedycznych.
pi smiennictwo/references [17] [1] Binns CW, Lee MK. Exclusive breastfeeding for six months: the WHO six months recommendation in the Asia Pacific Region. Asia Pac J Clin Nutr 2014;23:344–350. [2] American Academy Of Pediatrics, Section on Breastfeeding. Breastfeeding and the Use of Human Milk. Pediatrics 2012;129:827–841. [3] ESPGHAN Committee on Nutrition, Agostoni C, Braegger C, Decsi T, Koletzko S, Koletzko B, et al. Breast-feeding: A commentary by the ESPGHAN Committee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2009;49:112–125. [4] Krauss H, Ignyś I, Sosnowski P, Marcinkowski JT, Śliwińska I, Klincewicz B. The impact of breastfeeding on a child's well-being. Pediatr Współcz Gastroenterol Hepatol Żywienie Dziecka 2009;11:145–152. [5] Kowalewska-Kantecka B. Karmienie pokarmem matki złotym standardem żywienia noworodków i niemowląt. Pediatr Współcz Gastroenterol Hepatol Żywienie Dziecka 2007;9:65–68. [6] Fidler-Witoń E, Mikołajczak K, Waberska M, MiśkiewiczChotnicka A, Walkowiak J. Żywienie niemowląt a aktualne rekomendacje. Now Lek 2010;79:356–361. [7] Szajewska H, Socha P, Horvath A, Rybak A, Dobrzańska A, Borszewska-Kornacka MK, et al. Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa
[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
[23]
Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Stand Med Pediatr 2014;11:321–338. Turck D, Vidailhet M, Bocquet A, Bresson JL, Briend A, Chouraqui JP, et al. Breastfeeding: health benefits for child and mother. Arch Pediatr 2013;20(Suppl 2):29–48. Marseglia L, Manti S, D’Angelo G, Cuppari C, Salpietro V, Filippelli M, et al. Obesity and breastfeeding: The strength of association. Women Birth 2015;28:81–86. Rossiter MD, Colapinto CK, Khan MK, McIsaac JL, Williams PL, Kirk SF, et al. Breast, formula and combination feeding in relation to childhood obesity in Nova Scotia, Canada. Matern Child Health J 2015;19:2048–2056. Park J, Kim HS, Chu SH, Jekal YS, Lee JY. The effect of predominant breast-feeding on the risk of obesity in Korean preschool children. Nurs Health Sci 2015;17:77–83. Sadauskaite-Kuehne V, Ludvigsson J, Padaiga Z, Jasinskiene E, Samuelsson U. Longer breastfeeding is an independent protective factor against development of type 1 diabetes mellitus in childhood. Diabetes Metab Res Rev 2004;20: 150–157. Fleischer DM, Spergel JM, Assa’ad AH, Pongracic JA. Primary prevention of allergic disease through nutritional interventions. J Allergy Clin Immunol: In Practice 2013;1: 29–36. Kramer MS, Kakuma R. Maternal dietary antigen avoidance during pregnancy or lactation, or both, for preventing or treating atopic disease in the child. Evid Based Child Health Cochrane Rev J 2014;9:447–483. Flohr C, Nagel G, Weinmayr G, Kleiner A, Strachan DP, Williams HC. Lack of evidence for a protective effect of prolonged breastfeeding on childhood eczema: lessons from the International Study of Asthma and Allergies in Childhood (ISAAC) Phase Two. Br J Dermatol 2011;165: 1280–1289. Greer FR, Sicherer SH, Burks AW, American Academy of Pediatrics Committee on Nutrition, American Academy of Pediatrics Section on Allergy and Immunology. Effects of early nutritional interventions on the development of atopic disease in infants and children: the role of maternal dietary restriction, breastfeeding, timing of introduction of complementary foods, and hydrolyzed formulas. Pediatrics 2008;121:183–191. Wilińska M, Borszewska-Kornacka MK, Królak-Olejnik B, Nehring-Gugulska M, Bernatowicz-Łojko U, Zawitkowski P, et al. Program wczesnej stymulacji laktacji dla ośrodków neonatologicznych i położniczych III poziomu referencyjnego. Stand Med Pediatr 2014;11:9–16. Jeleń K, Musiał-Morsztyn D, Bogdał G, Królak-Olejnik B. Karmienie piersią na przestrzeni dziejów. Część II – aktualne inicjatywy i rekomendacje. Piel Zdr Publ 2014;4:65–68. Czerwionka-Szaflarska M. Żywienie dzieci zdrowych. W: Kubicka K, Kawalec W, reds. Pediatria, Tom1. Warszawa: PZWL; 2010. s. 38-41. Szostak-Węgierek D. Wprowadzenie. W: Szostak-Węgierek D, Cichocka A, reds. Żywienie kobiet w ciąży. Warszawa: PZWL; 2012. s. 7-9. Becker GE, Remmington T. Early additional food and fluids for healthy breastfed full-term infants. Cochrane Database Syst Rev [online] 2014;11:CD006462 [przeglądany 14.12.2015]. Dostępny w: doi:10.1002/14651858.CD006462.pub3. Grueger B, Canadian Paediatric Society, Community Paediatrics Committee. Weaning from the breast. Paediatr Child Health 2013;18:210–211. Agostoni C, Decsi T, Fawtrell M, Goulet O, Kolacek S, Koletzko B, et al. Complementary feeding: a commentary by the ESPGHAN Committee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2008;46:99–110.
