- Email: [email protected]
Recovery – Hard decision
postĘpy psychiatrii i neurologii 25 (2016) 129–135
Available online at www.sciencedirect.com
ScienceDirect journal homepage: www.elsevier.com/locate/pin
Editorial/ Artykuł redakcyjny Reflections/ Refleksje
Recovery – Hard decision Zdrowienie – trudna decyzja – Why is it that I, as a person suffering from mental illness, used to adopt the position of waiting for someone, perhaps other people or institutions, to deliver my recovery? Why is it that I surrendered the responsibility for my failures on the road to recovery to others? Why did I expect others to deliver my full recovery as if it were a gift of some kind? – Did other people know of my problems and of their nature? Did I permit them to help me solve them? In other words, could they – if they had wanted to – come to my aid? – Why is it that I so rarely accepted other people’s help, asked for help and, when offered, rejected it so often? – Which of the elements of recovering from a mental illness should be considered first in order to ensure that the recovery process is successful? – Am I consistent in carrying out what I recognize as a prerequisite of my recovery, e.g. Do I willingly follow the advice of specialists, do I live in respect of the rules of mental hygiene? Although I might find it difficult to give a satisfying answer to these questions, I am ready to give a firm, positive answer to at least one of them today. Without a full personal engagement in the recovery process, without a strong will and determination in facing up to one’s illness, it is impossible to reach the quality of life enjoyed by healthy people. Today I know that if I aspire to make my mental health as good as it was before my first psychotic episode, I have to pool all my resources to make radical decisions with regard to my recovery. This means, first of all, that a passive surrendering to the treatment process is not enough. I know this from my longterm experience as a patient and the somewhat shorter experience of effective recovery, which was certainly encouraged by following the rigorous specialist treatment recommended by doctors, which included the regular taking of psychotropic drugs and staying in touch with my doctor. With this disciplined approach, I managed to function almost normally for a long time, avoid hospitalizations for
over 20 years, and enjoy some success in my education and community work. Yet being more or less alright was not what I wanted. I wanted a complete and full recovery, insofar as that was possible. Years of taking my medication patiently, getting involved in various activities, graduating from university, working on my allotment, embarking on a political career and finally becoming a Lublin councillor did not change my situation. I still felt limited by my illness. The situation only changed when I made a decision to do everything I could to be able to enjoy an active, full life – the life of a healthy person – that things started to change for me. This decision became real through a number of smaller decisions, such as getting up early, undertaking regular physical activity and seeking employment; but the driving force that preceded all these efforts at every stage was my own strong motivation.
The role of dreams, plans and aspirations in the recovery process At almost every stage of my illness I was overwhelmed by this strong desire to live a normal life. It would be as real to say that I wanted a full recovery but put in this way it seems less translatable to the language of specifics. And so I dreamt of having a family, being able to support myself with my own earnings, becoming fulfilled in various other spheres, as a poet, journalist or voluntary worker, and I found that it was only with these dreams that I was capable of breaking through the spell of the illness, which seemed to determine the spiritual and social spheres of my existence. Dreams, plans, objectives are what motivates one to act. Having a multidimensional vision of happiness, even if it is only linked to a small, private hobby and developing interests that perhaps bring no other gratification than personal satisfaction, adds sense to life and favours recovery.
130
postĘpy psychiatrii i neurologii 25 (2016) 129–135
If there was ever a turning point in my recovery, it was the moment I realized that fulfilling my dreams, doing everything in my power to overcome the effects of my illness, was not only my right but also my duty.
The moral imperative of recovery I think that an ill person is morally obliged to do everything they can to release themselves from the restrictions imposed by mental illness. Having said so, I am far from denying the burden of suffering or reality of the illness experience. I simply think that as a rational and free being a person can do a lot, at every stage of the illness/recovery, to overcome crushing limitations. They can discover an inner spiritual space containing the resources which make meaningful progress possible. They can make sure that the programme of life that they devise for themselves is not alienating but one that brings deep inner satisfaction. Still, an ill person is often exposed to the temptation to become passive and surrender to frustration. They justify getting up late with depression, failing to find a job with inability to work, avoiding household duties with more urgent things to do, and being alienated from social life with complexes. But then again it is also possible to make a decision that the changing of this state of affairs is an imperative of conscience, and try and work out new attitudes, a new distance to oneself and one’s situation, which allow for the taking of action in various spheres of life. Although in retrospect I can partly explain my avoidance of professional work as laziness, and inability to function socially as my own bias, I also realize that the road to a decision to change can be long and winding, especially since it can be only discovered and taken by the very person who decides to do so.
The decision to recover The word “decision” suggests that the process has a radical and irrevocable character. For many years I did not realize that it was necessary, even at the risk of failure, to look at health from this perspective. The vision of happiness I held at the time, which was in fact my potential, hardly looked like it was going to ever become real. What’s more, against my expectations the much-desired happiness did not want to simply spring on me and I can see now that its idealized version was at times only helping me escape reality. I could, of course, think of many reasons responsible for this state of affairs, all conditioned by my illness, but I now think that the main reason for my spiritual inertia was that I myself gave consent to my deepest dreams never to come true. In this way they functioned completely independently of my illness. It is all too easy to say that recovery depends on the person’s individual will; but it must also be added that it involves a decision to walk the long distance leading to recovery, which includes being continually medicated, taking care of one’s mental hygiene and . . . being faithful to
one’s dreams. I know very well that for me, and for many other people who are ill, being able to create personal objectives and realize them effectively is conditioned by a whole bundle of illness-related obstacles, such as anxiety, being misunderstood by others or having difficulties communicating; yet I need, despite all this, to emphasize that the decision has to be made. It is only by embarking on a multi-stage programme of recovery, spelling out the multidimensional vision of one’s activity and happiness in an individual programme, that can enable one to realize at least some of the project.
Obstacles Making the right decision, which can be called a decision to do something purposeful with one’s life, is obviously only a starting point. No matter how principled your goals are, they might be – as mine were – faced by hard obstacles. I remember the early stages of my recovery, when I was trying to escape the trap of my depression, i.e. being unable to get up early, by force. This attempt to overcome depression by rising early, against myself, could only be half successful at the time. I managed to get up earlier, at six, for some time but I could not cope with the frustration, tiredness and irritation of it. Today I see these attempts to abandon my illness-conditioned behaviour as a precious experience. Next step was to transform early rising into a habit; but this only came with the use of a special selfdisciplining tactic, by rewarding myself for taking these small steps towards normal life, by thinking better of myself, by allowing myself have better self-esteem. It turned out that a more positive vision of the world followed closely behind this affirmation of myself. A very specific effort, accompanied by the satisfaction with the completion of the task, finally delivered the much struggled for optimism. The truth is that I had to make the most far-reaching decisions against everything that my illness appeared to have taught me. After all, for many years I thought that for these or other reasons I was unable to work. The little social experience I had, as the illness “got me” when I was eighteen, suggested that I was unable to get married. The pessimism that leaked into my soul produced what I thought were solid obstacles to any creative development of my talents. Later on I realized that the voice spoken by the illness was not perhaps the same voice as that spoken by my environment. My now dead mother used to push me gently towards thinking of my future career but I decided that it was my destiny to be passive. This is why the decision I made later on in my life had to go hard against the beaten tracks carved by my own habits of thought, fears and bias. When I thought of that noble idea of full mental health recovery, I had to learn how to avoid a number of new dangers. The first was the danger of extremism in my decision making. What I mean is this was uncontrollable conviction, dictated by my illness in its early stages, that it could be overcome by a single activity. “You will get better if you go to the gym, eat more chocolate, start working, stop taking your medication, meet a girl” . . . tempted the illness.
postĘpy psychiatrii i neurologii 25 (2016) 129–135
These were all illusions, and when I gave up medication without consulting my doctor, I only ended up in hospital. Another danger, which I have again inherited from the illness, was the inclination to catastrophic generalizations. On the arduous path to recovery there are moments when one falls back. These are not any specific moments of failure, as they happen to both healthy and ill people, but moments of bad response to failure. The temptation to give up is very well known to healthy people, but for an ill person what is at stake is being defeated on their path to recovery. Generalization as a temptation to regard defeat as an unavoidable law of existence can clearly affect others, for example those who decide, perhaps as a result of difficulties in interpersonal relationships, that all people are bad.
