Karmienie naturalne w żywieniu niemowląt z wybranych miast Polski Centralnej i Wschodniej

P R AC A O RYG I N A L N A

Karmienie naturalne w żywieniu niemowląt z wybranych miast Polski Centralnej i Wschodniej Breastfeeding in infants living in selected areas of Central and Eastern Poland: preliminary results of a multicenter study Ewa Zagórecka1, Radosław Motkowski1, Anna Stolarczyk2, Piotr Socha3, Janina Piotrowska-Jastrzębska1, Jerzy Socha3 1 Klinika Pediatrii i Zaburzeń Rozwoju Dzieci i Młodzieży Akademii Medycznej w Białymstoku Kierownik: prof. dr hab. med. Janina Piotrowska-Jastrzębska 2 Poradnia Żywieniowa, Instytut „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka” w Warszawie Kierownik Kliniki Pediatrii: doc. dr hab. Janusz B. Książyk 3 Klinika Gastroenterologii, Hepatologii i Immunologii, Instytut „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka” w Warszawie Kierownik: prof. dr hab. med. Jerzy Socha

Wstęp. Karmienie naturalne jest optymalnym sposobem żywienia niemowląt, jednak nadal zbyt mała liczba dzieci lub przez zbyt krótki okres jest karmiona piersią. Cel. Celem pracy była ocena sposobu żywienia, ze szczególnym uwzględnieniem karmienia naturalnego niemowląt, pochodzących z wybranych miast Polski Centralnej i Wschodniej oraz analiza czynników wpływających na karmienie piersią. Materiał i metody. Praca jest częścią projektu „Nawyki żywieniowe a stan odżywienia niemowląt w Polsce”, realizowanego w latach 2003–2005 jako prospektywne, wieloośrodkowe badanie obserwacyjne. W ocenie sposobu żywienia posłużono się metodą ankietową. Wyniki. Badaniem objęto 134 niemowlęta 6-miesięczne, w 2 etapie uczestniczyło 98 dzieci 12-miesięcznych (73%). Realizacja zadań odbywała się wg opracowanego protokołu badawczego, wszystkie dzieci spełniały kryteria włączenia/wyłączenia do badania. Analiza żywienia wykazała, że bezpośrednio po porodzie 97,7% matek rozpoczęło karmienie piersią, ale tylko 50% noworodków było karmionych wyłącznie piersią. W 6 miesiącu życia (m.ż.) 68,6% niemowląt nadal była karmiona naturalnie, jednak tylko 3,7% wyłącznie piersią. W grupie niemowląt 12-miesięcznych 41,8% dzieci było karmionych naturalnie, pozostałe 58,2% – sztucznie. Stwierdzono różnice w częstości i czasie karmienia piersią noworodków i niemowląt pochodzących z Polski Centralnej i Wschodniej. Analiza różnych czynników mogących mieć związek z tym sposobem żywienia wykazała, że większą szansę na karmienie naturalne w 6 m.ż. miały niemowlęta matek niepalących, w wieku powyżej 25 lat, a w 6. i 12. m.ż. – niemowlęta, które nie były dokarmiane w pierwszych 3 miesiącach życia. W analizie regresji krokowej postępującej stwierdzono, że czas zakończenia karmienia naturalnego oceniany w 6. i 12. m.ż. wiązał się z czasem wprowadzania dokarmiania, z wiekiem matki i wyłącznym karmieniem piersią w okresie noworodkowym, a w 6. m.ż. dodatkowo z pracą zawodową matki. Wnioski. 1. Na oddziałach noworodkowych nadal często nie są przestrzegane zasady wyłącznego karmienia piersią i niedopajania zdrowych dzieci. 2. Stwierdzono znaczącą poprawę w zakresie częstości karmienia naturalnego noworodków, jak również niemowląt 6- i 12-miesięcznych, jednak w pierwszym półroczu życia zdecydowanie zbyt mało niemowląt jest karmionych wyłącznie piersią. Zbyt wcześnie wprowadzane jest dokarmianie i/lub poszerzanie diety niemowląt. 3. Istnieje potrzeba kontynuacji działań promocyjnych dotyczących karmienia naturalnego oraz korygujących sposób żywienia dzieci w 1. roku życia. Słowa kluczowe: niemowlęta, karmienie piersią

538

Background. Breastfeeding (BF) is considered the optimal mode of nutrition in infancy, however, the proportion of breastfed infants is relatively small while breastfeeding duration appears too short in the majority of the pediatric population. Aims. The objective of the study was: 1. to assess nutritional habits, including breastfeeding (BF), in the population of healthy children, residents of Central and Eastern Poland, 2. to determine factors associated with BF maintenance. Methods. The prospective observational multicenter study, based on a questionnaire evaluation, was conducted between 2003 and 2005 as a part of the national project ‘Nutritional habits and nutritional status in Poland’. Results. One hundred and thirty-four infants aged 6 months (baseline) were studied, and 98 children (73%) were followed-up at stage 2. The standardized study protocol was based on stringent exclusion and inclusion criteria. The analysis showed that 97.7% of mothers commenced BF immediately after delivery but only 50% of their newborns were selectively breastfed. In the sixth month of life, 68.6% of infants continued BF whereas only 3.7% of them were on exclusive BF. Breastfeeding was maintained in 41.8% of 12-month-old children, whereas the remaining 58.2% were formula-fed. Significant differences were found in BF duration and prevalence between regions of Central and Eastern Poland. Among all relevant mothers’ characteristics, age above 25 years and non-smokers were positively associated with a higher rate of BF in 6-month-old infants. Furthermore, a higher rate of BF was observed in those 6-month and 12-month-old children who had not received complementary food during the first three months of life. Stepwise logistic regression analyses showed that BF cessation was associated with the time point when complementary food was introduced into the diet, mother’s age, and exclusive BF in the neonatal stage and, at the age of 6 months in particular, with the mother’s job and professional activity. Conclusions. 1. Malpractice and neglect are common regarding nutrition principles in hospital neonatal care units; medical staff frequently fails to meet guidelines for recommended exclusive BF of healthy newborns. 2. A considerable improvement is observed in relation to BF prevalence compared with previous surveys in Poland among newborns, 6-month-old and 12-month-old children. Nonetheless, Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów

P R AC A O RYG I N A L N A Ewa Zagórecka i inni

r

Karmienie naturalne w żywieniu niemowląt z wybranych miast Polski Centralnej i Wschodniej

539

the number of babies who are exclusively breastfed during the first 6 months of life, is too small in Central and Eastern Poland. Precocious implementation of formula and/or solid food into the infant diet is an important responsible factor. 3. Further strategies and innovative educational schedule are needed to promote breastfeeding during the first year of life in order to prevent detrimental early nutritional habits. Key words: infants, breastfeeding Pediatr Pol 2007; 82 (7): 538–549 © 2007 by Polskie Towarzystwo Pediatryczne