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Kaczorowska M, et al. Karmienie piersią w teorii i praktyce w regionie Pomorza Zachodniego. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.009
PEPO-392; No. of Pages 9 pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
[24] Cattaneo A, Burmaz T, Arendt M, Nilsson I, Mikiel-Kostyra K, Kondrate I, et al. Protection, promotion and support of breast-feeding in Europe: progress from 2002-2007. Public Health Nutr 2010;13:751–759. [25] Nehring-Gugulska M, Nehring P, Królak-Olejnik B. Breastfeeding knowledge among Polish healthcare practitioners supporting breastfeeding mothers. Nurse Educ Pract 2015;15:381–386. [26] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 września 2010 w sprawie standardów postępowania oraz procedur medycznych przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych z zakresu opieki okołoporodowej sprawowanej nad kobietą w okresie fizjologicznej ciąży, fizjologicznego porodu, połogu oraz opieki nad noworodkiem (Dz. U. Nr 187, poz. 1259). Nowelizacja z dn. 20 września 2012 roku.(Dz. U.12.1100 z dn. 4.10. 2012). [27] Funkowicz M, Gawlik H, Jędrzejczyk M, Krogulska A, Wąsowska-Królikowska K. Wiedza rodziców niemowląt na temat aktualnych zaleceń dotyczących żywienia. Pediatr Współcz Gastroenterol Hepatol Żywienie Dziecka 2012;14:122–126. [28] Piwowarczyk A, Strojnowska E, Tondys A, Zalewski B, Horvath A. Praktyki żywienia niemowląt i małych dzieci wśród matek z Warszawy i okolic. Pediatr Pol 2011;86:242–246. [29] Zagórecka E, Motkowski R, Stolarczyk A, Socha P, Piotrowska-Jastrzębska J, Socha J. Karmienie naturalne w żywieniu niemowląt z wybranych miast Polski Centralnej i Wschodniej. Pediatr Pol 2007;82:538–549. [30] Kamianowska M, Szczepański M, Błażewicz B, Łuckiewicz K. Analiza sposobu żywienia niemowląt w pierwszym roku życia z uwzględnieniem karmienia naturalnego. Post Neonatol 2006;2:87–92. [31] Gawęda A, Woś H. Karmienie naturalne oraz czynniki warunkujące jego długość u dzieci z terenu Górnego Śląska. Nowa Pediatr 2007;1:5–10. [32] Czaja-Bulsa G, Mirakowska M, Pietrzela D, Witkowska K. Realizacja nowych zaleceń żywienia niemowląt w regionie Pomorza Zachodniego w ciągu ostatnich 2 lat - mleko i gluten. Pediatr Pol 2010;3:216–222. [33] Wilińska M, Bernatowicz-Łojko U, Wesołowska A. Udział pokarmu kobiecego w żywieniu dzieci do 2. r.ż. w Polsce na przykładzie województwa kujawsko-pomorskiego. Stand Med Pediatr 2012;9:281–288.
[34] Królak-Olejnik B, Gajewska D. Ocena wdrażania praktyk laktacyjnych w ramach obowiązującego standardu opieki okołoporodowej oraz sposobu żywienia dzieci od urodzenia do 12. miesiąca życia. Raport z badania [online] Fundacja Nutricia 2015 [przeglądany 14.02.2016]. Dostępny w: http:// www.fundacjanutricia.pl/wp-content/uploads/2015/08/ Raport-z-badania_standardy-opieki-oko%C5% 82oporodowej.pdf. [35] Gawęda A, Fica S. Karmienie naturalne niemowląt i dzieci w wieku poniemowlęcym z terenów miejskich i wiejskich na przykładzie miasta Rybnik oraz wsi Turze i Rudy. Nowa Pediatr 2012;4:71–74. [36] Gissler M, Mohangoo AD, Blondel B, Chalmers J, Macfarlane A, Gaizauskiene A, et al. Perinatal Health monitoring in Europe: results from the EURO-PERISTAT project. Inform Health Soc Care 2010;35:64–79. [37] Mikiel-Kostyra K, Mazur J. Uwarunkowanie żywienia noworodków w szpitalnej opiece poporodowej. Część II: Czynniki warunkujące wyłączne karmienie piersią. Gin Pol 2000;71:604–610. [38] Zawadzka-Gralec A, Szóstakowska M, Swincow G. Analiza żywienia niemowląt wiejskich na tle wybranych uwarunkowań środowiskowo-rodzinnych. Przegl Ped 2007;37:284–287. [39] Thulier D, Mercer JF. Variables associated with breastfeeding duration. J Obstet Gynecol Neonatal Nurs 2009;38:259–268. [40] Zagórecka E, Piotrowska-Jastrzębska J. Żywienie niemowląt – wybrane aspekty. Pediatr Pol 2007;82:559–566. [41] Majchrzak M, Stawicka K, Jenczura A, Czajkowska M, Pyrcek A, Mann A, et al. Czynniki determinujące sposoby karmienia noworodków i małych dzieci. W: Kulik TB, Król H, reds. nauk.: Dobrostan i rodzina. Lublin: Wydaw. Naukowe NeuroCentrum; 2014. s.79-88. [42] Cierpka A, Żuralska R, Olszewski J, Gaworska-Krzemińska A. Wiedza położnic na temat karmienia piersią. Probl Pielęg 2007;15:172–178. [43] Ligenza I, Jakubowska-Pietkiewicz E, Łupińska A, Jastrzębska A, Chlebna-Sokół D. Ocena sposobu żywienia noworodków I niemowląt hospitalizowanych w Klinice Propedeutyki Pediatrii I Chorób Metabolicznych Kości oraz analiza czynników wpływających na wybór sposobu karmienia dzieci. Pol Merk Lek 2009;16: 605–608.
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Kaczorowska M, et al. Karmienie piersią w teorii i praktyce w regionie Pomorza Zachodniego. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.009
9
Dostępne online www.sciencedirect.com
ScienceDirect journal homepage: www.elsevier.com/locate/pepo
Artykuł oryginalny/Original research article
Karmienie piersią w teorii i praktyce w regionie Pomorza Zachodniego Breastfeeding in theory and practice in the region of Western Pomerania Małgorzata Kaczorowska 1,2,*, Karolina Bulsa 1, Michał Bulsa 1,3, Magdalena Janasik-Zwarzany 1, Grażyna Czaja-Bulsa 1,2 1
Zakład Pediatrii i Pielęgniarstwa Pediatrycznego, Pomorski Uniwersytet Medyczny, Szczecin, Polska Oddział Pediatrii, Gastroenterologii i Reumatologii SPS ZOZ „Zdroje”, Szczecin, Polska 3 Katedra i Zakład Patomorfologii, Pomorski Uniwersytet Medyczny, Szczecin, Polska 2
informacje o artykule
abstract
Historia artykułu:
Introduction: Breastfeeding is an approved standard of infant nutrition and has proven
Otrzymano: 31.01.2016
short- and long-term benefits for the health of the baby and its mother. Objectives:
Zaakceptowano: 17.03.2016
Assessment of the implementation of Polish infants nutrition scheme's (2007) guidelines
Dostępne online: xxx
in terms of breastfeeding duration and determination of the influence of selected factors
Słowa kluczowe: karmienie piersią żywienie
study was performed in the group of 200 accidentally selected women aged 19–46 years with children up to 5 years, living in the region of Western Pomerania. The survey con-
niemowlęta
ces of information about infant nutrition. Results: The analysis showed that 87.5% of
on breastfeeding in the region of Western Pomerania. Material and methods: A survey
cerned the infant feeding practices, the factors determining breastfeeding and the sourserved mothers started feeding naturally. Breastfeeding was maintained in 48.5% of 6month-old children. Significantly more infants in the 6th month of life were breastfed
Keywords: Breastfeeding
when they had siblings (p < 0.001), their mothers were 30 years old (p < 0.05), and they
Nutrition Infants
feeding were midwife (59%) or a close person (56%). Conclusions: There is a significant
were born earlier – in 2010–2011 (p < 0.05). The main sources of information about infant difference between the infant feeding recommendations and their realization. In the region of Western Pomerania the prevalence of breastfeeding is still too low in the first six months of life. In the last few years in the studied region an increased prevalence of breastfeeding by mothers living in smaller towns and villages has been observed. There is a clear need for an information campaign on infant nutrition. It is highly important to increase the role of health care providers in sharing knowledge about infant feeding techniques and the multidimensional benefits of breastfeeding. © 2016 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Sp. z o.o. All rights reserved.