Self-acceptance as the foundation of good decisions If your decision to recover is to be fully implemented, you have – to an extent – become your own carer. What I mean is that you have to penetrate into your deepest needs, desires and feelings which, more than anything, assume self-acceptance. It is only when you, as it were, “identify with yourself”, having accepted your dreams as a worthy goal, that you can discover that many of the demands of mental hygiene are in fact your needs and your duty. A recovering person has to self-manage, also to minimize the mental costs related to decision-making, meaning that they have to be assertive. I know that one of the things that helped me on more than one occasion, including in the work environment, was to reduce the burden that I took on myself, to be realistic in the commitments that I was actually capable of making. When going through life, which is at times stressful for everyone, people with mental illness can only maintain their ideals, their recovery programme and personal happiness by being kind to themselves. This self-patronage over one’s recovery is a necessary prerequisite of happiness; in fact it is directed at achieving happiness. It is therefore a worthy source of satisfaction which, in my case, has taken shape in the happy years spent with my wife, the books I have published, the poetry I have written and my performance as a good employee.
Success on the path to recovery Now that I have told you about the more difficult stages of my life I feel that I should also say that at this point I feel that I have achieved many of the goals that I originally considered to be the indicators of a happy and fulfilled life, such as getting married, getting a job, developing my talents as manifested in publishing three books of poetry, and several years of voluntary journalism at the Lublin Forum of the Organization for the Disabled. My struggle with maintaining a positive vision of the world, seeing its affirmative, hope-inspiring qualities, is not and it can never be fully complete but success is possible.
131
With every “small step” I took, I became stronger and my situation gradually changed.
Recovery – a path to self-actualization in the sphere of higher values The vision of recovery sketched out in this paper could be neither authentic nor possible to realize or complete if it were not based on a strong moral foundation. It is perhaps owing to my studies at the Lublin Catholic University that I have realized that many of the aspects of recovery depend on the individual’s respect for truths and values, the affirmation of which adds sense to life, to the fulfilment of one’s sense of duty but also to life in community and eventually self-respect. In its normative aspect, recovery is favoured by observing social and moral norms of solidarity and subsidiarity. These are not confessional principles but a part of human nature. After all, if I am bound to others by the obligation of solidarity, there is no reason why I should feel anxious that the hardship of my recovery, and therefore more involvement in the community life, are in vain. At the same time, as the person who is ill I am the subject of the principle of subsidiarity. I have the right to take advantage of the help offered by others, if only in a way which enables me to live my life independently. I also feel that it is my calling to contribute to my community’s social capital and it is a great source of satisfaction for me to do so within my talents and vocation. The most fundamental of all principles, the principle of social love, is the criterion whose realization enhances an individual’s chances of recovery or of returning to a more active life. This not only provides protection against catastrophic generalizations and other dangers on the path to recovery but, by embedding an individual in the community, it makes life meaningful, providing the help necessary to fulfil the responsibilities of communal life.
The role of other people Although we think that most questions about the causes, conditions and course of mental illness, as well as about mental health and its definition, should be answered by psychiatrists, it is only patients that can have a specific vision of mental health, a programme of recovery and its maintenance. It is only patients who can walk the long distance leading from the health crisis, entanglement in anxiety, low self-esteem, sadness and numbness to a satisfying life, filled with plans, abundant in everyday joys and the feelings of safety stemming from being rooted in a community of people. Still it is not my intention here to proclaim the selfefficacy of people on their way to recovery. Without maintaining a regular regime of psychotropic drugs, a good doctor-patient alliance and, in recent years, also taking advantage of the available forms of psychotherapy, my recovery could not even begin, and it would certainly fail to go far. I realize that for many patients a specialist is the only person they can trust and what I personally owe to
132
postĘpy psychiatrii i neurologii 25 (2016) 129–135
specialists is their help in finding my self-acceptance, selfbelief and self-esteem. I am also very grateful to a friend of mine who knew me before I became ill and who never doubted me, always consistently treating me as a healthy person and never refusing help. Having assisted me in recognizing and removing the obstacles on the road to the affirmation of myself, of the world and others, all these people led me to the point at which my road to recovery could actually begin. So why are many patients trapped in the same point of their life determined by the illness, in spite of receiving an equivalent contribution from doctors, friends and family members? Without going into the details of the many reasons for this state of affairs, so well-known to psychiatrists, my aim in this paper was to focus on the patient’s engagement. I think that among the factors that help individuals effectively leave the crisis of mental illness behind are the dreams, plans and aspirations specific to every person’s individual vision of life.
– Dlaczego jako osoba chorująca psychicznie przyjmowałem postawę oczekiwania na zagwarantowanie mi powrotu do zdrowia przez inne podmioty: osoby i instytucje? Dlaczego obarczałem innych odpowiedzialnością za porażki na drodze swojego zdrowienia? Dlaczego spodziewałem się, że pełnię zdrowia otrzymam niejako w prezencie ze strony innych? – Czy inne osoby wiedziały o moich problemach, znały ich naturę, były przeze mnie upoważnione do udzielenia mi pomocy w ich rozwiązaniu? Czy zatem mogłyby, gdyby chciały, przyjść mi z pomocą? – Dlaczego tak rzadko korzystałem z pomocy ze strony innych, prosiłem o tę pomoc, natomiast tak często – już oferowaną – odrzucałem? – Który z czynników zdrowienia z choroby psychicznej powinienem postawić na pierwszym miejscu, aby mój proces zdrowienia mógł toczyć się pomyślnie? – Czy jestem konsekwentny w realizowaniu tego, co rozpoznaję jako warunek swojego zdrowienia – czy np. chętnie korzystam z porad udzielanych mi przez specjalistów, respektuję wymogi higieny psychicznej itd.? Jakkolwiek mogę mieć trudności z udzieleniem satysfakcjonującej odpowiedzi na tak postawione pytania, to przynajmniej na jedno spośród nich chciałbym dzisiaj odpowiedzieć w sposób stanowczy. Bez osobistego pełnego zaangażowania w proces zdrowienia, a zatem osobistej woli i determinacji do zmierzenia się z chorobą osiągnięcie jakości życia właściwej osobom zdrowym nie jest możliwe. Odzyskanie zdrowia psychicznego takiego, jakie towarzyszyło mi w okresie przed pierwszym epizodem psychotycznym, jako przedmiot moich aspiracji powinno mobilizować mnie do podjęcia radykalnej decyzji o własnym zdrowieniu. Oznacza to przede wszystkim, że bierne poddanie się leczeniu nie wystarczy. Stwierdzenie powyższe opieram na swoim długoletnim doświadczeniu pacjenta i nieco krótszym doświadczeniu efektywnego zdrowienia, na które wpływ miało niewątpliwie poddanie się zalecanym przez lekarzy specjalistów rygorom: systematyczne przyjmowanie
leków psychotropowych, utrzymywanie kontaktu z lekarzem. Dzięki utrzymaniu owej dyscypliny leczenia udawało mi się długo funkcjonować niemal poprawnie – uniknąć przez ponad 20 lat konieczności hospitalizacji, odnieść pewne sukcesy w zakresie nabywania wykształcenia i w działalności społecznej. Poprawne funkcjonowanie nie było jednak szczytem moich marzeń, był nim w miarę możliwości pełny powrót do zdrowia psychicznego. Lata cierpliwego przyjmowania leków, podejmowania pewnej aktywności życiowej (kończenie studiów, praca na działce, działalność polityczna, w rezultacie której zostałem radnym Rady Miejskiej w Lublinie) niczego nie zmieniały w mojej sytuacji życiowej: czułem się ograniczony chorobą. Sytuację tę zmieniło podjęte przeze mnie postanowienie uczynienia wszystkiego, co zależy ode mnie, aby móc cieszyć się wartościowym, aktywnym, pełnym życiem – życiem osoby zdrowej. Ta podjęta ongiś decyzja konkretyzowała się w szeregu decyzji cząstkowych: o wczesnym wstawaniu, o uprawianiu sportu i podejmowaniu aktywności fizycznej, o poszukiwaniu zatrudnienia. Tym, co uprzedzało wspomniane wysiłki – i to na wszystkich ich etapach, musiała być odpowiednia, silna motywacja.
Rola marzeń, planów i aspiracji w procesie zdrowienia Jako osoba chorująca, na wszystkich niemal etapach swojej choroby nosiłem w sobie dojmujące pragnienie normalnego życia. Równie prawdziwe byłoby twierdzenie, że pragnąłem powrotu do pełni zdrowia psychicznego, ale drugie z wymienionych pragnień wydawało się słabiej przekładalne na język konkretu życiowego. Nosiłem zatem w sobie marzenie o założeniu rodziny, utrzymywaniu się z własnej pracy, spełnieniu się na drodze wielorakiej aktywności – np. społecznej, poetyckiej czy dziennikarskiej. Tylko mając marzenia, stanąć mogłem przed szansą przełamania „zaklętego kręgu” choroby, która wydawała się determinować duchowy i społeczny kształt mojej egzystencji. Marzenia, plany życiowe, stawiane sobie cele są przecież tym, co mobilizuje do działania. Posiadanie wielowymiarowej wizji szczęścia, choćby wiązała się z uprawianiem małego prywatnego hobby, rozwojem zainteresowań nieprzynoszących jakiejkolwiek gratyfikacji, ale rodzących satysfakcję, kształtuje poczucie sensu życia, sprzyja powrotowi do zdrowia. Jeśli mogę mówić o jakimś punkcie zwrotnym w swoim zdrowieniu, to było nim uświadomienie sobie, że realizacja marzeń – uczynienie wszystkiego, co w mojej mocy, aby zniwelować skutki dotykającej mnie choroby – jest nie tylko moim prawem, ale i obowiązkiem.