Z

łotym standardem w żywieniu noworodków i niemowląt jest karmienie piersią. Z badań naukowych i obserwacji klinicznych wynika, że w tym okresie życia jest to najbardziej właściwy pokarm, optymalnie zaspokajający indywidualne potrzeby dzieci, doraźnie i długofalowo chroniący przed wieloma chorobami, korzystnie wpływający na zdrowie matek, jak również przynoszący wiele korzyści społecznych, ekonomicznych i środowiskowych [1–5]. Doskonale zrównoważony skład ilościowy i jakościowy, obecność wielu substancji biologicznie aktywnych oraz biodostępność wszystkich składników sprawia, że w pierwszych 6 miesiącach życia mleko matczyne powinno być jedynym pokarmem, jaki otrzymują dzieci. W praktyce u zdrowych, prawidłowo rozwijających się niemowląt nie istnieje w tym okresie ryzyko niedoborów – suplementacji wymaga jedynie witamina D3 i podawana jednorazowo w okresie noworodkowym witamina K [4, 6]. W drugim półroczu życia oraz w wieku poniemowlęcym – zgodnie z rekomendacjami WHO i wielu międzynarodowych towarzystw pediatrycznych i żywieniowych – zalecane jest kontynuowanie karmienia piersią, jednakże od 6/7 m.ż. niezbędne jest wzbogacanie diety w bezpieczne i wysokiej jakości pokarmy uzupełniające [1–3, 7–10]. W ostatnich latach karmienie naturalne jest bardzo aktywnie promowane [2, 5]. W wielu krajach obserwowana jest systematyczna poprawa w zakresie podejmowania przez matki karmienia piersią, jednak wskaźniki oceniające czas wyłącznego karmienia naturalnego oraz utrzymanie tego sposobu żywienia w czasie są nadal dalekie od oczekiwanych. Wskazują na to opublikowane w ostatnich latach wyniki badań przedstawiające sposób karmienia dzieci europejskich i amerykańskich [11–18]. W Polsce brak jest aktualnych badań, które w sposób kompleksowy umożliwiałyby ocenę sposobu żywienia, w tym karmienia naturalnego oraz jego wpływu na zdrowie i stan odżywienia niemowląt. Te problemy badawcze, z uwzględnieniem wielu aspektów klinicznych i społecznych, zostały podjęte w projekcie pt. „Nawyki żywieniowe a stan odżywienia niemowląt w Polsce” finansowanym w ramach grantu Akademii Gerber. Niniejsza praca jest częścią tego projektu. Jej celem jest ocena sposobu

żywienia, ze szczególnym uwzględnieniem karmienia naturalnego w 1. roku życia, oraz analiza czynników mających wpływ na karmienie piersią.

Materiał i metody Projekt badawczo-naukowy „Nawyki żywieniowe a stan odżywienia niemowląt w Polsce” był realizowany w czterech wybranych miastach wojewódzkich w Polsce jako badanie prospektywne (2003–2005), kohortowe, kliniczno-obserwacyjne. Realizacja zadań odbywała się wg jednolitego protokołu badawczego. Definiował on ściśle warunki rekrutacji i doboru dzieci do grupy badawczej oraz zakres i metodykę badań oceniających ich sposób żywienia i stan odżywienia. Wstępną rekrutację niemowląt przeprowadzili lekarze pediatrzy i/lub lekarze rodzinni w 7 wybranych poradniach dziecięcych: w Warszawie (1 poradnia), Kielcach (2 poradnie), Białymstoku (2 poradnie) i Rzeszowie (2 poradnie). Co trzeciej matce/opiekunowi, którzy zgłaszali się do poradni w 4–5 m.ż. na kolejne szczepienie ochronne (DTP, IPV), proponowano uczestnictwo w projekcie, informując szczegółowo o celach badania i sposobie ich realizacji. Założeniem była kwalifikacja 10 dzieci miesięcznie przez kolejnych 5 miesięcy w każdym z miast, a warunkiem uczestnictwa spełnianie przez dzieci ściśle ustalonych kryteriów włączenia/wyłączenia (tab. 1). Niemowlęta uczestniczące w projekcie były badane dwukrotnie – pierwsze badanie odbywało się po ukończeniu 6 miesiąca życia (183 ± 7 dni), kolejne – po 6 miesiącach, tj. w 12 miesiącu życia (365 ± 7 dni). W ocenie sposobu żywienia, uwzględniającej historię żywienia dziecka i nawyki żywieniowe w rodzinach, posłużono się kwestionariuszem w opracowaniu własnym. Dwie, odrębne dla niemowląt 6- i 12-miesięcznych, ankiety zawierały m.in. dane personalne dziecka, charakterystykę rodziny i jej sytuacji socjoekonomicznej, informacje dotyczące rodziców (m.in. wiek, wykształcenie, zatrudnienie, zawód, ciężar ciała i wzrost, stan zdrowia, palenie tytoniu), ciąży, porodu i okresu noworodkowego (stan ogólny, masa i długość ciała, obwód głowy). W ocenie sposobu żywienia uwzględniono szczegółowo m.in. dane dotyczące żywienia i dopajania noworodków na oddziałach no-

P E D I AT R I A P O L S K A tom 82, nr 7, lipiec 2007

540

Kryteria włączenia

Kryteria wyłączenia

Inclusion criteria

Exclusion criteria

Ciąża prawidłowa (>37 hbd), pojedyncza, nieobciążona istotnymi problemami zdrowotnymi (np. nadciśnienie, cukrzyca)

Wcześniactwo (<37 hbd), ciąża mnoga, patologia rozwoju wewnątrzmacicznego, cukrzyca ciążowa, padaczka

Normal pregnancy (>37 wk gestation), unifetal, unburdened by essentials health problems (e.g. hypertension, diabetes)

Prematurity (<37 wk gestation), multiple pregnancy, disorders of intrauterine development, gestational diabetes, epilepsy

Stan ogólny noworodka dobry (>7 pkt wg skali Apgar) Good general condition of a newborn (Apgar score >7)

Masa urodzeniowa > 2500 g

Niska masa urodzeniowa < 2500 g

Birth weight >2500 g

Low birth weight < 2500 g

Noworodki zdrowe, niewykazujące wad i zaburzeń rozwojowych w zakresie narządów, w tym OUN

Wrodzone wady rozwojowe, choroby metaboliczne Congenital and metabolic disorders

Healthy newborns without congenital abnormalities or inborn disorders

Okres noworodkowy niepowikłany chorobami mogącymi mieć istotny wpływ na dalszy rozwój dzieci (np. posocznica, niewydolność narządowa itp.)

Choroba noworodka wymagająca hospitalizacji > 7dni Any disease that requires a hospitalization >7 days

The neonatal period free of diseases known to affect significantly further development (e.g. sepsis, organ failure etc.)