* Adres do korespondencji: Zakład Pediatrii i Pielęgniarstwa Pediatrycznego, Pomorski Uniwersytet Medyczny, ul. Żołnierska 48, 71-210 Szczecin, Polska. Tel.: +48 91 4800951. Adres email: [email protected] (M. Kaczorowska). http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.009 0031-3939/© 2016 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Sp. z o.o. All rights reserved.
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Kaczorowska M, et al. Karmienie piersią w teorii i praktyce w regionie Pomorza Zachodniego. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.009
PEPO-392; No. of Pages 9
2
pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
Wstęp Karmienie piersią jest uznanym standardem żywienia niemowląt [1–7]. Niesie za sobą udokumentowane korzyści krótko- i długofalowe dla zdrowia samego niemowlęcia [1, 2], jak i jego matki [2, 3, 8] – pomaga wrócić do masy ciała sprzed ciąży, zmniejsza ryzyko raka piersi i jajnika w okresie przedmenopauzalnym, jak również stanowi czynnik ochronny wystąpienia osteoporozy w okresie pomenopauzalnym [8]. Wśród natychmiastowych korzyści dla niemowlęcia płynących z karmienia naturalnego wymienia się zmniejszenie zachorowalności na: bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, biegunkę [3, 5, 8] (najlepiej udokumentowane), infekcyjne zapalenie dróg oddechowych [4, 5, 8], martwicze zapalenie jelit, zapalenie ucha środkowego [3, 8], zakażenia układu moczowego [4], późną posocznicę u wcześniaków, bakteriemię, SIDS [8]. Spośród korzyści odległych w czasie wymienić należy mniejsze ryzyko wystąpienia: nadwagi/otyłości [1, 8–11], cukrzycy typu 1 [5, 12] i typu 2, alergii [4, 8, 13–15] oraz atopowego zapalenia skóry [8, 14, 16]. U noworodków (głównie wcześniaków) i niemowląt opisano dobroczynny wpływ składników zawartych w pokarmie kobiecym (hormonów, czynników wzrostu, cytokin, immunoglobulin, komórek immunokompetentnych, laktoferryny i innych) na funkcje przewodu pokarmowego, układu odpornościowego i innych układów [5, 8]. Pokarm kobiecy podawany przedwcześnie urodzonym noworodkom wpływa korzystnie na ich przeżywalność oraz obniża częstość hospitalizacji w okresie niemowlęcym [17]. Mleko matki to łatwo dostępne i najlepsze źródło niezbędnych składników pokarmowych dla dziecka w pierwszym półroczu życia [7, 18–20]. Jego skład zależy, między innymi, od długości trwania ciąży, fazy laktacji, pory karmienia oraz diety matki i dostosowany jest indywidualnie do potrzeb rozwijającego się i stale rosnącego dziecka [8]. Początkowo zawiera więcej wody i laktozy, z czasem kilkukrotnie wzrasta w nim ilość tłuszczów. Główny składnik mleka – woda – zapewnia odpowiednie nawodnienie małego organizmu. Dzięki temu nie ma potrzeby dopajania dziecka. Laktoza nadaje mleku słodki smak, a co najważniejsze stanowi źródło energii dla rozwijającego się mózgu. Odgrywa także rolę w namnażaniu bakterii probiotycznych z rodzaju Lactobacillus i Bifidobacterium. Tłuszcze zaś to podstawowy składnik energetyczny. Frakcja tłuszczów nienasyconych, w tym wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, stanowi budulec kory mózgowej oraz siatkówki oka, tym samym korzystnie wpływając na rozwój układu nerwowego i funkcji poznawczych [19, 20]. Światowe i europejskie wytyczne nie pozostawiają żadnych wątpliwości, jak żywić niemowlęta, by zapewnić im optymalny rozwój i stan zdrowia [1, 3, 17]. Karmienie piersią dostarcza dziecku bodźce fizyczne (dotyk, dźwięk, ciepło) i emocjonalne, przez co stymuluje dziecko do szybkiego rozwoju w nowym środowisku [4]. Zgodnie ze wskazaniami wszystkich towarzystw naukowych, zaleca się karmienie piersią przez pierwsze 6 miesięcy życia niemowlęcia, w tym wyłączne przez pierwsze 4 miesiące [13, 18–20]. Bardzo korzystna jest także kontynuacja karmienia piersią przy wprowadzaniu pokarmów uzupełniających [1, 6, 13, 21– 23] oraz dalsze karmienie do momentu preferowanego przez matkę i jej dziecko [1–3, 5, 7, 8, 22]. Wskazuje się na
niepodważalnie istotny udział pracowników służby zdrowia, zwłaszcza lekarzy pediatrów, we wspieraniu i promocji inicjatywy karmienia piersią wśród matek [3, 5, 6, 17, 24]. Osoby te powinny odbywać regularnie profesjonalne szkolenia, aby dysponować obszerną wiedzą z zakresu karmienia naturalnego i technik motywacyjnych wśród młodych mam, włącznie z szeroko rozumianym udostępnianiem informacji o wielowymiarowych korzyściach płynących z karmienia piersią zarówno dla matek, jak i ich dzieci [3, 17, 25]. Ministerstwo Zdrowia RP w 2012 roku wprowadziło rozporządzenie, w którym obliguje położne do: zachęcania matek do karmienia naturalnego noworodka, prowadzenia instruktażu i korekty nieprawidłowości w przebiegu karmienia piersią, oceny przebiegu karmienia naturalnego i czynników ryzyka niepowodzenia w laktacji oraz pomocy w rozwiązywaniu problemów związanych z laktacją [26]. W społeczeństwie istnieje wyraźna potrzeba tworzenia dla kobiet w wieku rozrodczym programów socjalnych ułatwiających zastosowanie w praktyce wiedzy o wyłącznym karmieniu piersią i odpowiednim czasie jego trwania [3, 4, 10]. Istotną kwestię stanowi umożliwienie odbycia urlopu wychowawczego, a także ochrona prawna matek pracujących [3]. Zaleca się realizowanie programów zdrowotnych na rzecz promocji karmienia naturalnego, prawidłowych praktyk w opiece nad matką i dzieckiem oraz zapewnienia matkom profesjonalnego wsparcia laktacyjnego [2–4, 24, 27–31].