Moralny imperatyw zdrowienia Jestem zdania, że osoba uczynienia wszystkiego, z uwarunkowań, które Nie neguję tutaj całego
chorująca ma moralny obowiązek co w jej mocy, aby wyzwolić się narzuca jej choroba psychiczna. ciężaru dotykającego taką osobę
postĘpy psychiatrii i neurologii 25 (2016) 129–135
cierpienia ani realności przeżywanej przez nią choroby. Jako istota rozumna i wolna może jednak uczynić wiele – i to na każdym etapie swojej choroby/swojego zdrowienia, by pokonać zniewalające ją ograniczenia. Może odkryć w sobie taką przestrzeń duchową, w której zawarte są potencjały uzdalniające do sensownego działania. Może zadbać o to, aby formułowany przez nią z obowiązku sumienia program życia nie był programem alienującym, ale przynosił głęboką wewnętrzną satysfakcję. Można oczywiście – i osoba chorująca narażona jest na taką pokusę – poddawać się bierności i frustracji, tłumaczyć (stale) późne wstawanie depresją, niepodejmowanie pracy – niezdolnością do jej wykonywania, brak zaangażowania w obowiązki domowe – pilniejszymi zajęciami, zaś wyobcowanie z życia towarzyskiego – kompleksami. Można jednak też uznać zmianę takiego stanu rzeczy za imperatyw sumienia i podjąć próbę wypracowania w sobie takich nastawień, swoistego dystansu do siebie i swojej życiowej sytuacji, które pozwolą w tym zakresie na podjęcie jakiejś aktywności. Jakkolwiek z perspektywy czasu, swojego wieloletniego unikania pracy zawodowej nie waham się nazywać po części lenistwem, zaś swojej niezdolności do znalezienia się na gruncie towarzyskim – po części przesądem, to zdaję sobie sprawę, że droga od podjęcia decyzji o jej realizacji może być drogą długą i trudną. Może ona zostać odkryta i przebyta tylko przez samą osobę zainteresowaną.
Decyzja o zdrowieniu Użyte tutaj przeze mnie słowo „decyzja” sugeruje radykalny i nieodwołalny charakter przejawianych dążeń. Przez lata nie zdawałem sobie jednak sprawy z nieodzowności takiego, wiążącego się z ryzykiem zawodu, spojrzenia na sprawę zdrowia. Będąca moim potencjałem wizja własnego szczęścia nie wykazywała w tym okresie tendencji do stania się rzeczywistością. Wbrew moim ówczesnym oczekiwaniom, upragnione szczęście nie chciało się spełnić samoistnie, zaś jego idealna wizja pozwalała mi niekiedy jedynie na ucieczkę od rzeczywistości. Mógłbym tutaj powoływać się na wiele uwarunkowanych chorobą przyczyn takiego stanu rzeczy. Myślę jednak, że zasadniczym źródłem takiej duchowej inercji był fakt, że to ja sam godziłem się, by moje najskrytsze marzenia nigdy nie stały się rzeczywistością. Tak więc funkcjonowały one zupełnie niezależnie od dotykającej mnie choroby. Nazbyt łatwo jest mówić, że zdrowienie osoby chorującej zależy przede wszystkim od jej indywidualnej woli, o ile nie dopowie się, że chodzić tu musi o decyzję przebycia długiej drogi do zdrowienia, zakładającej ciągłość przyjmowania leków, troskę o zachowywanie higieny psychicznej i... wierność marzeniom. Wiem aż nadto dobrze, że tak dla mnie, jak dla wielu osób chorujących stawianie sobie własnych celów i efektywna ich realizacja uwarunkowana jest całym splotem czynników chorobowych (lęki, niezrozumienie ze strony otoczenia, trudności w komunikacji). Chciałbym jednak z całym naciskiem podkreślić, że decyzja musi zostać podjęta. Tylko podejmując się wieloetapowej realizacji programu zdrowienia – ujmując wielowymiarową wizję własnej
133
aktywności i szczęścia właśnie jako program – można cokolwiek z tego programu zrealizować.
Przeszkody Podjęcie właściwej decyzji – można ją nazwać decyzją uczynienia ze swoim życiem czegoś sensownego – to oczywiście punkt wyjścia. Na drodze do realizacji najszczytniejszych celów mogą się wszakże pojawić – i w moim życiu pojawiały się – trudne do pokonania przeszkody. Pamiętam początkowy etap swojego zdrowienia, kiedy ten z depresyjnej pułapki – niezdolności do wstawania z łóżka o wczesnej godzinie – usiłowałem wyjść „na siłę”. Taką drogę do przezwyciężenia depresji: wczesne wstawanie nawet wbrew samemu sobie – wieńczyć mógł jedynie połowiczny sukces. Udawało się wstawać wcześniej – o godz. 6.00 przez pewien czas, nie udawało się natomiast pokonać zrodzonej pod wpływem takiego działania frustracji, zmęczenia i rozdrażnienia. Tamte próby wyjścia z podyktowanych chorobą uwarunkowań oceniam dziś jako cenne doświadczenia. Dalej idący sukces – przekształcenie rannego wstawania w trwały nawyk – nadejść zaś miał dopiero w obliczu zastosowania swoistej praktyki samowychowawczej: nagradzania siebie samego za pokonanie tych, drobnych w istocie kroczków do normalnego życia poprzez bardziej przychylne myślenie o sobie samym – pozwolenie sobie na bardziej pozytywną samoocenę. W ślad za taką afirmacją samego siebie szła zaś nieco bardziej pozytywna wizja świata. Z konkretnych wysiłków, wspartych satysfakcją z ich podjęcia – rodził się wykuwany z trudem optymizm. Najbardziej doniosłe w skutkach decyzje podjąć musiałem niejako wbrew wszystkiemu, co przez wiele lat mówić zdawała się moja choroba. Wydawało mi się wszak przez długie lata, że z powodu takich czy innych trudności pracy podjąć nie jestem w stanie. Brak większych doświadczeń na niwie towarzyskiej (choroba „dopadła mnie”, gdy miałem 18 lat) zdawał się sugerować niezdolność do znalezienia się w związku małżeńskim, sączący się zaś do duszy pesymizm stawiał przeszkody na drodze do twórczego rozwoju talentów. Ten głos choroby niekoniecznie był głosem otoczenia; moja nieżyjąca już Mama delikatnie popychała mnie niekiedy ku myśleniu o przyszłej pracy zawodowej. To ja sam uznawałem, że moim przeznaczeniem jest bierność. Podjęta zatem decyzja pójść musiała wbrew utartym nawykom myślowym, lękom i przesądom. Stawiając sobie ów ciągle dla mnie doniosły cel, jakim jest powrót do pełni zdrowia psychicznego, unikać musiałem innych jeszcze niebezpieczeństw. Pierwsze z nich określiłbym jako niebezpieczeństwo ekstremizmu w zakresie podejmowanych decyzji. Mam na myśli owo podyktowane chorobą i właściwe wcześniejszym etapom mojego jej przeżywania, niekontrolowane przeświadczenie, że pokonanie choroby może być dziełem jakiegoś jednorazowego działania. „Wyzdrowieję, kiedy będę chodził na siłownię, kiedy będę jadł więcej czekolady, kiedy pójdę do pracy, kiedy odstawię leki, kiedy poznam dziewczynę” – kusiła choroba. Były to wizje złudne, zaś próba odstawienia leków bez porozumienia z lekarzem prowadzącym skończyła się hospitalizacją.
134
postĘpy psychiatrii i neurologii 25 (2016) 129–135
Inne spośród niebezpieczeństw, podobnie jak pierwsze będące dziedzictwem choroby, polega na pokusie katastroficznego generalizowania. Na trudnej drodze do zdrowienia zdarzają się bowiem momenty, w których się cofamy. Nie są to konkretnie momenty doznanych niepowodzeń życiowych (te ostatnie zdarzają się wszak na równi osobom zdrowym i chorującym), ale momenty naszej reakcji na niepowodzenia. Pokusa poddania się zniechęceniu nieobca bywa też osobom zdrowym, ale w wypadku osoby chorującej stawką w grze o jej pokonanie jest sukces na drodze zdrowienia. Generalizowanie zaś – to właśnie pokusa uznania porażki dotykającej mnie w jakimś momencie za nieuchronne prawidło życia. Podobny katastrofizm godzić też może w innych ludzi, o ile z jakichś trudnych doświadczeń zrodzonych z relacji z drugim człowiekiem wywodzimy negatywną ocenę wszystkich w ogóle otaczających nas ludzi.