Niemowlęta zdrowe bez chorób przewlekłych, bez alergii

Choroba przewlekła dziecka

Healthy infants without chronic diseases or allergy

Chronic disease

Zrozumienie celu badawczego przez matkę/opiekuna dziecka, chęć współpracy w zaplanowanym okresie obserwacji i świadoma zgoda na badania

Nieznany ojciec dziecka

Understanding of the research objective by the mother/guardian of child, willingness to cooperate in a scheduled follow-up, informed for the investigations

Unknown father of a child

Brak współpracy z matką/opiekunem w zaplanowanym okresie badawczym Refusal of cooperation with the mother/guardian during a scheduled study period

Tabela 1. Kryteria doboru dzieci do grupy badawczej Table 1. Criteria for selection of children into the study group worodkowych, okres karmienia piersią, żywienia mieszanego i sztucznego (rodzaje stosowanego mleka), przyczyny przerwania karmienia naturalnego, rodzaj i czas wprowadzania posiłków uzupełniających, stosowanie dodatku soli, cukru, dopajanie, wykorzystywanie w żywieniu niemowląt produktów gotowych, ewentualną suplementację diety, sposób podawania posiłków oraz wiele innych informacji dotyczących m.in. apetytu dziecka, akceptacji nowych pokarmów, źródeł informacji o żywieniu, z których korzystali opiekunowie. W celu określenia rodzaju karmienia naturalnego przyjęto następującą klasyfikację: wyłączne karmienie piersią, częściowe karmienie piersią, niemowlęta nie karmione piersią. Niemowlęta karmione wyłącznie piersią – zgodnie z kryteriami WHO – otrzymują wyłącznie mleko matki, dozwolone jest podawanie witamin, składników mineralnych i ewentualnie leków. Niemowlęta częściowo karmione piersią to grupa dzieci, u których stosowane jest przeważające karmienie piersią (wg WHO – niemowlęta karmione mlekiem matki oraz dopajane wodą i płynami, których głównym składnikiem jest woda, sokami owocowymi, doustnymi płynami nawadniającymi; mogą otrzymywać witaminy, składniki mineralne i ewentualnie leki w formie kropli i syropów) oraz dzieci, u których stosowane są

pokarmy uzupełniające (wg WHO „complementary breastfed infants” – otrzymują mleko matki oraz inne pokarmy i płyny, włącznie z innymi rodzajami mleka). Niemowlęta nie karmione piersią otrzymują w żywieniu różne pokarmy i/lub płyny, włączając mleko inne niż matczyne [7, 19]. Dopajanie zdefiniowano jako podawanie dziecku wody, glukozy, herbatek, a dokarmianie jako podaż mleka (modyfikowanego lub krowiego), zup, przecierów, deserów itp. W pierwszym etapie badań uczestniczyły 134 niemowlęta 6-miesięczne, co stanowiło 75% 178-osobowej grupy dzieci wstępnie zakwalifikowanej do projektu badawczego. Matki, które odstąpiły od uczestnictwa ich dziecka w badaniach, jako powód zgłaszały najczęściej: brak czasu, brak możliwości dotarcia do poradni w godzinach wczesnoporannych i/lub w ściśle ustalonym terminie badania, brak akceptacji pobrania krwi, infekcję dziecka, brak zainteresowania badaniem. Do drugiego etapu badań – w 12 m.ż. zgłosiło się 98 niemowląt, tj. 73% dzieci uczestniczących w pierwszym etapie programu. Analiza statystyczna Uzyskane wyniki badań poddano analizie statystycznej, w której dla cech mierzalnych wyliczono średnią arytmetyczną i 95% przedział ufności (con-

P R AC A O RYG I N A L N A Ewa Zagórecka i inni

r

Karmienie naturalne w żywieniu niemowląt z wybranych miast Polski Centralnej i Wschodniej

541

fidence interval – CI) dla tej średniej, medianę oraz odchylenie standardowe, zaś dla cech jakościowych ich rozkład ilościowo-procentowy. Różnice między grupami dotyczące cech jakościowych oceniano testem niezależności c2 oraz określano iloraz szans OR z 95% przedziałem ufności. W analizie regresji wielokrotnej zastosowano metodę standardową i krokową postępującą. W obliczeniach przyjęto poziom istotności p<0,05 jako znamienny statystycznie, upoważniający do odrzucenia poszczególnych stawianych hipotez zerowych. W opracowywaniu danych wykorzystano pakiet statystyczny Statistica 5.0 w wersji polskojęzycznej przeznaczonej dla komputerów osobistych z systemem operacyjnym Windows.

Wyniki badań Badaniem objęto 134 niemowlęta 6-miesięczne i 98 dzieci 12-miesięcznych. W obu grupach wiekowych 51% stanowili chłopcy (odpowiednio 69 i 50), a 49% dziewczynki (odpowiednio 65 i 48). Najliczniej były reprezentowane niemowlęta z Białegostoku oraz Kielc, mniejszymi liczebnie podgrupami były dzieci pochodzące z Rzeszowa i okolic oraz Warszawy (tab. 2). Zgodnie z kryteriami włączenia do projektu badawczego wszystkie dzieci pochodziły z ciąż prawidłowych, nieobciążonych istotnymi patologiami; 76,9% (57) dzieci urodziło się siłami natury, 23,1% (17) – drogą cięcia cesarskiego. Wszystkie dzieci były noworodkami donoszonymi, urodzonymi w stanie ogólnym dobrym (≥7 pkt w skali Apgar), ze średnią masą ciała 3484,5 g (zakres 2510–4600 g) i średnią

długością 55,8 cm (zakres 50–65 cm). Do 6 m.ż. niemowlęta rozwijały się prawidłowo, nie chorowały, nie były obciążone alergią. Wybrane dane charakteryzujące sytuację socjoekonomiczną rodzin oraz informacje dotyczące rodziców dzieci uczestniczących w badaniu przedstawiono w tab. 3. Analiza historii żywienia wykazała, że bezpośrednio po urodzeniu, na oddziałach noworodkowych 97,7% (131) matek rozpoczęło karmienie naturalne, ale tylko 50% (67) dzieci było karmionych wyłącznie piersią. U 47,7% (64) stosowano dokarmianie różnymi rodzajami mleka modyfikowanego; troje dzieci (2,2%) od urodzenia karmiono sztucznie (tab. 4). Stwierdzono, że na oddziałach noworodkowych w wybranych ośrodkach Polski Centralnej (Warszawa, Kielce) noworodki były znamiennie częściej karmione wyłącznie piersią w porównaniu z dziećmi urodzonymi w ośrodkach Polski Wschodniej (Białystok, Rzeszów) (p = 0,001). Tylko 50,7% (68) matek miała pewność, że ich dzieci nie były dopajane; nie stwierdzono różnicy w częstości stosowania dopajania w obu regionach kraju (p = 0,1). W całej badanej grupie dzieci pierwsze w życiu karmienie najczęściej odbywało się między 2. i 6. godziną po porodzie – 38,8% (52), ale u prawie 28% (37) po 6 godzinach. Potwierdzono zależność czasu pierwszego karmienia od rodzaju porodu – dzieci urodzone drogą cięcia cesarskiego były znamiennie częściej karmione po raz pierwszy po 6 godzinach od urodzenia w porównaniu z dziećmi urodzonymi drogami natury (p = 0,001). Noworodki z ciąż rozwiązanych cięciem cesarskim były 5-krotnie bardziej narażone na późniejsze w czasie pierwsze karmienie w porównaniu z dziećmi urodzonymi naturalnie OR: 5,362

Wiek

Ośrodek

Age

Centre

Ogółem

Płeć dzieci

Total

Gender

N

%

6 m.ż.

Ogółem

6 months

Total

♂ ♀ 12 m.ż.