Cel pracy Celem pracy była ocena realizacji zaleceń obowiązującego w Polsce od 2007 roku schematu żywienia niemowląt w aspekcie czasu karmienia piersią oraz określenie wpływu wybranych czynników na czas karmienia piersią (miejsce zamieszkania, wiek matki, wykształcenie matki, liczba dzieci w rodzinie, rok urodzenia dziecka) w regionie Pomorza Zachodniego. W pracy oceniono również przyczyny przerwania karmienia piersią oraz źródła uzyskania informacji o zasadach karmienia piersią.
Materiał i metody Badanie przeprowadzono metodą kwestionariusza. Do pozyskania danych wykorzystano walidowaną ankietę składającą się z 35 pytań (opracowanie własne). Respondentki wypełniały ją anonimowo w różnych placówkach służby zdrowia. Ankieta dotyczyła sposobu żywienia ich dziecka w okresie niemowlęcym, wpływu czynników determinujących karmienie piersią oraz źródeł pozyskania wiedzy o żywieniu niemowląt. W przedstawionym opracowaniu wykorzystano 13 pytań: 7 zamkniętych, 4 otwarte, 2 mieszane (Ryc. 1). Zebrane wyniki zarchiwizowano w postaci elektronicznej i poddano analizie statystycznej za pomocą programów STATISTICA 11 oraz Microsoft Office Excel 2007. Do oceny różnic pomiędzy badanymi grupami zastosowano test x2 Pearsona. Za istotne statystycznie różnice uznano te, dla których poziom istotności był mniejszy od 0,05 (p < 0,05). Na przeprowadzenie badania uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej PUM w Szczecinie nr KB0012/07/02/2014 z dnia 24.02.2014 r.
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Kaczorowska M, et al. Karmienie piersią w teorii i praktyce w regionie Pomorza Zachodniego. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.009
PEPO-392; No. of Pages 9 pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
Ryc. 1 – Pytania kwestionariusza Fig. 1 – The questionnaire
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Kaczorowska M, et al. Karmienie piersią w teorii i praktyce w regionie Pomorza Zachodniego. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.009
3
PEPO-392; No. of Pages 9
4
pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
Tabela I – Charakterystyka grupy badanej Table I – Characteristics of the study group Grupy Płeć dziecka
Chłopcy 92 (46%)
Dziewczynki 108 (54%)
Rok urodzenia
2010–2011 110 (55%)
2012–2013 90 (45%)
Urodzeniowa masa ciała dziecka [g]
< 2500 24 (12,06%)*
Wiek matki [lata]
30 101 (50,5%)
Wykształcenie matki
Podstawowe 7 (3,5%)
Miejsce zamieszkania
Szczecin 112 (56%)
Inne miasta i wsie 88 (44%)
Liczba dzieci w rodzinie
1 91* (46%)
2 i więcej 108* (54%)
*
> 3500 70 (35,18%)*
2500–3500 105 (52,76%)* >30 99 (49,5%) Gimnazjalne 9 (4,5%)
Zasadnicze zawodowe 14 (7%)
Średnie 68 (34%)
Wyższe 102 (51%)
grupa respondentów wynosiła n = 199 (jedna osoba nie odpowiedziała na pytanie)
Badaniem objęto 200 przypadkowo dobranych kobiet w wieku 19–46 lat zamieszkujących region województwa zachodniopomorskiego – matki dzieci do 5. roku życia. Charakterystykę badanej populacji przedstawiono w tabeli I. Mediana wieku dzieci wynosiła 30 miesięcy (zakres: 1–48 mies). Mediana wieku matek wynosiła 31 lat (19–46 lat).
Wyniki Karmienie piersią podjęło 87,5% matek uczestniczących w badaniu. Występowała różnica pomiędzy odsetkiem noworodków karmionych piersią w Szczecinie a pozostałymi miastami i wsiami województwa zachodniopomorskiego (91% vs 83%), jednakże była to różnica nieistotna statystycznie (p > 0,05). Obserwowano spadkową tendencję długości karmienia piersią – w 6. miesiącu życia (m.ż.) karmionych piersią było 48,5% niemowląt (Ryc. 2). Czas karmienia piersią był uzależniony od: wykształcenia matki – matki z wyższym wykształceniem karmiły naturalnie częściej w porównaniu z pozostałymi matkami, istotność statystyczną wykazano w 4. i 9. m.ż. dziecka, odpowiednio 66% vs 50% i 39% vs 26%, p < 0,05, wieku matki – matki w wieku 30. r.ż. częściej karmiły naturalnie, a wartości istotne statystycznie uzyskano w 4. (69% vs 48%, p < 0,05), 5. (61% vs 45%, p < 0,05), 6. (58% vs 40%, p < 0,05), 7. m.ż. dziecka (48% vs 32%, p < 0,05) oraz powyżej 12. m.ż. (21% vs 10%, p < 0,05), roku urodzenia dziecka – częściej były karmione piersią dzieci urodzone w latach 2010–2011; istotność statystyczną wykazano w 6. (55% vs 40%, p < 0,05) oraz w 10. (35% vs 20%, p < 0,05), 11. (33% vs 14%, p < 0,005) i 12. m.ż. (22% vs 8%, p < 0,005), posiadanego przez dziecko rodzeństwa (częściej karmione naturalnie były dzieci mające rodzeństwo, p < 0,05) miejsca zamieszkania (częściej karmione naturalnie były dzieci zamieszkujące miasto Szczecin, bez istotności statystycznej).