Samoakceptacja jako fundament właściwych decyzji O ile podjęta przez osobę chorującą decyzja o zdrowieniu ma zostać wcielona w czyn, osoba ta musi stać się niejako opiekunem samej siebie. Mam tu na myśli wniknięcie w swoje najgłębsze potrzeby, pragnienia i uczucia, zakładające przede wszystkim akceptację samego siebie. Dopiero utożsamiwszy się niejako z sobą samym, przyjąwszy własne marzenia jako godny realizacji cel, odkryć możemy wiele spośród konkretnych wymogów higieny psychicznej, których zachowanie jest naszą potrzebą i obowiązkiem. Osoba zdrowiejąca jest powołana do kierowania samą sobą, także do minimalizowania kosztów psychicznych związanych z podejmowaniem decyzji, czyli do asertywności. Wiem dobrze, ile razy pomogło mi (także w stosunkach pracowniczych) ograniczenie składanych na siebie samego ciężarów, pewien realizm w podejmowaniu zobowiązań. W konkretnych warunkach życia, które przecież nikogo nie chroni przed stresem, osoba chorująca może ocalić swój ideał i program zdrowienia oraz szczęścia osobistego, tylko będąc przyjacielem siebie samej. Ów sprawowany nad własnym zdrowieniem autopatronat jest warunkiem koniecznym szczęścia – nakierowany jest bowiem na tego szczęścia osiągnięcie. Jest on zatem godziwym źródłem satysfakcji, która w moim przypadku przybiera kształt satysfakcji ze spędzonych wspólnie z żoną lat, wydanych książek, sukcesów na niwie poetyckiej, przydatności w pracy.
Sukces na drodze zdrowienia Powiedziawszy o trudniejszym etapie swojego życia, czuję się zobowiązany zaznaczyć, że w obecnym jego momencie mam poczucie, że osiągnąłem wiele spośród celów, które pierwotnie uważałem za wyznaczniki szczęścia: wstąpienie w związek małżeński, podjęcie pracy zawodowej na wolnym rynku pracy, rozwój talentów owocujący wydaniem trzech na razie tomików poetyckich i kilkuletnim już wolontariatem w Lubelskim Forum Organizacji Osób Niepełnosprawnych w charakterze dziennikarza.
Zmaganie się, aby utrzymać pozytywną wizję świata – dostrzeganie jego pozytywnych, budzących Nadzieję cech – nie jest oczywiście i nie może być nigdy procesem zakończonym. Ponieważ jednak sukces na tej drodze jest możliwy – w miarę hartowania się poprzez podejmowanie kolejnych „drobnych kroczków” – zmieniła się moja sytuacja życiowa.
Zdrowienie – drogą do samorealizacji w obszarze wyższych wartości Zarysowana przeze mnie wizja zdrowienia nie byłaby autentyczna – to znaczy ani możliwa do realizacji, ani pełna, gdyby nie opierała się na fundamencie moralnym. Może dzięki studiom na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim zdaję sobie sprawę, że wiele spośród aspektów zdrowienia osoby chorującej zależnych jest od poszanowania przez nią tych prawd i wartości, których afirmacja przynosi jej poczucie sensu życia, spełnionego obowiązku, wspólnoty z innymi ludźmi i szacunku dla siebie samej. W aspekcie normatywnym jej zdrowieniu sprzyja zachowanie społeczno-moralnych zasad solidarności i pomocniczości. Nie są to zasady konfesyjne, ale zapisane w naturze człowieka. Skoro związany jestem obowiązkiem solidarności wobec innych ludzi, to nie mam powodu do lęków, że podejmowany trud zdrowienia – większego zaangażowania się w życie wspólnotowe – będzie trudem daremnym. Jednocześnie – jako osoba chorująca – jestem podmiotem zasady pomocniczości. Mam prawo korzystać z pomocy innych ludzi – jednak w takim jedynie zakresie, który warunkuje osiągnięcie przeze mnie życiowej samodzielności. Jako osoba jestem powołany do wnoszenia wkładu w dobro wspólne społeczności i źródłem ogromnej satysfakcji jest dla mnie fakt, że mogę to czynić na miarę swoich talentów i powołań. Najbardziej fundamentalna z zasad, o których mowa – zasada miłości społecznej – to przecież kryterium, którego realizacja stanowi nie tylko o szansach powrotu osoby chorującej do bardziej aktywnego życia. Nie tylko chroni przed katastroficznym generalizowaniem i innymi niebezpieczeństwami na drodze do zdrowienia, ale mocno osadzając osobę we wspólnocie – daje jej poczucie sensu życia we wspólnocie i moc potrzebną do ponoszenia niezbędnych w perspektywie życia wspólnotowego ciężarów.
Rola innych ludzi Pytania o przyczyny, uwarunkowania i przebieg choroby psychicznej, o czynniki sprzyjające zdrowiu psychicznemu i jego definicję zwykliśmy zadawać psychiatrom. Konkretną wizję zdrowia psychicznego – program jego osiągnięcia i zachowania – może mieć jedynie pacjent. Tylko on może podjąć się przebycia dalekiej drogi prowadzącej od kryzysu – uwikłania w lęki, poddania się poczuciu niskiej wartości, smutku i zobojętnienia – do życia w pełni satysfakcjonującego, wypełnionego planami życiowymi, obfitującego w radości dnia codziennego i w poczucie bezpieczeństwa płynącego z zakorzenienia we wspólnocie osób.
135
postĘpy psychiatrii i neurologii 25 (2016) 129–135
Nie jest jednak moją intencją głoszenie samowystarczalności osoby chorującej na drodze do zdrowienia. Bez systematycznego przyjmowania leków psychotropowych, dobrego kontaktu z lekarzem prowadzącym, ostatnio zaś – wykorzystania dostępnych form psychoterapii – proces mojego zdrowienia nie mógłby się rozpocząć, a w każdym razie niewiele posunąłby się naprzód. Zdaję sobie sprawę, że dla wielu pacjentów lekarz specjalista jawi się jako jedyna w ogóle bliska i godna zaufania osoba. Tym, za co ja osobiście jestem wdzięczny specjalistom, jest pomoc w kształtowaniu postawy akceptacji samego siebie, większego zaufania we własne siły, a także poczucia własnej wartości. Jestem za to także wdzięczny mojemu Przyjacielowi, który znając mnie jeszcze z okresu poprzedzającego wystąpienie choroby, nigdy we mnie nie zwątpił: z niezwykłą konsekwencją traktował mnie zawsze jako osobę bardziej zdrową niż chorą, nie odmawiając mi zarazem nigdy stosownej do okoliczności pomocy. Pomagając mi rozpoznawać i samodzielnie usuwać przeszkody na drodze do afirmacji siebie, innych i świata, ludzie ci doprowadzili mnie niejako do punktu, w którym mogła rozpocząć się moja droga do zdrowienia. Gdzie zatem leży przyczyna tego, że pomimo analogicznego zaangażowania lekarzy, przyjaciół i członków rodzin, wielu pacjentów tkwi przez lata w tym samym, zdeterminowanym przez chorobę punkcie swojego życia? Nie wchodząc tutaj w kwestię istnienia wielu, szeroko lekarzom psychiatrom znanych przyczyn takiego stanu rzeczy, chciałem w swojej wypowiedzi skoncentrować się na zaangażowaniu samego pacjenta. Myślę, że czynnikiem warunkującym efektywne wyjście z kryzysu psychicznego są przede wszystkim
marzenia, plany życiowe, aspiracje osoby dotkniętej kryzysem – jej tylko właściwa wizja życia.
Financial support/ Finansowanie Translating for English is funded under contract No. 842/ PDUN/2016 by the Ministry of Science and Higher Education of the Republic of Poland, as part of its programme for the popularisation of science./ Tłumaczenie na angielski finansowane w ramach umowy nr 842/P-DUN/2016 ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę. Zygmunt Marek Miszczak* Lubelskie Stowarzyszenie JESTEŚMY, Lublin, Poland *Correspondence to: Lubelskie Stowarzyszenie Jesteśmy, ul. Gospodarcza 32, 20-213 Lublin, Poland. E-mail address: [email protected]. Received: 23.06.2016 Accepted: 06.07.2016 Available online 26.08.2016 http://dx.doi.org/10.1016/j.pin.2016.08.001 1230-2813/ © 2016 Published by Elsevier Sp. z o.o. on behalf of Institute of Psychiatry and Neurology.