Ogółem

12 months

Total

♂ ♀

Białystok

Kielce

Rzeszów

Warszawa

Bialystok

Kielce

Rzeszow

Warsaw

N

%

N

%

N

%

N

%

N

%

134

100

50

38

46

34

26

19

12

9

69 65

51 49

24 26

48 52

22 24

47,8 52,2

17 9

65,4 34,6

6 6

50 50

98

73

40

40,8

40

40,8

12

12,2

6

6

50 48

51 49

18 22

45 55

21 19

52,5 47,5

84

66,7 33,3

3 3

50 50

Tabela 2. Charakterystyka badanej grupy niemowląt 6- i 12-miesięcznych Table 2. Characteristics of the study group of 6- and 12-month-old infants

P E D I AT R I A P O L S K A tom 82, nr 7, lipiec 2007

542

Charakterystyka

N

%

131

97,7

3

2,2

75 48 11

55,9 35,8 8,2

81

60,4

50

37,3

3

2,2

Rodzice

matka

ojciec

Parents

mother

father

Characteristics

Rodzina Family

pełna full

samotna matka single mother

Liczba dzieci w rodzinie Number of children in the family

Sytuacja ekonomiczna Economic situation

1 2 ≥3 dobra good

średnia medium

zła bad

Wiek Age

<20 20–39 ≥40 średni –x

N

%

N

%

1 130 3

0,7 97 2,2

122 12

91 8,9

mean –x

sd min–max Wykształcenie Education

podstawowe/zawodowe primary/vocational

średnie secondary

wyższe higher

Praca zawodowa Professional work

pracuje works

nie pracuje does not work

Palenie tytoniu Smoking

pali smokes

nie pali does not smoke

29,1

31,1

4,4 19–41

5,3 22–50

16

11,9

34

25,4

71

52,9

57

42,5

47

35,0

43

32,0

49

36,5

123

91,7

85

63,4

11

8,2

17

12,6

45

33,5

117

87,3

89

66,4

Tabela 3. Wybrane dane charakteryzujące sytuację społeczno-ekonomiczną rodzin oraz informacje dotyczące rodziców badanych niemowląt Table 3. Selected data characterizing the socioeconomic situation of the families and information concerning the infants’ parents (95% CI: 2,265–12,70). Dzieci urodzone w Warszawie i Kielcach były znamiennie częściej karmione po raz pierwszy już w 1. godzinie po porodzie w porównaniu z dziećmi pochodzącymi z miast Polski Wschodniej (p = 0,001). Pod koniec 1 m.ż. w całej badanej grupie odsetek dzieci karmionych naturalnie wzrósł do 93,3% (125), w tym 89,6% (120) było karmionych wyłącznie piersią.

Po 6 miesiącach 68,6% (92) dzieci nadal była karmiona naturalnie, ale tylko 3,7% (5) wyłącznie piersią (tab. 5). Zdecydowana większość niemowląt w tym wieku – 64,9% (87) była karmiona piersią i w różny sposób dokarmiana, a najczęstszym wariantem żywienia w tej podgrupie dotyczącym 73,6% (64) dzieci (47,8% całej grupy) było karmienie piersią i dokarmianie posiłkami uzupełniającymi pozamlecznymi. Dla 51,5% (69)

P R AC A O RYG I N A L N A Ewa Zagórecka i inni

r

Karmienie naturalne w żywieniu niemowląt z wybranych miast Polski Centralnej i Wschodniej

543

Sposób karmienia Feeding mode

Wyłączne karmienie piersią Exclusive breastfeeding

Częściowe karmienie piersią Partial breastfeeding

Nie karmione piersią No breastfeeding

Time of first feeding (in hours)

1 2–6 >6

Dopajanie noworodka

tak

Supplementary feeding

yes

Czas pierwszego karmienia (w godzinach)

nie no

brak danych lack of data

N

%

67

50

64

47,7

Wybrane ośrodki z Polski Centralnej (Warszawa, Kielce)

Wybrane ośrodki z Polski Wschodniej (Białystok, Rzeszów)

Selected centres in Central Poland (Warsaw, Kielce)

Selected centres in Eastern Poland (Bialystok, Rzeszow)

39

28

}

}

19

0,001 48

3

2,2

43 52 37

32,0 38,8 27,6

} 24

} 65

25

18,6

10

15

68

50,7

40

28

41

30,5

33

p

10 0,001

0,1

Tabela 4. Sposób żywienia noworodków na oddziałach noworodkowych Table 4. Models of feeding newborns in neonatal wards Sposób karmienia

Niemowlęta

Feeding mode

Infants

6-miesięczne

12-miesięczne

6-month-old

Ogółem Total

Wyłączne karmienie piersią Exclusive breastfeeding

N

%

5

3,7

87

64,9

42

31,3

Ośrodki Polski Wschodniej

Centres in Central Poland

Centres in Eastern Poland

39 Częściowe karmienie piersią Partial breastfeeding

Nie karmione piersią No breastfeeding

12-month-old

Ośrodki Polski Centralnej

Ogółem Total

p

Ośrodki Polski Wschodniej

N

%

Centres in Central Poland

Centres in Eastern Poland

–

–

–

–

41

41,8

18

23

57

58,2

28

29

p

53 0,758

19

Ośrodki Polski Centralnej

23

0,609

Tabela 5. Karmienie naturalne w żywieniu niemowląt 6- i 12-miesięcznych Table 5. Natural feeding of 6- and 12-month-old infants niemowląt 6-miesięcznych mleko matki było głównym rodzajem spożywanego mleka. Po 6 miesiącach stwierdzono wysoki odsetek dzieci karmionych naturalnie w ośrodku białostockim – 82% (41) i warszawskim 75% (9), następnie kieleckim – 65,2% (30), niższy – 46,2% (12) w ośrodku rzeszowskim. Większość spośród 98 niemowląt 12-miesięcznych – 58,2% (57) była karmiona sztucznie, ale 41,8% (41) dzieci było nadal karmionych piersią (tab. 5). W tym okresie – w 12 m.ż. – 47,5% (19) matek białostockich i 38,5% (15) w Kielcach kontynuowało karmienie natu-

ralne, natomiast ocena odsetka niemowląt karmionych piersią w Warszawie i Rzeszowie jest mało wiarygodna ze względu na małą liczebność podgrup (odpowiednio troje i czworo dzieci). Przeprowadzono analizę różnych czynników mogących mieć związek z karmieniem piersią w czasie pierwszego i drugiego półrocza życia. Uwzględniono m.in. wiek matki, jej wykształcenie, pracę zawodową, palenie tytoniu, czas pierwszego karmienia, wyłączne karmienie piersią i dopajanie na oddziałach noworodkowych oraz czas wprowadzenia dokarmiania. Stwier-

P E D I AT R I A P O L S K A tom 82, nr 7, lipiec 2007

544

dzono, że niemowlęta 6-miesięczne były znamiennie częściej karmione piersią przez matki w wieku powyżej 25 lat w porównaniu z matkami młodszymi (<25 lat) – p = 0,0006. Dzieci matek palących miały 5-krotnie mniejszą szansę na karmienie naturalne w 6 m.ż. w porównaniu z dziećmi matek niepalących OR: 0,197 (95% CI 0,069–0,560). W 6 m.ż. karmionych piersią było 34% niemowląt, którym wprowadzono dokarmianie przed 3 m.ż., i 84% niemowląt dokarmianych powyżej 3 m.ż. (p = 0,001) – niemowlęta dokarmiane później (>3 m.ż.) miały 10-krotnie większą szansę na karmienie piersią w 6 m.ż. w porównaniu z niemowlętami dokarmianymi wcześniej OR: 0,097 (95% CI 0,042–0,226). Nie stwierdzono zależności pomiędzy karmieniem piersią w 6 m.ż. a pozostałymi badanymi czynnikami. Podobna analiza przeprowadzona w odniesieniu do karmienia naturalnego w 12 m.ż. wykazała związek jedynie z wcześniejszym wprowadzaniem dokarmiania. W 12 m.ż. karmionych piersią było 54% niemowląt, którym poszerzano dietę powyżej 3 m.ż. i tylko 21% dzieci dokarmianych przed 3 m.ż. (p = 0,03). Stwierdzono, że niemowlęta wcześniej dokarmiane (< 3 m.ż.) miały 4-krotnie mniejszą szansę na karmienie piersią w 12 m.ż. w porównaniu z dziećmi,