W 6. m.ż. istotnie częściej były karmione piersią dzieci, które miały rodzeństwo (57% vs 38%, p < 0,007), ich matki miały co najmniej 30 lat (58% vs 40%, p < 0,05) oraz te, które urodziły się w latach wcześniejszych 2010–2011 (55% vs 40%, p < 0,05). Matki wskazywały najczęściej na położną (59%) lub osobę bliską (56%) jako źródło informacji na temat zasad karmienia niemowląt (Ryc. 3). Wiek matki oraz czas narodzin dziecka nie determinowały konkretnego sposobu pozyskiwania informacji na temat żywienia. Kobiety z wykształceniem wyższym statystycznie częściej korzystały z czasopism oraz stron internetowych/forum dla rodziców jako źródła wiedzy na temat zasad żywienia dzieci, w porównaniu z pozostałymi respondentkami (odpowiednio: 52% vs 33%, p < 0,005; 47% vs 17%, p < 0,001). Respondentki w 60% deklarowały, że lekarz pierwszego kontaktu poruszał z nimi temat karmienia piersią, a 76% z nich uznało, że przekazane wówczas informacje były dla nich satysfakcjonujące. Kobiety zamieszkałe w Szczecinie częściej korzystały z usług lekarza rodzinnego/pediatry w zakresie informacji dotyczącej zasad żywienia niemowląt w porównaniu z pozostałymi mieszkankami regionu (47% vs 32%, p < 0,05). Wśród przyczyn zakończenia karmienia piersią najczęściej wymieniany był zanik laktacji (40%) oraz odpowiedni (według matki) czas na odstawienie dziecka od piersi (33%) (Ryc. 4).
Omówienie Karmienie piersią jest integralną częścią kalendarza żywienia niemowląt – poprzez swoje wielowymiarowe działanie na organizm niemowlęcia pozwala na jego prawidłowy wzrost i rozwój (fizyczny i emocjonalny) oraz ochronę przed chorobami cywilizacyjnymi w przyszłości (tzw. programowanie żywieniowe) [1–6]. Od momentu wprowadzenia schematu żywienia niemowląt w 2007 roku przeprowadzono w Polsce na obszarach wielu miast i wsi liczne badania mające na celu weryfikację praktycznego zastosowania zawartych w schemacie zaleceń. W latach 2007–2009 Czaja-Bulsa i wsp. [32] przeprowadzili na obszarze Szczecina oraz
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Kaczorowska M, et al. Karmienie piersią w teorii i praktyce w regionie Pomorza Zachodniego. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.009
PEPO-392; No. of Pages 9 pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
5
Ryc. 2 – Czas karmienia piersią w regionie Pomorza Zachodniego, n = 200 Fig. 2 – Time breastfeeding in the region of Western Pomerania, n = 200
mniejszych miast regionu Pomorza Zachodniego badanie weryfikujące realizację zaleceń żywieniowych opisanych w nowo wprowadzonym wówczas kalendarzu żywienia niemowląt. Z naszych badań wynika, że karmionych naturalnie było 91% noworodków z obszaru miasta Szczecin oraz 83% noworodków zamieszkujących mniejsze miejscowości i wsie
regionu. Ten wynik można zestawić z wynikami badań wcześniejszych [32], w których dowiedziono, że piersią było karmionych 98% noworodków mieszkających w Szczecinie oraz 62% w mniejszych miejscowościach (odpowiednio Ryc. 5 i Ryc. 6). W prezentowanej pracy (2010–2013) wykazano dość wysoki odsetek matek decydujących się na karmienie piersią (87,5%), w 6. miesiącu życia karmionych
Ryc. 3 – Źródła wiedzy matek na temat żywienia niemowląt, n = 200 Fig. 3 – Sources of knowledge of mothers about infant feeding, n = 200 Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Kaczorowska M, et al. Karmienie piersią w teorii i praktyce w regionie Pomorza Zachodniego. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.009
PEPO-392; No. of Pages 9
6
pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
Ryc. 4 – Przyczyny zakończenia karmienia piersią, n = 152 Fig. 4 – Reasons for weaning, n = 152
naturalnie było 48,5% niemowląt, z czego 51% z terenu Szczecina, a 45% z pozostałych regionów województwa. W badaniach wcześniejszych (2007–2008) [32] w 6. m.ż. w Szczecinie 59% niemowląt było karmionych naturalnie (w tym 41% wyłącznie mlekiem matki), podczas gdy w pozostałych okolicach regionu (Kołobrzeg i Gryfino) 40%, a zaledwie 14% wyłącznie mlekiem matki [32]. Dla porównania z badania Zagóreckiej i wsp. [29] wynika, że po porodzie 97,7% matek rozpoczęło karmienie piersią, lecz tylko 50% noworodków było karmionych wyłącznie piersią. W badaniu Gawędy i wsp. [31] w 6. m.ż. karmionych naturalnie było 45,33% niemowląt, lecz zaledwie 2,6% wyłącznie piersią. Opracowanie Wilińskiej i wsp. [33] pokazuje, że karmienia
Ryc. 5 – Zmiany częstości karmienia piersią w Szczecinie [32] Fig. 5 – Changes in the frequency of breastfeeding in Szczecin [32]
piersią podjęło się 99,7% kobiet, jednakże w szpitalu tylko 65% karmiło swoje dziecko wyłącznie naturalnie. Dane z regionu województwa kujawsko-pomorskiego pokazały również, że udział mleka matki w żywieniu dzieci w pierwszym półroczu życia był znacznie niższy niż zalecany (wskaźnik wyłącznego karmienia piersią dzieci do 6. m.ż. – 22,4%). Badanie dotyczące matek z Polski Centralnej i Wschodniej wykazało, że w 6. m.ż. częstość karmienia piersią wynosiła 68,6%, z czego tylko 3,7% niemowląt było karmionych wyłącznie naturalnie, a w 12. m.ż. 41,8% matek kontynuowało karmienie naturalne [29]. W porównaniu z innymi wynikami optymistyczne rezultaty uzyskali autorzy badań z ośrodka w Białymstoku, gdzie odsetek dzieci karmionych wyłącznie mlekiem matki w 6. m.ż. wynosił 66,7% [30]. Fidler-Witoń i wsp. [6] przebadali matki dzieci z wybranych regionów województwa wielkopolskiego i wykazali, że w 6. m.ż. karmionych naturalnie było 85,5% dzieci, z czego 33,5% – wyłącznie piersią. Najnowsze doniesienia pochodzące z badań pod kierownictwem Królak-Olejnik i Gajewskiej [34] wykazały, że 96% matek karmiło swoje dziecko w pierwszym tygodniu życia, natomiast w 6. m.ż. odsetek niemowląt karmionych piersią wynosił 38% (z czego wyłącznie mleko matki otrzymywało zaledwie 4% niemowląt). Wyniki naszych badań, jak i analizy innych autorów pokazują, że zalecenie wyłącznego karmienia piersią w pierwszym półroczu życia niemowląt jest w zadowalającym stopniu realizowane, a na przestrzeni lat w mniejszych miejscowościach i na obszarach wiejskich sytuacja systematycznie się poprawia. Inne wyniki badań pozwalają na stwierdzenie, że kobiety podejmują się karmienia piersią po porodzie, ale w kolejnych miesiącach życia niemowląt stopniowo z niego rezygnują, zwłaszcza matki zamieszkujące duże miasta [32, 35]. Zauważalne jest, że pomimo propagowania karmienia piersią odsetek matek spełniających to zalecenie pozostaje