Available online at www.sciencedirect.com
ScienceDirect journal homepage: www.elsevier.com/locate/pin
Editorial/ Artykuł redakcyjny Reflections/ Refleksje
Recovery – Hard decision Zdrowienie – trudna decyzja – Why is it that I, as a person suffering from mental illness, used to adopt the position of waiting for someone, perhaps other people or institutions, to deliver my recovery? Why is it that I surrendered the responsibility for my failures on the road to recovery to others? Why did I expect others to deliver my full recovery as if it were a gift of some kind? – Did other people know of my problems and of their nature? Did I permit them to help me solve them? In other words, could they – if they had wanted to – come to my aid? – Why is it that I so rarely accepted other people’s help, asked for help and, when offered, rejected it so often? – Which of the elements of recovering from a mental illness should be considered first in order to ensure that the recovery process is successful? – Am I consistent in carrying out what I recognize as a prerequisite of my recovery, e.g. Do I willingly follow the advice of specialists, do I live in respect of the rules of mental hygiene? Although I might find it difficult to give a satisfying answer to these questions, I am ready to give a firm, positive answer to at least one of them today. Without a full personal engagement in the recovery process, without a strong will and determination in facing up to one’s illness, it is impossible to reach the quality of life enjoyed by healthy people. Today I know that if I aspire to make my mental health as good as it was before my first psychotic episode, I have to pool all my resources to make radical decisions with regard to my recovery. This means, first of all, that a passive surrendering to the treatment process is not enough. I know this from my longterm experience as a patient and the somewhat shorter experience of effective recovery, which was certainly encouraged by following the rigorous specialist treatment recommended by doctors, which included the regular taking of psychotropic drugs and staying in touch with my doctor. With this disciplined approach, I managed to function almost normally for a long time, avoid hospitalizations for
over 20 years, and enjoy some success in my education and community work. Yet being more or less alright was not what I wanted. I wanted a complete and full recovery, insofar as that was possible. Years of taking my medication patiently, getting involved in various activities, graduating from university, working on my allotment, embarking on a political career and finally becoming a Lublin councillor did not change my situation. I still felt limited by my illness. The situation only changed when I made a decision to do everything I could to be able to enjoy an active, full life – the life of a healthy person – that things started to change for me. This decision became real through a number of smaller decisions, such as getting up early, undertaking regular physical activity and seeking employment; but the driving force that preceded all these efforts at every stage was my own strong motivation.
The role of dreams, plans and aspirations in the recovery process At almost every stage of my illness I was overwhelmed by this strong desire to live a normal life. It would be as real to say that I wanted a full recovery but put in this way it seems less translatable to the language of specifics. And so I dreamt of having a family, being able to support myself with my own earnings, becoming fulfilled in various other spheres, as a poet, journalist or voluntary worker, and I found that it was only with these dreams that I was capable of breaking through the spell of the illness, which seemed to determine the spiritual and social spheres of my existence. Dreams, plans, objectives are what motivates one to act. Having a multidimensional vision of happiness, even if it is only linked to a small, private hobby and developing interests that perhaps bring no other gratification than personal satisfaction, adds sense to life and favours recovery.
130
postĘpy psychiatrii i neurologii 25 (2016) 129–135
If there was ever a turning point in my recovery, it was the moment I realized that fulfilling my dreams, doing everything in my power to overcome the effects of my illness, was not only my right but also my duty.
The moral imperative of recovery I think that an ill person is morally obliged to do everything they can to release themselves from the restrictions imposed by mental illness. Having said so, I am far from denying the burden of suffering or reality of the illness experience. I simply think that as a rational and free being a person can do a lot, at every stage of the illness/recovery, to overcome crushing limitations. They can discover an inner spiritual space containing the resources which make meaningful progress possible. They can make sure that the programme of life that they devise for themselves is not alienating but one that brings deep inner satisfaction. Still, an ill person is often exposed to the temptation to become passive and surrender to frustration. They justify getting up late with depression, failing to find a job with inability to work, avoiding household duties with more urgent things to do, and being alienated from social life with complexes. But then again it is also possible to make a decision that the changing of this state of affairs is an imperative of conscience, and try and work out new attitudes, a new distance to oneself and one’s situation, which allow for the taking of action in various spheres of life. Although in retrospect I can partly explain my avoidance of professional work as laziness, and inability to function socially as my own bias, I also realize that the road to a decision to change can be long and winding, especially since it can be only discovered and taken by the very person who decides to do so.
The decision to recover The word “decision” suggests that the process has a radical and irrevocable character. For many years I did not realize that it was necessary, even at the risk of failure, to look at health from this perspective. The vision of happiness I held at the time, which was in fact my potential, hardly looked like it was going to ever become real. What’s more, against my expectations the much-desired happiness did not want to simply spring on me and I can see now that its idealized version was at times only helping me escape reality. I could, of course, think of many reasons responsible for this state of affairs, all conditioned by my illness, but I now think that the main reason for my spiritual inertia was that I myself gave consent to my deepest dreams never to come true. In this way they functioned completely independently of my illness. It is all too easy to say that recovery depends on the person’s individual will; but it must also be added that it involves a decision to walk the long distance leading to recovery, which includes being continually medicated, taking care of one’s mental hygiene and . . . being faithful to
one’s dreams. I know very well that for me, and for many other people who are ill, being able to create personal objectives and realize them effectively is conditioned by a whole bundle of illness-related obstacles, such as anxiety, being misunderstood by others or having difficulties communicating; yet I need, despite all this, to emphasize that the decision has to be made. It is only by embarking on a multi-stage programme of recovery, spelling out the multidimensional vision of one’s activity and happiness in an individual programme, that can enable one to realize at least some of the project.
Obstacles Making the right decision, which can be called a decision to do something purposeful with one’s life, is obviously only a starting point. No matter how principled your goals are, they might be – as mine were – faced by hard obstacles. I remember the early stages of my recovery, when I was trying to escape the trap of my depression, i.e. being unable to get up early, by force. This attempt to overcome depression by rising early, against myself, could only be half successful at the time. I managed to get up earlier, at six, for some time but I could not cope with the frustration, tiredness and irritation of it. Today I see these attempts to abandon my illness-conditioned behaviour as a precious experience. Next step was to transform early rising into a habit; but this only came with the use of a special selfdisciplining tactic, by rewarding myself for taking these small steps towards normal life, by thinking better of myself, by allowing myself have better self-esteem. It turned out that a more positive vision of the world followed closely behind this affirmation of myself. A very specific effort, accompanied by the satisfaction with the completion of the task, finally delivered the much struggled for optimism. The truth is that I had to make the most far-reaching decisions against everything that my illness appeared to have taught me. After all, for many years I thought that for these or other reasons I was unable to work. The little social experience I had, as the illness “got me” when I was eighteen, suggested that I was unable to get married. The pessimism that leaked into my soul produced what I thought were solid obstacles to any creative development of my talents. Later on I realized that the voice spoken by the illness was not perhaps the same voice as that spoken by my environment. My now dead mother used to push me gently towards thinking of my future career but I decided that it was my destiny to be passive. This is why the decision I made later on in my life had to go hard against the beaten tracks carved by my own habits of thought, fears and bias. When I thought of that noble idea of full mental health recovery, I had to learn how to avoid a number of new dangers. The first was the danger of extremism in my decision making. What I mean is this was uncontrollable conviction, dictated by my illness in its early stages, that it could be overcome by a single activity. “You will get better if you go to the gym, eat more chocolate, start working, stop taking your medication, meet a girl” . . . tempted the illness.
postĘpy psychiatrii i neurologii 25 (2016) 129–135
These were all illusions, and when I gave up medication without consulting my doctor, I only ended up in hospital. Another danger, which I have again inherited from the illness, was the inclination to catastrophic generalizations. On the arduous path to recovery there are moments when one falls back. These are not any specific moments of failure, as they happen to both healthy and ill people, but moments of bad response to failure. The temptation to give up is very well known to healthy people, but for an ill person what is at stake is being defeated on their path to recovery. Generalization as a temptation to regard defeat as an unavoidable law of existence can clearly affect others, for example those who decide, perhaps as a result of difficulties in interpersonal relationships, that all people are bad.