Zmienna Variable

Wyraz wolny Free word

Wiek matki Mother’s age

Wykształcenie matki Mother’s education

Praca zawodowa matki Mother’s professional work

Palenie tytoniu przez matkę Mother’s smoking

Czas pierwszego karmienia Time of first feeding

Wyłączne karmienie piersią w okresie noworodkowym

które były dokarmiane powyżej 3 m.ż. OR: 0,230 (95% CI 0,085–0,622). Analiza przyczyn zaprzestania karmienia piersią wykazała, że najczęstszymi przyczynami zgłaszanymi przez matki niemowląt 6-miesięcznych były: brak pokarmu – 54,7% (23), obawy o jakość mleka – 19% (8), problemy z karmieniem (nieodpowiedni czas trwania karmienia – zbyt krótki, długi; niepokój przy karmieniu, przerywane ssanie) 16,6% (7), choroba matki 4,7% (2) oraz praca 2,3% (1). Matki niemowląt 12-miesięcznych najczęściej zgłaszały: brak pokarmu 35% (20), problemy z karmieniem 12,2% (12), pracę 9,2% (9) i inne. Wykorzystując statystyczną metodę analizy regresji wielokrotnej oceniono zależności pomiędzy czasem zakończenia karmienia piersią (analizowane w 6 i 12 m.ż.) a wiekiem matki, jej wykształceniem, pracą zawodową, paleniem tytoniu, czasem pierwszego karmienia, wyłącznym karmieniem piersią i dopajaniem na oddziale noworodkowym oraz czasem wprowadzenia dokarmiania (tab. 6). Analiza regresji krokowej postępującej wykazała, że czas odstawienia od piersi analizowany w 6 m.ż. wiązał się w 34% z czasem wprowadzenia dokarmiania, w 6% z wiekiem matki, w 2% z wyłącznym karmieniem piersią w okre-

Niemowlęta 6-miesięczne

Niemowlęta 12-miesięczne

6-month-old infants

12-month-old infants

b

błąd standardowy

p

b

błąd standardowy

standard error b

standard error b

p

–

–

0,16

–

–

0,14

0,24

0,07

0,001

0,195

0,08

0,02

–0,07

0,07

0,33

–0,027

0,08

0,75

–0,17

0,07

0,01

–0,01

0,08

0,89

0,08

0,07

0,25

0,09

0,08

0,27

0,06

0,07

0,46

0,09

0,08

0,28

0,23

0,07

0,003

0,21

0,08

0,03

0,09

0,07

0,185

0,05

0,08

0,53

0,31

0,13

0,02

0,53

0,08

0,001

Exclusive breastfeeding in the neonatal period

Dopajanie na oddziale noworodkowym Supplementary feeding in the neonatal ward

Czas wprowadzenia dokarmiania Time of supplementary food introduction

Tabela 6. Model regresji wielokrotnej z uwzględnieniem czasu zakończenia karmienia naturalnego („odstawienia od piersi”) jako zmiennej zależnej Table 6. Multiple regression model with the time of breastfeeding termination (weaning) as a dependent variable

P R AC A O RYG I N A L N A Ewa Zagórecka i inni

r

Karmienie naturalne w żywieniu niemowląt z wybranych miast Polski Centralnej i Wschodniej

545

Karmienie naturalne

Niemowlęta

Natural feeding

Infants

Zakres liczby karmień/posiłków Range of feedings/meals

Średnia liczba karmień piersią/dobę Mean number of breastfeedings/24h

Zakres liczby karmień piersią Range of breastfeedings

Całkowity czas karmienia piersią (min) Total time of breastfeeding (min)

Średni czas 1 karmienia piersią Mean time of one breastfeeding

12-month-old

Częściowe karmienie piersią

Nie karmione piersią

Częściowe karmienie piersią

Nie karmione piersią

Exclusive breastfeeding

Partial breastfeeding

No breastfeeding

Partial breastfeeding

No breastfeeding

9,7

10,1

10,9

7,3

8,7

10,9

7,2

5–19

7–16

6–19

5–13

2–21

5–21

4–12

8

10,1

7,7

–

5,85

5,85

–

1–16

7–16

1–14

–

1–16

1–16

–

69,8

101,6

66,4

–

51,4

51,4

–

9,6

10

9,4

–

8,8

8,8

–

Total

Mean number of feedings/meals/24h

12-miesięczne

6-month-old

Wyłączne karmienie piersią

Ogółem

Średnia liczba karmień/posiłków/dobę

6-miesięczne

Ogółem Total

Tabela 7. Częstotliwość karmień z uwzględnieniem karmienia piersią u niemowląt 6- i 12-miesięcznych Table 7. Feeding frequency including breastfeeding in 6- and 12-month-old infants sie noworodkowym oraz w 1,5% z pracą zawodową matki. Podobna analiza przeprowadzona w 12 m.ż. wykazała, że zakończenie karmienia piersią było związane w 39% z czasem wprowadzenia dokarmiania, w 3% z wiekiem matki i 2% z wyłącznym karmieniem piersią w okresie noworodkowym (tab. 6). W tab. 7 przedstawiono częstość karmienia piersią w badanej grupie dzieci. Niemowlęta 6-miesięczne karmione wyłącznie naturalnie były przystawiane do piersi średnio 10 razy na dobę (zakres częstości 7–16), a średni czas jednego karmienia piersią wynosił ok. 10 min. Niemowlęta 6- i 12-miesięczne częściowo karmione piersią były karmione średnio 11 razy na dobę (zakres częstości 5–21), w tym 7,7 to średnia liczba karmień piersią niemowląt 6-miesięcznych oraz 5,9 – niemowląt 12-miesięcznych. Zwraca uwagę szeroki zakres częstości karmień zarówno w grupie niemowląt 6-, jak i 12-miesięcznych.