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Kaczorowska M, et al. Karmienie piersią w teorii i praktyce w regionie Pomorza Zachodniego. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.009
PEPO-392; No. of Pages 9 pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
Ryc. 6 – Zmiany częstości karmienia piersią w innych rejonach Pomorza Zachodniego [32] Fig. 6 – Changes in the frequency of breastfeeding in other regions of Western Pomerania [32]
niewysoki, w szczególności po okresie noworodkowym, do pierwszego półrocza życia dziecka [31, 36–38]. Wyniki licznych analiz pokazują, że na decyzję podjęcia karmienia piersią, jak również na długość jego trwania, wpływa wiele czynników [36–39]. Autorzy badający sposoby żywienia niemowląt wskazują na zależność pomiędzy czasem trwania karmienia piersią a wiekiem i wykształceniem matki. Do tej pory wielokrotnie wykazano, że stopień wykształcenia matki koreluje pozytywnie z długością czasu trwania karmienia piersią. Taką zależność wskazuje się również w przypadku wieku matki [4, 29, 31, 40], co potwierdza badanie własne: w 6. m.ż. dziecka istotnie częściej karmiły matki w wieku co najmniej 30 lat. Według dostępnej literatury nie ma jednoznacznych dowodów, że karmienie naturalne jest częściej praktykowane w większych miastach niż w małych miejscowościach i wsiach. W tej pracy wskazano na nieistotną statystycznie różnicę pomiędzy odsetkiem dzieci karmionych mlekiem matki w Szczecinie w stosunku do dzieci zamieszkujących w pozostałych miejscowościach i wsiach regionu (91% vs 83%). Z innego badania wynika, że zarówno kobiety pochodzące z miasta Rybnik, jak i z mniejszych miejscowości (wsi Turze i Rudy), podejmują się karmienia naturalnego w porównywalnym stopniu i decydują się na to stosunkowo rzadko (38% vs 27%) [35]. W przedstawionej analizie wykazano, że dla kobiet z wyższym wykształceniem popularnym źródłem informacji o karmieniu niemowląt były czasopisma tematyczne oraz strony internetowe/fora dla rodziców, odpowiednio 52% i 47% vs 33% i 17% dla kobiet z niższym wykształceniem. W badaniach Piwowarczyk i wsp. [28] matki z Warszawy i okolic w 56% sięgały po porady dotyczące karmienia niemowląt zamieszczone w Internecie. Według badań Majchrzaka i wsp. [41], Internet był źródłem informacji dla 30% ankietowanych. Z czasopism – jak wykazali Funkowicz i wsp. [27] – była to przede wszystkim ogólnodostępna prasa.
7
W Warszawie i okolicach korzystało z niej 48% kobiet [28]. Z innych badań wynika, że kobiety chętnie sięgają po fachową literaturę medyczną: 73% matek z Gdyni i okolic, wg Cierpki i wsp. [42], 71% matek ze śląskich terenów miejskich w badaniu Gawędy i Fica [35] oraz 60% matek z obszaru Górnego Śląska [31]. Do tej pory w wielu badaniach wykazano dość wysoki odsetek kobiet czerpiących wiedzę o żywieniu niemowląt i technikach karmienia piersią od pracowników ochrony zdrowia. Z badań własnych wynika, że z pomocy położnej korzysta 59% kobiet. Inni badacze uzyskali w tym aspekcie następujące rezultaty: 52% kobiet według Kamianowskiej i wsp. [30], 50% kobiet z obszaru Górnego Śląska [31] oraz blisko 50% kobiet z terenów wiejskich i 32% z terenów miejskich według badań Gawędy i Fica [35]. Liczne towarzystwa związane z opracowaniem zaleceń żywienia niemowląt wskazują na niepodważalną rolę lekarzy (pediatrów) w procesie upowszechniania wiedzy o karmieniu niemowląt. W badaniach Piwowarczyk i wsp. aż 68% kobiet zasięgało opinii lekarza w tym temacie [28]. Z badań własnych wynika, że lekarz pierwszego kontaktu poruszał temat karmienia piersią z 60% ankietowanych kobiet. Dodatkowo w przedstawionej analizie wykazano, że z lekarzem rodzinnym/pediatrą konsultowało się w tej sprawie 47% vs 32% ankietowanych kobiet, co istotnie statystycznie wiązało się z dostępnością zakładów opieki zdrowotnej (miasto vs mniejsze miejscowości i wsie). Część kobiet sięga po pomoc kogoś z rodziny: według badań własnych jest to 56% kobiet, według Cierpki i wsp. [42] 47% oraz 14% według Gawędy i wsp. [31]. Optymistyczny wynik uzyskano w ośrodku w Gdyni, wykazując, że kobiety pozyskiwały wiedzę na temat żywienia niemowląt (80%) oraz technik karmienia piersią (86%) przede wszystkim od personelu medycznego z oddziału położniczego [42]. Z badań Królak-Olejnik i Gajewskiej [34] wynika, że najczęstszym powodem zaprzestania karmienia piersią było nienajadanie się dziecka pokarmem matki (35%) oraz brak pokarmu (20%). W kontekście odstawienia dziecka od piersi doniesienia z dostępnej literatury pokrywają się z wynikami przedstawionej analizy [31, 38, 40, 43] – najczęściej decydowało o tym przekonanie matki o braku lub niewystarczającej ilości pokarmu (40%).
Wnioski 1. Istnieją znaczne rozbieżności pomiędzy aktualnymi rekomendacjami dotyczącymi karmienia niemowląt a ich realizacją. 2. W rejonie Pomorza Zachodniego częstość karmienia naturalnego w okresie noworodkowym jest stosunkowo wysoka, jednakże nadal zbyt niska w pierwszym półroczu życia dziecka. 3. W ostatnich latach w rejonie Pomorza Zachodniego obserwuje się zwiększenie częstości karmienia piersią przez matki zamieszkujące mniejsze miejscowości i wsie. 4. Istnieje wyraźna potrzeba efektywnego promowania karmienia naturalnego niemowląt, zwłaszcza wśród młodych matek, jak również wprowadzenia działań korygujących sposób żywienia dzieci w 1. roku życia.