Self-acceptance as the foundation of good decisions If your decision to recover is to be fully implemented, you have – to an extent – become your own carer. What I mean is that you have to penetrate into your deepest needs, desires and feelings which, more than anything, assume self-acceptance. It is only when you, as it were, “identify with yourself”, having accepted your dreams as a worthy goal, that you can discover that many of the demands of mental hygiene are in fact your needs and your duty. A recovering person has to self-manage, also to minimize the mental costs related to decision-making, meaning that they have to be assertive. I know that one of the things that helped me on more than one occasion, including in the work environment, was to reduce the burden that I took on myself, to be realistic in the commitments that I was actually capable of making. When going through life, which is at times stressful for everyone, people with mental illness can only maintain their ideals, their recovery programme and personal happiness by being kind to themselves. This self-patronage over one’s recovery is a necessary prerequisite of happiness; in fact it is directed at achieving happiness. It is therefore a worthy source of satisfaction which, in my case, has taken shape in the happy years spent with my wife, the books I have published, the poetry I have written and my performance as a good employee.
Success on the path to recovery Now that I have told you about the more difficult stages of my life I feel that I should also say that at this point I feel that I have achieved many of the goals that I originally considered to be the indicators of a happy and fulfilled life, such as getting married, getting a job, developing my talents as manifested in publishing three books of poetry, and several years of voluntary journalism at the Lublin Forum of the Organization for the Disabled. My struggle with maintaining a positive vision of the world, seeing its affirmative, hope-inspiring qualities, is not and it can never be fully complete but success is possible.
131
With every “small step” I took, I became stronger and my situation gradually changed.
Recovery – a path to self-actualization in the sphere of higher values The vision of recovery sketched out in this paper could be neither authentic nor possible to realize or complete if it were not based on a strong moral foundation. It is perhaps owing to my studies at the Lublin Catholic University that I have realized that many of the aspects of recovery depend on the individual’s respect for truths and values, the affirmation of which adds sense to life, to the fulfilment of one’s sense of duty but also to life in community and eventually self-respect. In its normative aspect, recovery is favoured by observing social and moral norms of solidarity and subsidiarity. These are not confessional principles but a part of human nature. After all, if I am bound to others by the obligation of solidarity, there is no reason why I should feel anxious that the hardship of my recovery, and therefore more involvement in the community life, are in vain. At the same time, as the person who is ill I am the subject of the principle of subsidiarity. I have the right to take advantage of the help offered by others, if only in a way which enables me to live my life independently. I also feel that it is my calling to contribute to my community’s social capital and it is a great source of satisfaction for me to do so within my talents and vocation. The most fundamental of all principles, the principle of social love, is the criterion whose realization enhances an individual’s chances of recovery or of returning to a more active life. This not only provides protection against catastrophic generalizations and other dangers on the path to recovery but, by embedding an individual in the community, it makes life meaningful, providing the help necessary to fulfil the responsibilities of communal life.
The role of other people Although we think that most questions about the causes, conditions and course of mental illness, as well as about mental health and its definition, should be answered by psychiatrists, it is only patients that can have a specific vision of mental health, a programme of recovery and its maintenance. It is only patients who can walk the long distance leading from the health crisis, entanglement in anxiety, low self-esteem, sadness and numbness to a satisfying life, filled with plans, abundant in everyday joys and the feelings of safety stemming from being rooted in a community of people. Still it is not my intention here to proclaim the selfefficacy of people on their way to recovery. Without maintaining a regular regime of psychotropic drugs, a good doctor-patient alliance and, in recent years, also taking advantage of the available forms of psychotherapy, my recovery could not even begin, and it would certainly fail to go far. I realize that for many patients a specialist is the only person they can trust and what I personally owe to
132
postĘpy psychiatrii i neurologii 25 (2016) 129–135
specialists is their help in finding my self-acceptance, selfbelief and self-esteem. I am also very grateful to a friend of mine who knew me before I became ill and who never doubted me, always consistently treating me as a healthy person and never refusing help. Having assisted me in recognizing and removing the obstacles on the road to the affirmation of myself, of the world and others, all these people led me to the point at which my road to recovery could actually begin. So why are many patients trapped in the same point of their life determined by the illness, in spite of receiving an equivalent contribution from doctors, friends and family members? Without going into the details of the many reasons for this state of affairs, so well-known to psychiatrists, my aim in this paper was to focus on the patient’s engagement. I think that among the factors that help individuals effectively leave the crisis of mental illness behind are the dreams, plans and aspirations specific to every person’s individual vision of life.
– Dlaczego jako osoba chorująca psychicznie przyjmowałem postawę oczekiwania na zagwarantowanie mi powrotu do zdrowia przez inne podmioty: osoby i instytucje? Dlaczego obarczałem innych odpowiedzialnością za porażki na drodze swojego zdrowienia? Dlaczego spodziewałem się, że pełnię zdrowia otrzymam niejako w prezencie ze strony innych? – Czy inne osoby wiedziały o moich problemach, znały ich naturę, były przeze mnie upoważnione do udzielenia mi pomocy w ich rozwiązaniu? Czy zatem mogłyby, gdyby chciały, przyjść mi z pomocą? – Dlaczego tak rzadko korzystałem z pomocy ze strony innych, prosiłem o tę pomoc, natomiast tak często – już oferowaną – odrzucałem? – Który z czynników zdrowienia z choroby psychicznej powinienem postawić na pierwszym miejscu, aby mój proces zdrowienia mógł toczyć się pomyślnie? – Czy jestem konsekwentny w realizowaniu tego, co rozpoznaję jako warunek swojego zdrowienia – czy np. chętnie korzystam z porad udzielanych mi przez specjalistów, respektuję wymogi higieny psychicznej itd.? Jakkolwiek mogę mieć trudności z udzieleniem satysfakcjonującej odpowiedzi na tak postawione pytania, to przynajmniej na jedno spośród nich chciałbym dzisiaj odpowiedzieć w sposób stanowczy. Bez osobistego pełnego zaangażowania w proces zdrowienia, a zatem osobistej woli i determinacji do zmierzenia się z chorobą osiągnięcie jakości życia właściwej osobom zdrowym nie jest możliwe. Odzyskanie zdrowia psychicznego takiego, jakie towarzyszyło mi w okresie przed pierwszym epizodem psychotycznym, jako przedmiot moich aspiracji powinno mobilizować mnie do podjęcia radykalnej decyzji o własnym zdrowieniu. Oznacza to przede wszystkim, że bierne poddanie się leczeniu nie wystarczy. Stwierdzenie powyższe opieram na swoim długoletnim doświadczeniu pacjenta i nieco krótszym doświadczeniu efektywnego zdrowienia, na które wpływ miało niewątpliwie poddanie się zalecanym przez lekarzy specjalistów rygorom: systematyczne przyjmowanie
leków psychotropowych, utrzymywanie kontaktu z lekarzem. Dzięki utrzymaniu owej dyscypliny leczenia udawało mi się długo funkcjonować niemal poprawnie – uniknąć przez ponad 20 lat konieczności hospitalizacji, odnieść pewne sukcesy w zakresie nabywania wykształcenia i w działalności społecznej. Poprawne funkcjonowanie nie było jednak szczytem moich marzeń, był nim w miarę możliwości pełny powrót do zdrowia psychicznego. Lata cierpliwego przyjmowania leków, podejmowania pewnej aktywności życiowej (kończenie studiów, praca na działce, działalność polityczna, w rezultacie której zostałem radnym Rady Miejskiej w Lublinie) niczego nie zmieniały w mojej sytuacji życiowej: czułem się ograniczony chorobą. Sytuację tę zmieniło podjęte przeze mnie postanowienie uczynienia wszystkiego, co zależy ode mnie, aby móc cieszyć się wartościowym, aktywnym, pełnym życiem – życiem osoby zdrowej. Ta podjęta ongiś decyzja konkretyzowała się w szeregu decyzji cząstkowych: o wczesnym wstawaniu, o uprawianiu sportu i podejmowaniu aktywności fizycznej, o poszukiwaniu zatrudnienia. Tym, co uprzedzało wspomniane wysiłki – i to na wszystkich ich etapach, musiała być odpowiednia, silna motywacja.
Rola marzeń, planów i aspiracji w procesie zdrowienia Jako osoba chorująca, na wszystkich niemal etapach swojej choroby nosiłem w sobie dojmujące pragnienie normalnego życia. Równie prawdziwe byłoby twierdzenie, że pragnąłem powrotu do pełni zdrowia psychicznego, ale drugie z wymienionych pragnień wydawało się słabiej przekładalne na język konkretu życiowego. Nosiłem zatem w sobie marzenie o założeniu rodziny, utrzymywaniu się z własnej pracy, spełnieniu się na drodze wielorakiej aktywności – np. społecznej, poetyckiej czy dziennikarskiej. Tylko mając marzenia, stanąć mogłem przed szansą przełamania „zaklętego kręgu” choroby, która wydawała się determinować duchowy i społeczny kształt mojej egzystencji. Marzenia, plany życiowe, stawiane sobie cele są przecież tym, co mobilizuje do działania. Posiadanie wielowymiarowej wizji szczęścia, choćby wiązała się z uprawianiem małego prywatnego hobby, rozwojem zainteresowań nieprzynoszących jakiejkolwiek gratyfikacji, ale rodzących satysfakcję, kształtuje poczucie sensu życia, sprzyja powrotowi do zdrowia. Jeśli mogę mówić o jakimś punkcie zwrotnym w swoim zdrowieniu, to było nim uświadomienie sobie, że realizacja marzeń – uczynienie wszystkiego, co w mojej mocy, aby zniwelować skutki dotykającej mnie choroby – jest nie tylko moim prawem, ale i obowiązkiem.