Dyskusja Mleko matki jest najkorzystniejszym pokarmem, jaki „natura” oferuje dzieciom w pierwszym okresie ich życia. W literaturze naukowej doskonale udokumentowano, że karmienie naturalne promuje zdrowie i chroni przed wieloma chorobami [1–5]. Mając na względzie liczne korzyści dla dzieci i ich matek, jak również korzyści środowiskowe płynące z karmienia piersią WHO, UNICEF i szereg innych organizacji pro-

wadzi w ostatnich latach aktywną promocję karmienia naturalnego [5]. Od 2002 r. realizowana jest „Globalna Strategia Żywienia Niemowląt i Małych Dzieci” (WHO) [20], a w 2004 r. w Luksemburgu przyjęto „Wzorzec działań dla Europy” [21]. W USA wyrazem działań promocyjnych jest program „Healthy People 2010”, którego celem jest wzrost liczby kobiet karmiących wyłącznie piersią (do 75%) w okresie wczesnopoporodowym i kontynuujących ten rodzaj żywienia przynajmniej 6 miesięcy (50%) [22]. W wielu krajach obserwowana jest stopniowa poprawa w podejmowaniu karmienia piersią nowo narodzonych dzieci, jednak nadal zbyt mała liczba niemowląt jest karmiona wyłącznie piersią, a większość dzieci jest zbyt krótko karmiona naturalnie [9, 11, 12, 14, 15, 18, 23–25]. Wyniki naszych badań wskazują na bardzo wysoki odsetek matek – 97,7%, które rozpoczęły karmienie piersią. Może to być wynikiem intensywnych działań promocyjnych, jednak nie możemy w naszym badaniu wykluczyć błędu selekcji. Pomimo ustalonych zasad doboru dzieci do grupy badawczej okazało się, że kompleksową oceną i badaniem zdecydowanie częściej były zainteresowane matki lepiej wykształcone, bardziej świadome i zaangażowane w zdrowe wychowanie swoich dzieci. Wiele badań dotyczących zdrowych niemowląt jest obarczonych tego typu ograniczeniem. Na przykład w badaniach niemieckich matki, które wyraziły zgodę na udział w badaniach, były bardziej

P E D I AT R I A P O L S K A tom 82, nr 7, lipiec 2007

546

wykształcone, posiadały 1 dziecko i były starsze (>30 lat) w porównaniu z matkami, które odmówiły udziału w badaniach [26]. Z podobnym problemem spotkali się autorzy amerykańskiego badania FITS, w którym w większym stopniu niż wynika to ze struktury społecznej, wzięły udział matki lepiej wykształcone i żyjące w lepszych warunkach socjoekonomicznych [27]. Porównywanie danych dotyczących karmienia naturalnego w różnych krajach jest trudne, ponieważ często stosowane były różne kryteria i klasyfikacje karmienia piersią oraz różna metodologia, a badania przeprowadzano w różnym czasie i dotyczyły różnych liczebnie grup dzieci [18, 23]. W polskich badaniach z lat 1997–2000 częstość karmienia piersią noworodków oceniano na 77,6–91,8% [28, 29]. Tradycyjnie już wysoki odsetek – ponad 90% matek podejmujących karmienie naturalne cechuje kraje skandynawskie [8, 16], a w ostatnich latach także Włochy (91,1%) [9], Grecję (96,1%) [18] i Republikę Czeską (93,5%) [24]. Z niemieckich badań KOLETZKO i wsp. [30] wynika, że 78,9% noworodków jest karmionych naturalnie, natomiast badania KERSTING i wsp. [23] wykazały, że 91% matek podejmuje karmienie piersią w pierwszych 2 dobach po urodzeniu dziecka, a w dniu wypisu ze szpitala karmi piersią 86% matek. Badania angielskie przeprowadzone w bardzo dużej grupie noworodków (18 125) wykazały, że 71% jest karmionych piersią [15]. W Szkocji odsetek ten wynosi 63%, a w północnej Irlandii 54% [11]. Dane francuskie są bardzo zróżnicowane, w zależności od źródeł odsetek dzieci karmionych naturalnie po porodzie wynosi od 58% do 95% [4, 25]. W wieloośrodkowych badaniach The Euro-Growth Study stwierdzono, że w 1. m.ż. karmionych piersią było 74,3% noworodków [12]. Badania przeprowadzane sukcesywnie w USA wskazują na stopniowe wzrastanie częstości karmienia naturalnego – w 1998 r. 64% kobiet rozpoczynało karmienie piersią, w 2001 r. – 69,5%, natomiast z badań FITS z 2002 r. wynika, że 76% matek podejmuje ten sposób karmienia [13, 14, 17]. Zgodnie z obowiązującymi zaleceniami zdrowe noworodki powinny być karmione wyłącznie piersią, natomiast analiza żywienia badanych dzieci we wczesnym okresie poporodowym, w tym także na oddziałach noworodkowych, wskazuje na częste ich dokarmianie (stosowanie w żywieniu mleka modyfikowanego) i dopajanie (podaż wody lub 5% glukozy) (47,7%). Z badań BREKKE i wsp. [8] wynika, że w Szwecji takie praktyki żywieniowe mają znaczenie marginalne (96% karmionych piersią, 91% wyłącznie piersią), podobnie w Czechach – 93,5% [8, 21], natomiast są częste w rejonie śródziemnomorskim: we Włoszech (91,1% karmionych piersią po urodzeniu; wyłącznie pier-

sią w pierwszych 2 dobach – 38,7%, w dniu wypisu ze szpitala 76,8%, w 1 m.ż. 56,6%) czy Grecji (przy 96,1% odsetku noworodków karmionych piersią tylko 19,1% było karmionych wyłącznie piersią) [9, 18]. Z danych niemieckich wynika, że w pierwszych dniach po urodzeniu dzieci są przede wszystkim dopajane (w zachodniej części kraju 52,4%, we wschodniej 60%), rzadziej dokarmiane (odpowiednio 3,8% i 10,3%) [26]. Wielu autorów jest przekonanych o istotnie większym prawdopodobieństwie kontynuacji karmienia naturalnego w 6. i 12. m.ż., jeżeli dzieci były karmione wyłącznie piersią we wczesnym okresie poporodowym. Systematyczny przegląd piśmiennictwa dotyczący wpływu krótkotrwałego stosowania płynów i substytutów mleka kobiecego na czas trwania karmienia naturalnego pozostawia jednak wątpliwości. Tylko jedno badanie kliniczne z randomizacją spełniało kryteria włączenia do przeglądu. W badaniu tym stwierdzono znamiennie częstsze stosowanie mleka modyfikowanego w 4 tygodniu życia w grupie dzieci, które w pierwszych 3 dobach były dopajane 5% glukozą w porównaniu z noworodkami niedopajanymi (p<0,05). W 5 miesiącu życia w grupie niemowląt dopajanych glukozą odsetek matek, które kontynuowały karmienie naturalne, był znacząco niższy niż w grupie kontrolnej (p < 0,01) [31]. Przeprowadzona analiza danych żywieniowych dzieci uczestniczących w projekcie nie wykazała istotnego statystycznie związku karmienia naturalnego w 6. i 12. m.ż. z wyłącznym karmieniem piersią i/lub dopajaniem w okresie okołoporodowym. WHO i UNICEF zalecają rozpoczęcie karmienia piersią już w 1. godzinie po porodzie. W badanej grupie zgodnie z tym zaleceniem zostało nakarmionych 32% dzieci, ale prawie 28% noworodków była karmiona po raz pierwszy po 6 godzinach (niezależnie od sposobu żywienia). W Niemczech w pierwszej godzinie po porodzie jest karmionych 66,4% i 58,3% noworodków (odpowiednio część zachodnia i wschodnia kraju) [26]. Z badań WHO wynika, że średni czas rozpoczęcia karmienia piersią w krajach wysokorozwiniętych, np. Szwecji czy Australii (Westmead), wynosi odpowiednio 1 godzinę i 0,8±1,5 godziny, natomiast w krajach rozwijających się od 6,4±5,6 w New Delhi do nawet 40±20 godzin w Chengdu [10]. Badania RAISLERA i wsp. [32] zwracają uwagę na „dawkę” mleka kobiecego przyjmowaną przez dziecko. Składa się na nią częstość i długość karmienia piersią, a im większa „dawka” tym skuteczniejsze działanie protekcyjne karmienia naturalnego. Dla zdrowych, prawidłowo rozwijających się niemowląt optymalnym czasem wyłącznego karmienia piersią jest okres 6 miesięcy, następnie zalecana jest kontynuacja tego sposo-