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Kaczorowska M, et al. Karmienie piersią w teorii i praktyce w regionie Pomorza Zachodniego. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.009
PEPO-392; No. of Pages 9
8
pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
5. Należy zwiększyć udział pracowników opieki zdrowotnej (lekarzy rodzinnych, pediatrów, położnych) w rozpowszechnianiu informacji na temat prawidłowych technik karmienia piersią i korzyści z tego płynących z karmienia.
[8]
[9]
Wkład autorów/Authors’ contributions [10]
MK – istotny wkład w koncepcję i projekt pracy, zestawienie danych, analiza i interpretacja danych, zebranie piśmiennictwa, napisanie artykułu. KB – istotny wkład w koncepcję i projekt pracy, zestawienie danych. MB – istotny wkład w koncepcję i projekt pracy, analiza statystyczna, przygotowanie wyników badań do analizy. MJ-Z – zestawienie danych. GC-B – opracowanie koncepcji i projektu pracy, merytoryczna recenzja artykułu, akceptacja ostatecznej wersji artykułu.
[11]
[12]
[13]
Konflikt interesu/Conflict of interest Nie występuje.
Finansowanie/Financial support
[14]
[15]
Nie występuje.
Etyka/Ethics [16]
Treści przedstawione w artykule są zgodne z zasadami Deklaracji Helsińskiej, dyrektywami EU oraz ujednoliconymi wymaganiami dla czasopism biomedycznych.
pi smiennictwo/references [17] [1] Binns CW, Lee MK. Exclusive breastfeeding for six months: the WHO six months recommendation in the Asia Pacific Region. Asia Pac J Clin Nutr 2014;23:344–350. [2] American Academy Of Pediatrics, Section on Breastfeeding. Breastfeeding and the Use of Human Milk. Pediatrics 2012;129:827–841. [3] ESPGHAN Committee on Nutrition, Agostoni C, Braegger C, Decsi T, Koletzko S, Koletzko B, et al. Breast-feeding: A commentary by the ESPGHAN Committee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2009;49:112–125. [4] Krauss H, Ignyś I, Sosnowski P, Marcinkowski JT, Śliwińska I, Klincewicz B. The impact of breastfeeding on a child's well-being. Pediatr Współcz Gastroenterol Hepatol Żywienie Dziecka 2009;11:145–152. [5] Kowalewska-Kantecka B. Karmienie pokarmem matki złotym standardem żywienia noworodków i niemowląt. Pediatr Współcz Gastroenterol Hepatol Żywienie Dziecka 2007;9:65–68. [6] Fidler-Witoń E, Mikołajczak K, Waberska M, MiśkiewiczChotnicka A, Walkowiak J. Żywienie niemowląt a aktualne rekomendacje. Now Lek 2010;79:356–361. [7] Szajewska H, Socha P, Horvath A, Rybak A, Dobrzańska A, Borszewska-Kornacka MK, et al. Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa
[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
[23]
Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Stand Med Pediatr 2014;11:321–338. Turck D, Vidailhet M, Bocquet A, Bresson JL, Briend A, Chouraqui JP, et al. Breastfeeding: health benefits for child and mother. Arch Pediatr 2013;20(Suppl 2):29–48. Marseglia L, Manti S, D’Angelo G, Cuppari C, Salpietro V, Filippelli M, et al. Obesity and breastfeeding: The strength of association. Women Birth 2015;28:81–86. Rossiter MD, Colapinto CK, Khan MK, McIsaac JL, Williams PL, Kirk SF, et al. Breast, formula and combination feeding in relation to childhood obesity in Nova Scotia, Canada. Matern Child Health J 2015;19:2048–2056. Park J, Kim HS, Chu SH, Jekal YS, Lee JY. The effect of predominant breast-feeding on the risk of obesity in Korean preschool children. Nurs Health Sci 2015;17:77–83. Sadauskaite-Kuehne V, Ludvigsson J, Padaiga Z, Jasinskiene E, Samuelsson U. Longer breastfeeding is an independent protective factor against development of type 1 diabetes mellitus in childhood. Diabetes Metab Res Rev 2004;20: 150–157. Fleischer DM, Spergel JM, Assa’ad AH, Pongracic JA. Primary prevention of allergic disease through nutritional interventions. J Allergy Clin Immunol: In Practice 2013;1: 29–36. Kramer MS, Kakuma R. Maternal dietary antigen avoidance during pregnancy or lactation, or both, for preventing or treating atopic disease in the child. Evid Based Child Health Cochrane Rev J 2014;9:447–483. Flohr C, Nagel G, Weinmayr G, Kleiner A, Strachan DP, Williams HC. Lack of evidence for a protective effect of prolonged breastfeeding on childhood eczema: lessons from the International Study of Asthma and Allergies in Childhood (ISAAC) Phase Two. Br J Dermatol 2011;165: 1280–1289. Greer FR, Sicherer SH, Burks AW, American Academy of Pediatrics Committee on Nutrition, American Academy of Pediatrics Section on Allergy and Immunology. Effects of early nutritional interventions on the development of atopic disease in infants and children: the role of maternal dietary restriction, breastfeeding, timing of introduction of complementary foods, and hydrolyzed formulas. Pediatrics 2008;121:183–191. Wilińska M, Borszewska-Kornacka MK, Królak-Olejnik B, Nehring-Gugulska M, Bernatowicz-Łojko U, Zawitkowski P, et al. Program wczesnej stymulacji laktacji dla ośrodków neonatologicznych i położniczych III poziomu referencyjnego. Stand Med Pediatr 2014;11:9–16. Jeleń K, Musiał-Morsztyn D, Bogdał G, Królak-Olejnik B. Karmienie piersią na przestrzeni dziejów. Część II – aktualne inicjatywy i rekomendacje. Piel Zdr Publ 2014;4:65–68. Czerwionka-Szaflarska M. Żywienie dzieci zdrowych. W: Kubicka K, Kawalec W, reds. Pediatria, Tom1. Warszawa: PZWL; 2010. s. 38-41. Szostak-Węgierek D. Wprowadzenie. W: Szostak-Węgierek D, Cichocka A, reds. Żywienie kobiet w ciąży. Warszawa: PZWL; 2012. s. 7-9. Becker GE, Remmington T. Early additional food and fluids for healthy breastfed full-term infants. Cochrane Database Syst Rev [online] 2014;11:CD006462 [przeglądany 14.12.2015]. Dostępny w: doi:10.1002/14651858.CD006462.pub3. Grueger B, Canadian Paediatric Society, Community Paediatrics Committee. Weaning from the breast. Paediatr Child Health 2013;18:210–211. Agostoni C, Decsi T, Fawtrell M, Goulet O, Kolacek S, Koletzko B, et al. Complementary feeding: a commentary by the ESPGHAN Committee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2008;46:99–110.