Moralny imperatyw zdrowienia Jestem zdania, że osoba uczynienia wszystkiego, z uwarunkowań, które Nie neguję tutaj całego
chorująca ma moralny obowiązek co w jej mocy, aby wyzwolić się narzuca jej choroba psychiczna. ciężaru dotykającego taką osobę
postĘpy psychiatrii i neurologii 25 (2016) 129–135
cierpienia ani realności przeżywanej przez nią choroby. Jako istota rozumna i wolna może jednak uczynić wiele – i to na każdym etapie swojej choroby/swojego zdrowienia, by pokonać zniewalające ją ograniczenia. Może odkryć w sobie taką przestrzeń duchową, w której zawarte są potencjały uzdalniające do sensownego działania. Może zadbać o to, aby formułowany przez nią z obowiązku sumienia program życia nie był programem alienującym, ale przynosił głęboką wewnętrzną satysfakcję. Można oczywiście – i osoba chorująca narażona jest na taką pokusę – poddawać się bierności i frustracji, tłumaczyć (stale) późne wstawanie depresją, niepodejmowanie pracy – niezdolnością do jej wykonywania, brak zaangażowania w obowiązki domowe – pilniejszymi zajęciami, zaś wyobcowanie z życia towarzyskiego – kompleksami. Można jednak też uznać zmianę takiego stanu rzeczy za imperatyw sumienia i podjąć próbę wypracowania w sobie takich nastawień, swoistego dystansu do siebie i swojej życiowej sytuacji, które pozwolą w tym zakresie na podjęcie jakiejś aktywności. Jakkolwiek z perspektywy czasu, swojego wieloletniego unikania pracy zawodowej nie waham się nazywać po części lenistwem, zaś swojej niezdolności do znalezienia się na gruncie towarzyskim – po części przesądem, to zdaję sobie sprawę, że droga od podjęcia decyzji o jej realizacji może być drogą długą i trudną. Może ona zostać odkryta i przebyta tylko przez samą osobę zainteresowaną.
Decyzja o zdrowieniu Użyte tutaj przeze mnie słowo „decyzja” sugeruje radykalny i nieodwołalny charakter przejawianych dążeń. Przez lata nie zdawałem sobie jednak sprawy z nieodzowności takiego, wiążącego się z ryzykiem zawodu, spojrzenia na sprawę zdrowia. Będąca moim potencjałem wizja własnego szczęścia nie wykazywała w tym okresie tendencji do stania się rzeczywistością. Wbrew moim ówczesnym oczekiwaniom, upragnione szczęście nie chciało się spełnić samoistnie, zaś jego idealna wizja pozwalała mi niekiedy jedynie na ucieczkę od rzeczywistości. Mógłbym tutaj powoływać się na wiele uwarunkowanych chorobą przyczyn takiego stanu rzeczy. Myślę jednak, że zasadniczym źródłem takiej duchowej inercji był fakt, że to ja sam godziłem się, by moje najskrytsze marzenia nigdy nie stały się rzeczywistością. Tak więc funkcjonowały one zupełnie niezależnie od dotykającej mnie choroby. Nazbyt łatwo jest mówić, że zdrowienie osoby chorującej zależy przede wszystkim od jej indywidualnej woli, o ile nie dopowie się, że chodzić tu musi o decyzję przebycia długiej drogi do zdrowienia, zakładającej ciągłość przyjmowania leków, troskę o zachowywanie higieny psychicznej i... wierność marzeniom. Wiem aż nadto dobrze, że tak dla mnie, jak dla wielu osób chorujących stawianie sobie własnych celów i efektywna ich realizacja uwarunkowana jest całym splotem czynników chorobowych (lęki, niezrozumienie ze strony otoczenia, trudności w komunikacji). Chciałbym jednak z całym naciskiem podkreślić, że decyzja musi zostać podjęta. Tylko podejmując się wieloetapowej realizacji programu zdrowienia – ujmując wielowymiarową wizję własnej
133
aktywności i szczęścia właśnie jako program – można cokolwiek z tego programu zrealizować.
Przeszkody Podjęcie właściwej decyzji – można ją nazwać decyzją uczynienia ze swoim życiem czegoś sensownego – to oczywiście punkt wyjścia. Na drodze do realizacji najszczytniejszych celów mogą się wszakże pojawić – i w moim życiu pojawiały się – trudne do pokonania przeszkody. Pamiętam początkowy etap swojego zdrowienia, kiedy ten z depresyjnej pułapki – niezdolności do wstawania z łóżka o wczesnej godzinie – usiłowałem wyjść „na siłę”. Taką drogę do przezwyciężenia depresji: wczesne wstawanie nawet wbrew samemu sobie – wieńczyć mógł jedynie połowiczny sukces. Udawało się wstawać wcześniej – o godz. 6.00 przez pewien czas, nie udawało się natomiast pokonać zrodzonej pod wpływem takiego działania frustracji, zmęczenia i rozdrażnienia. Tamte próby wyjścia z podyktowanych chorobą uwarunkowań oceniam dziś jako cenne doświadczenia. Dalej idący sukces – przekształcenie rannego wstawania w trwały nawyk – nadejść zaś miał dopiero w obliczu zastosowania swoistej praktyki samowychowawczej: nagradzania siebie samego za pokonanie tych, drobnych w istocie kroczków do normalnego życia poprzez bardziej przychylne myślenie o sobie samym – pozwolenie sobie na bardziej pozytywną samoocenę. W ślad za taką afirmacją samego siebie szła zaś nieco bardziej pozytywna wizja świata. Z konkretnych wysiłków, wspartych satysfakcją z ich podjęcia – rodził się wykuwany z trudem optymizm. Najbardziej doniosłe w skutkach decyzje podjąć musiałem niejako wbrew wszystkiemu, co przez wiele lat mówić zdawała się moja choroba. Wydawało mi się wszak przez długie lata, że z powodu takich czy innych trudności pracy podjąć nie jestem w stanie. Brak większych doświadczeń na niwie towarzyskiej (choroba „dopadła mnie”, gdy miałem 18 lat) zdawał się sugerować niezdolność do znalezienia się w związku małżeńskim, sączący się zaś do duszy pesymizm stawiał przeszkody na drodze do twórczego rozwoju talentów. Ten głos choroby niekoniecznie był głosem otoczenia; moja nieżyjąca już Mama delikatnie popychała mnie niekiedy ku myśleniu o przyszłej pracy zawodowej. To ja sam uznawałem, że moim przeznaczeniem jest bierność. Podjęta zatem decyzja pójść musiała wbrew utartym nawykom myślowym, lękom i przesądom. Stawiając sobie ów ciągle dla mnie doniosły cel, jakim jest powrót do pełni zdrowia psychicznego, unikać musiałem innych jeszcze niebezpieczeństw. Pierwsze z nich określiłbym jako niebezpieczeństwo ekstremizmu w zakresie podejmowanych decyzji. Mam na myśli owo podyktowane chorobą i właściwe wcześniejszym etapom mojego jej przeżywania, niekontrolowane przeświadczenie, że pokonanie choroby może być dziełem jakiegoś jednorazowego działania. „Wyzdrowieję, kiedy będę chodził na siłownię, kiedy będę jadł więcej czekolady, kiedy pójdę do pracy, kiedy odstawię leki, kiedy poznam dziewczynę” – kusiła choroba. Były to wizje złudne, zaś próba odstawienia leków bez porozumienia z lekarzem prowadzącym skończyła się hospitalizacją.
134
postĘpy psychiatrii i neurologii 25 (2016) 129–135
Inne spośród niebezpieczeństw, podobnie jak pierwsze będące dziedzictwem choroby, polega na pokusie katastroficznego generalizowania. Na trudnej drodze do zdrowienia zdarzają się bowiem momenty, w których się cofamy. Nie są to konkretnie momenty doznanych niepowodzeń życiowych (te ostatnie zdarzają się wszak na równi osobom zdrowym i chorującym), ale momenty naszej reakcji na niepowodzenia. Pokusa poddania się zniechęceniu nieobca bywa też osobom zdrowym, ale w wypadku osoby chorującej stawką w grze o jej pokonanie jest sukces na drodze zdrowienia. Generalizowanie zaś – to właśnie pokusa uznania porażki dotykającej mnie w jakimś momencie za nieuchronne prawidło życia. Podobny katastrofizm godzić też może w innych ludzi, o ile z jakichś trudnych doświadczeń zrodzonych z relacji z drugim człowiekiem wywodzimy negatywną ocenę wszystkich w ogóle otaczających nas ludzi.