P R AC A O RYG I N A L N A Ewa Zagórecka i inni

r

Karmienie naturalne w żywieniu niemowląt z wybranych miast Polski Centralnej i Wschodniej

547

bu żywienia do 2 roku życia i dłużej z jednoczesnym poszerzaniem diety o odpowiednie pokarmy uzupełniające. Analiza działań promujących karmienie naturalne i przede wszystkim sposobu żywienia niemowląt w różnych krajach wskazuje, że łatwiej jest zmotywować matki do rozpoczęcia karmienia piersią niż do wydłużenia okresu trwania karmienia naturalnego, zwłaszcza wyłącznego karmienia piersią. Stwierdzony w badaniu odsetek niemowląt 6-, a zwłaszcza 12-miesięcznych karmionych piersią – 68,6% i 41,8% jest korzystny w porównaniu z danymi pochodzącymi z wielu innych krajów, natomiast bardzo niski w odniesieniu do grupy 6-miesięcznych dzieci karmionych wyłącznie piersią (3,7%). W Szwecji w 6. m.ż. karmienie piersią jest stosowane w bardzo zbliżonej odsetkowo grupie niemowląt – u 68,9% dzieci, w Republice Czeskiej – 53%, we Włoszech – 46,8%, w USA 29–32,5%, a w badaniach The Euro-Growth Study tylko u 24,6% dzieci [8, 9, 12–14, 24]. Niski, 3,7% odsetek niemowląt karmionych w 6. m.ż. wyłącznie piersią, jest podobny jak w badaniach The Euro-Growth Study i niestety niższy niż w badaniach włoskich 4,7%, oraz szwedzkich i niemieckich – ok. 10%. Najmniej zadowalającą jest sytuacja w Anglii, gdzie tylko 0,3% niemowląt 6-miesięcznych jest karmiona wyłącznie piersią [8, 9, 15, 23]. W 12. m.ż. odsetek dzieci karmionych naturalnie waha się w zależności od kraju w granicach 6,5–16% [9, 12, 14, 23, 30]. We wszystkich tych krajach w okresie prowadzenia badań obowiązywały zalecenia WHO dotyczące karmienia piersią, zezwalające na stopniowe wprowadzanie pokarmów uzupełniających między 4. i 6. m.ż. Podjęcie i kontynuacja karmienia naturalnego, w tym wyłącznego karmienia piersią, jak również zaprzestanie tego sposobu żywienia, są zdeterminowane przez wiele czynników społecznych i indywidualnych, kulturowych i środowiskowych [15, 25, 26, 33–35]. Porównanie ich roli i znaczenia jest trudne do przeprowadzenia w związku z odmiennymi modelami stosowanymi przez różnych badaczy. W analizie danych dzieci uczestniczących w projekcie stwierdzono związek karmienia piersią w 6. m.ż. z wiekiem matki (matki > 25 lat karmiły częściej niż matki młodsze) i faktem palenia przez nie papierosów (matki palące karmiły rzadziej), a w 6. i 12. m.ż. z wczesnym wprowadzaniem dokarmiania niemowląt. Obserwację częstszego i dłuższego karmienia piersią przez starsze matki potwierdzili m.in. GIOVANNINI [9] i DULON [26], a w odniesieniu do wyłącznego karmienia piersią HORNELL [33] i LUDVIGSSON [34]. Z kolei z analizy przeprowadzonej przez PECHLIVANI i wsp. [18] wynika, że w Atenach młodsze wiekowo matki karmią wyłącznie piersią dłużej niż matki starsze. Dane z piśmiennictwa

wskazują na krótszy czas karmienia piersią przez matki palące – wśród przyczyn uwzględnia się zarówno mechanizmy fizjologiczne (redukcja uwalniania prolaktyny i zmniejszenie wytwarzania mleka), jak również psychologiczne (matki palące mają mniejszą motywację) (wg [35]). Fakt ten potwierdza wiele analiz w odniesieniu do karmienia naturalnego, w tym także wyłącznego karmienia piersią [26, 33–35]. Według HORNELLA [33] zależność między czasem karmienia piersią a czasem wprowadzania do diety pokarmów stałych jest kontrowersyjna, ale inni badacze wskazują na taki związek [9, 26, 33]. W naszym badaniu nie wykazano zależności z innymi analizowanymi czynnikami, być może w związku z małą liczebnością grupy, co stanowi ograniczenie badania (wpływ na siłę analizy). Nie stwierdzono zależności czasu karmienia piersią od np. poziomu wykształcenia matki, chociaż w wielu pracach potwierdzono, że matki lepiej wykształcone częściej i dłużej karmią naturalnie, w tym także wyłącznie piersią [26, 34]. GUDNADOTTIR i wsp. [35] wykazali taki związek w odniesieniu do czasu wyłącznego karmienia piersią, ale nie w stosunku do długości stosowania karmienia naturalnego. Jedynie w analizie PECHLIVANI i wsp. [18] stwierdzono, że kobiety gorzej wykształcone (młodsze i niepracujące) dłużej karmią swoje dzieci wyłącznie piersią. Spośród innych czynników, które wg badaczy mają związek z krótszym czasem wyłącznego karmienia piersią, wymieniane są: niższe kwalifikacje zawodowe matki [15], wyższe BMI matki i masa ciała niemowlęcia w 1. m.ż. Stosowanie smoczka już w 1. m.ż. pozostaje w związku z zarówno krótszym czasem karmienia naturalnego, jak i czasem wyłącznego karmienia piersią [9]. Analiza czasu zakończenia karmienia naturalnego oceniana w 6. i 12. m.ż. wykazała, że był on związany z czasem poszerzania diety, wiekiem matki oraz wyłącznym karmieniem naturalnym w okresie noworodkowym, a w 6. m.ż. dodatkowo z pracą zawodową matki. W badaniu GIOVANNINI i wsp. [9] również stwierdzono zależność czasu odstawienia od piersi z wczesnym poszerzaniem diety i wiekiem matki, a ponadto z niższym wykształceniem matki, paleniem przez nią papierosów, wczesnym dokarmianiem mlekiem, późniejszym niż w 1. godzinie pierwszym karmieniem po urodzeniu oraz stosowaniem smoczka już w 1. m.ż. Wcześniejsze zakończenie wyłącznego karmienia piersią wiązało się z nikotynizmem matki, niższym poziomem wykształcenia i wielodzietnością.

Wnioski 1. Wysoki odsetek matek rozpoczyna karmienie piersią swoich nowo narodzonych dzieci, jednak ok.