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Kaczorowska M, et al. Karmienie piersią w teorii i praktyce w regionie Pomorza Zachodniego. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.009
PEPO-392; No. of Pages 9 pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
[24] Cattaneo A, Burmaz T, Arendt M, Nilsson I, Mikiel-Kostyra K, Kondrate I, et al. Protection, promotion and support of breast-feeding in Europe: progress from 2002-2007. Public Health Nutr 2010;13:751–759. [25] Nehring-Gugulska M, Nehring P, Królak-Olejnik B. Breastfeeding knowledge among Polish healthcare practitioners supporting breastfeeding mothers. Nurse Educ Pract 2015;15:381–386. [26] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 września 2010 w sprawie standardów postępowania oraz procedur medycznych przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych z zakresu opieki okołoporodowej sprawowanej nad kobietą w okresie fizjologicznej ciąży, fizjologicznego porodu, połogu oraz opieki nad noworodkiem (Dz. U. Nr 187, poz. 1259). Nowelizacja z dn. 20 września 2012 roku.(Dz. U.12.1100 z dn. 4.10. 2012). [27] Funkowicz M, Gawlik H, Jędrzejczyk M, Krogulska A, Wąsowska-Królikowska K. Wiedza rodziców niemowląt na temat aktualnych zaleceń dotyczących żywienia. Pediatr Współcz Gastroenterol Hepatol Żywienie Dziecka 2012;14:122–126. [28] Piwowarczyk A, Strojnowska E, Tondys A, Zalewski B, Horvath A. Praktyki żywienia niemowląt i małych dzieci wśród matek z Warszawy i okolic. Pediatr Pol 2011;86:242–246. [29] Zagórecka E, Motkowski R, Stolarczyk A, Socha P, Piotrowska-Jastrzębska J, Socha J. Karmienie naturalne w żywieniu niemowląt z wybranych miast Polski Centralnej i Wschodniej. Pediatr Pol 2007;82:538–549. [30] Kamianowska M, Szczepański M, Błażewicz B, Łuckiewicz K. Analiza sposobu żywienia niemowląt w pierwszym roku życia z uwzględnieniem karmienia naturalnego. Post Neonatol 2006;2:87–92. [31] Gawęda A, Woś H. Karmienie naturalne oraz czynniki warunkujące jego długość u dzieci z terenu Górnego Śląska. Nowa Pediatr 2007;1:5–10. [32] Czaja-Bulsa G, Mirakowska M, Pietrzela D, Witkowska K. Realizacja nowych zaleceń żywienia niemowląt w regionie Pomorza Zachodniego w ciągu ostatnich 2 lat - mleko i gluten. Pediatr Pol 2010;3:216–222. [33] Wilińska M, Bernatowicz-Łojko U, Wesołowska A. Udział pokarmu kobiecego w żywieniu dzieci do 2. r.ż. w Polsce na przykładzie województwa kujawsko-pomorskiego. Stand Med Pediatr 2012;9:281–288.
[34] Królak-Olejnik B, Gajewska D. Ocena wdrażania praktyk laktacyjnych w ramach obowiązującego standardu opieki okołoporodowej oraz sposobu żywienia dzieci od urodzenia do 12. miesiąca życia. Raport z badania [online] Fundacja Nutricia 2015 [przeglądany 14.02.2016]. Dostępny w: http:// www.fundacjanutricia.pl/wp-content/uploads/2015/08/ Raport-z-badania_standardy-opieki-oko%C5% 82oporodowej.pdf. [35] Gawęda A, Fica S. Karmienie naturalne niemowląt i dzieci w wieku poniemowlęcym z terenów miejskich i wiejskich na przykładzie miasta Rybnik oraz wsi Turze i Rudy. Nowa Pediatr 2012;4:71–74. [36] Gissler M, Mohangoo AD, Blondel B, Chalmers J, Macfarlane A, Gaizauskiene A, et al. Perinatal Health monitoring in Europe: results from the EURO-PERISTAT project. Inform Health Soc Care 2010;35:64–79. [37] Mikiel-Kostyra K, Mazur J. Uwarunkowanie żywienia noworodków w szpitalnej opiece poporodowej. Część II: Czynniki warunkujące wyłączne karmienie piersią. Gin Pol 2000;71:604–610. [38] Zawadzka-Gralec A, Szóstakowska M, Swincow G. Analiza żywienia niemowląt wiejskich na tle wybranych uwarunkowań środowiskowo-rodzinnych. Przegl Ped 2007;37:284–287. [39] Thulier D, Mercer JF. Variables associated with breastfeeding duration. J Obstet Gynecol Neonatal Nurs 2009;38:259–268. [40] Zagórecka E, Piotrowska-Jastrzębska J. Żywienie niemowląt – wybrane aspekty. Pediatr Pol 2007;82:559–566. [41] Majchrzak M, Stawicka K, Jenczura A, Czajkowska M, Pyrcek A, Mann A, et al. Czynniki determinujące sposoby karmienia noworodków i małych dzieci. W: Kulik TB, Król H, reds. nauk.: Dobrostan i rodzina. Lublin: Wydaw. Naukowe NeuroCentrum; 2014. s.79-88. [42] Cierpka A, Żuralska R, Olszewski J, Gaworska-Krzemińska A. Wiedza położnic na temat karmienia piersią. Probl Pielęg 2007;15:172–178. [43] Ligenza I, Jakubowska-Pietkiewicz E, Łupińska A, Jastrzębska A, Chlebna-Sokół D. Ocena sposobu żywienia noworodków I niemowląt hospitalizowanych w Klinice Propedeutyki Pediatrii I Chorób Metabolicznych Kości oraz analiza czynników wpływających na wybór sposobu karmienia dzieci. Pol Merk Lek 2009;16: 605–608.
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Kaczorowska M, et al. Karmienie piersią w teorii i praktyce w regionie Pomorza Zachodniego. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.009
9