Samoakceptacja jako fundament właściwych decyzji O ile podjęta przez osobę chorującą decyzja o zdrowieniu ma zostać wcielona w czyn, osoba ta musi stać się niejako opiekunem samej siebie. Mam tu na myśli wniknięcie w swoje najgłębsze potrzeby, pragnienia i uczucia, zakładające przede wszystkim akceptację samego siebie. Dopiero utożsamiwszy się niejako z sobą samym, przyjąwszy własne marzenia jako godny realizacji cel, odkryć możemy wiele spośród konkretnych wymogów higieny psychicznej, których zachowanie jest naszą potrzebą i obowiązkiem. Osoba zdrowiejąca jest powołana do kierowania samą sobą, także do minimalizowania kosztów psychicznych związanych z podejmowaniem decyzji, czyli do asertywności. Wiem dobrze, ile razy pomogło mi (także w stosunkach pracowniczych) ograniczenie składanych na siebie samego ciężarów, pewien realizm w podejmowaniu zobowiązań. W konkretnych warunkach życia, które przecież nikogo nie chroni przed stresem, osoba chorująca może ocalić swój ideał i program zdrowienia oraz szczęścia osobistego, tylko będąc przyjacielem siebie samej. Ów sprawowany nad własnym zdrowieniem autopatronat jest warunkiem koniecznym szczęścia – nakierowany jest bowiem na tego szczęścia osiągnięcie. Jest on zatem godziwym źródłem satysfakcji, która w moim przypadku przybiera kształt satysfakcji ze spędzonych wspólnie z żoną lat, wydanych książek, sukcesów na niwie poetyckiej, przydatności w pracy.
Sukces na drodze zdrowienia Powiedziawszy o trudniejszym etapie swojego życia, czuję się zobowiązany zaznaczyć, że w obecnym jego momencie mam poczucie, że osiągnąłem wiele spośród celów, które pierwotnie uważałem za wyznaczniki szczęścia: wstąpienie w związek małżeński, podjęcie pracy zawodowej na wolnym rynku pracy, rozwój talentów owocujący wydaniem trzech na razie tomików poetyckich i kilkuletnim już wolontariatem w Lubelskim Forum Organizacji Osób Niepełnosprawnych w charakterze dziennikarza.
Zmaganie się, aby utrzymać pozytywną wizję świata – dostrzeganie jego pozytywnych, budzących Nadzieję cech – nie jest oczywiście i nie może być nigdy procesem zakończonym. Ponieważ jednak sukces na tej drodze jest możliwy – w miarę hartowania się poprzez podejmowanie kolejnych „drobnych kroczków” – zmieniła się moja sytuacja życiowa.
Zdrowienie – drogą do samorealizacji w obszarze wyższych wartości Zarysowana przeze mnie wizja zdrowienia nie byłaby autentyczna – to znaczy ani możliwa do realizacji, ani pełna, gdyby nie opierała się na fundamencie moralnym. Może dzięki studiom na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim zdaję sobie sprawę, że wiele spośród aspektów zdrowienia osoby chorującej zależnych jest od poszanowania przez nią tych prawd i wartości, których afirmacja przynosi jej poczucie sensu życia, spełnionego obowiązku, wspólnoty z innymi ludźmi i szacunku dla siebie samej. W aspekcie normatywnym jej zdrowieniu sprzyja zachowanie społeczno-moralnych zasad solidarności i pomocniczości. Nie są to zasady konfesyjne, ale zapisane w naturze człowieka. Skoro związany jestem obowiązkiem solidarności wobec innych ludzi, to nie mam powodu do lęków, że podejmowany trud zdrowienia – większego zaangażowania się w życie wspólnotowe – będzie trudem daremnym. Jednocześnie – jako osoba chorująca – jestem podmiotem zasady pomocniczości. Mam prawo korzystać z pomocy innych ludzi – jednak w takim jedynie zakresie, który warunkuje osiągnięcie przeze mnie życiowej samodzielności. Jako osoba jestem powołany do wnoszenia wkładu w dobro wspólne społeczności i źródłem ogromnej satysfakcji jest dla mnie fakt, że mogę to czynić na miarę swoich talentów i powołań. Najbardziej fundamentalna z zasad, o których mowa – zasada miłości społecznej – to przecież kryterium, którego realizacja stanowi nie tylko o szansach powrotu osoby chorującej do bardziej aktywnego życia. Nie tylko chroni przed katastroficznym generalizowaniem i innymi niebezpieczeństwami na drodze do zdrowienia, ale mocno osadzając osobę we wspólnocie – daje jej poczucie sensu życia we wspólnocie i moc potrzebną do ponoszenia niezbędnych w perspektywie życia wspólnotowego ciężarów.
Rola innych ludzi Pytania o przyczyny, uwarunkowania i przebieg choroby psychicznej, o czynniki sprzyjające zdrowiu psychicznemu i jego definicję zwykliśmy zadawać psychiatrom. Konkretną wizję zdrowia psychicznego – program jego osiągnięcia i zachowania – może mieć jedynie pacjent. Tylko on może podjąć się przebycia dalekiej drogi prowadzącej od kryzysu – uwikłania w lęki, poddania się poczuciu niskiej wartości, smutku i zobojętnienia – do życia w pełni satysfakcjonującego, wypełnionego planami życiowymi, obfitującego w radości dnia codziennego i w poczucie bezpieczeństwa płynącego z zakorzenienia we wspólnocie osób.
135
postĘpy psychiatrii i neurologii 25 (2016) 129–135
Nie jest jednak moją intencją głoszenie samowystarczalności osoby chorującej na drodze do zdrowienia. Bez systematycznego przyjmowania leków psychotropowych, dobrego kontaktu z lekarzem prowadzącym, ostatnio zaś – wykorzystania dostępnych form psychoterapii – proces mojego zdrowienia nie mógłby się rozpocząć, a w każdym razie niewiele posunąłby się naprzód. Zdaję sobie sprawę, że dla wielu pacjentów lekarz specjalista jawi się jako jedyna w ogóle bliska i godna zaufania osoba. Tym, za co ja osobiście jestem wdzięczny specjalistom, jest pomoc w kształtowaniu postawy akceptacji samego siebie, większego zaufania we własne siły, a także poczucia własnej wartości. Jestem za to także wdzięczny mojemu Przyjacielowi, który znając mnie jeszcze z okresu poprzedzającego wystąpienie choroby, nigdy we mnie nie zwątpił: z niezwykłą konsekwencją traktował mnie zawsze jako osobę bardziej zdrową niż chorą, nie odmawiając mi zarazem nigdy stosownej do okoliczności pomocy. Pomagając mi rozpoznawać i samodzielnie usuwać przeszkody na drodze do afirmacji siebie, innych i świata, ludzie ci doprowadzili mnie niejako do punktu, w którym mogła rozpocząć się moja droga do zdrowienia. Gdzie zatem leży przyczyna tego, że pomimo analogicznego zaangażowania lekarzy, przyjaciół i członków rodzin, wielu pacjentów tkwi przez lata w tym samym, zdeterminowanym przez chorobę punkcie swojego życia? Nie wchodząc tutaj w kwestię istnienia wielu, szeroko lekarzom psychiatrom znanych przyczyn takiego stanu rzeczy, chciałem w swojej wypowiedzi skoncentrować się na zaangażowaniu samego pacjenta. Myślę, że czynnikiem warunkującym efektywne wyjście z kryzysu psychicznego są przede wszystkim
marzenia, plany życiowe, aspiracje osoby dotkniętej kryzysem – jej tylko właściwa wizja życia.
Financial support/ Finansowanie Translating for English is funded under contract No. 842/ PDUN/2016 by the Ministry of Science and Higher Education of the Republic of Poland, as part of its programme for the popularisation of science./ Tłumaczenie na angielski finansowane w ramach umowy nr 842/P-DUN/2016 ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę. Zygmunt Marek Miszczak* Lubelskie Stowarzyszenie JESTEŚMY, Lublin, Poland *Correspondence to: Lubelskie Stowarzyszenie Jesteśmy, ul. Gospodarcza 32, 20-213 Lublin, Poland. E-mail address: [email protected]. Received: 23.06.2016 Accepted: 06.07.2016 Available online 26.08.2016 http://dx.doi.org/10.1016/j.pin.2016.08.001 1230-2813/ © 2016 Published by Elsevier Sp. z o.o. on behalf of Institute of Psychiatry and Neurology.