P E D I AT R I A P O L S K A tom 82, nr 7, lipiec 2007

548

50% noworodków, wbrew obowiązującym zaleceniom, była dokarmiana i dopajana na oddziałach noworodkowych. 2. Stwierdzono korzystny odsetek niemowląt karmionych (częściowo) piersią w 6. i 12. m.ż., ale niepokojąco mało niemowląt 6-miesięcznych jest karmionych wyłącznie piersią. Zbyt wcześnie wprowadzane jest dokarmianie niemowląt i/lub poszerzanie ich diety. 3. Uzyskane wyniki dotyczące częstości i czasu karmienia piersią niemowląt w 6. i 12. m.ż. wskazują na potrzebę kontynuacji działań promocyjnych, zwłaszcza w zakresie wyłącznego karmienia piersią. Stwierdzone różnice regionalne wymagają rozwinięcia szczególnie intensywnych działań w regionie Polski Wschodniej.

14. Briefel RR, i wsp. Feeding infants and toddlers study: Improvements needed in meeting infant feeding recommendations. J Am Diet Assos 2004; 104(1 suppl): 31–37. 15. Kelly YJ, Watt RG. Breast-feeding initiation and exclusive duration at 6 months by social class - results from the Millennium Cohort Study. Public Health Nutrition 2004; 8(4): 417–421. 16. Lande B, i wsp. Infant feeding practices and associated factors in the first six months of life: the Norwegian infant nutrition survey. Acta Paediatr 2003; 92: 152–161. 17. Ryan AS, Weniun Z, Acosta A. Breastfeeding continues to increase into the new millennium. Pediatrics 2001; 110: 1103–1109. 18. Pechlivani F, i wsp. Prevalence and determinants of exclusive breastfeeding during hospital stay in the area of Athens, Greece. Acta Paediatrica 2005; 94: 928–934. 19. WHO: Indicators for assessing breastfeeding practices. WHO/ UNICEF 1990. 20. WHO: Global Strategy for infant and young child feeding. WHA 55/2002/REC/1 Annex, 2002.

PIŚMIENNICTWO

21. Ochrona, propagowanie I wspieranie karmienia piersią w Europie: wzorzec działań Komisja Europejska, Dyrektoriat Zdrowia

1.

World Health Assembly Resolution. Infant and young child nutrition WHA 54.2,18 May 2001.

2.

Publicznego i Oceny Ryzyka, Luksemburg 2004. 22. US Departament of Heath and Human Services. Developing

American Academy of Pediatrics. Breastfeeding and the use of

objectives for Healthy People 2010. Washington DC: UD De-

human milk. Pediatrics 2005; 115: 496–506.

partament of Heath and Human Services, Office of Disease Pre-

3.

Kramer MS, Kakuma R. Optimal duration of exclusive breastfe-

vention and Health Promotion 1997.

4.

Turck D. Breastfeeding: health benefits for child and mother.

tion in hospitals and follow-up survey of mother-infant pairs in

Arch Pediatr 2005; 21(1253): S145-S165.

Germany: the SuSe Study Public Health Nutrition 2002; 5(4):

eding. Cochrane Database Syst Rev 2004; (3) CD003517.

5.

Piotrowska-Jastrzębska JD, Sidor K, Piotrowska-Depta MJ. Aspekty medyczne i społeczne karmienia piersią na świecie i w Polsce. Klin Pediatr 2001; 9(3): 321–324.

6.

Greer FR. Do breastfed infants need supplemental vitamins? Pediatr Clin North Am 48: 415–423.

7.

WHO. Nutrition database system. Copenhagen. WHO, 1 May, 1998.

8.

547–552. 24. Schneidrova D, i wsp. Impact of breast-feeding promotion on infant feeding in the Czech Republic. J Nutr Educ Behav 2003; 35(5): 228–235. 25. De Lathouver S, i wsp. Predictive factors of early cessation of breast-feeding. A prospective study in a university hospital. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol 2004; 117(2): 164–173.

Brekke KH, i wsp. Breastfeeding and introduction of solid foods

26. Dulon M, Kersting M, Schach S. Duration of breastfeeding and

in Swedish infants: the all Babies in Southeast Sweden study. Br

associated factors in Western and Eastern Germany. Acta Pa-

J Nutr 2005; 94: 377–382. 9.

23. Kersting M, Dulon M. Assessment of breast-feeding promo-

Giovannini M, i wsp. Feeding practices of infants through the first year of life in Italy. Acta Paediatr 2004; 93(4): 492–497.

10. WHO Working Group on the Growth Reference Protocol WHO Task Force on Methods for the Natural Regulation of Fertility. Growth of Healthy Infants and the timing, type and frequency of complentary foods. Am J Clin Nutr 2002; 76(3): 620–627. 11. Hamlyn B, Brooker S, Oleinikova K. Infant feeding 2000 London: HMSO 2002 (Stationery Office 2002).

ediatr 2001; 90: 931–935. 27. Devaney B, Kalb L, Briefel R, Zavitsky-Novak T, Clusen N, Zieger P. Feeding infants and toddlers study: overview of the study design. J Am Diet Assos 2004; 104(1 suppl): 8–13. 28. Mikiel-Kostyra, i wsp. Żywienie niemowląt w Polsce w roku 1997. Ped Pol 1999; 74(5): 465–467. 29. Kamer B, i wsp. Analiza rodzaju żywienia w okresie niemowlęcym w populacji dzieci łódzkich. Część I Częstość żywienia pokarmem matki. Ped Pol 2000; 75(2): 115–118.

12. Freeman V, i wsp. The Growth Study Group: Patterns of milk

30. Koletzko B, i wsp. Dietary fat intakes in infants and primary

and food intake in infants from birth to age 36 months. The Eu-

school children in Germany. Am J Clin Nutr 2000; 72(suppl):

ro-Growth Study. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2000; 31(suppl 1): 576–585.

1392S–1398S. 31. Szajewska H, i wsp. Effects of brief exposure to water, breast-

13. Li R, i wsp. Prevalence of breastfeeding in the United States,

-milk substitutes or other liquids on the success and duration

the 2001. National Immunization Survey. Pediatrics 2003; 111:

of breastfeeding: a systematic review. Acta Paediatr 2006; 95:

1198–1201.

145–152.

P R AC A O RYG I N A L N A Ewa Zagórecka i inni

r

Karmienie naturalne w żywieniu niemowląt z wybranych miast Polski Centralnej i Wschodniej

549

32. Raisler J, Alexnader C, O’Campo P. Breast-feeding and infant il-

Adres do korespondencji:

lness: a dose – response relationship? Am J Public Health 1999;

Ewa Zagórecka

89(1): 25–30.

Klinika Pediatrii i Zaburzeń Rozwoju Dzieci

33. Hornell A, Hofvander Y, Kylberg E. Solids and formula: associa-

i Młodzieży AMB

tion with pattern and duration of breastfeeding. Pediatrics 2001;

ul. Waszyngtona 17

107: E38.

15-274 Białystok

34. Ludvigsson JF, Ludvigsson J. Socio-economic determinants, maternal smoking and coffee consumption, and exclusive breastfeeding in 10205 children. Acta Paediatr 2005; 94: 1310–1319. 35. Gudnadottir M, Gunnarsson SB, Thorsdottir I. Effects of sociodemographic factors on adherence to breastfeeding and other important infant dietary recommendations. Acta Paediatr 2006; 95: 419–424.

tel. 085-7450-622 Pracę nadesłano: 4.12.2006 r.