- Email: [email protected]
Wpływ tonsillektomii na stężenie cynku w surowicy krwi
16
PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS
Wpływ tonsillektomii na stężenie cynku w surowicy krwi The influence of tonsillectomy on zinc serum level Paweł Dobosz1, Wiesław Konopka 2, Paweł Cenda1, Elżbieta Nazim-Zygadło1, Andrzej Kozok1
Otolaryngol Pol 2009; 63 (1): 16-18 ©by Towarzystwo Otorynolaryngologów – Chirurgów Głowy i Szyi Otrzymano/Received: 10.04.2008 Zaakceptowano do druku/Accepted: 10.07.2008 1 Kliniczny Oddział Otolaryngologiczny Wojskowego Szpitala Klinicznego w Krakowie Kierownik: dr n. med. A. Kozok 2 Zakład Audiologii, Foniatrii i Otoneurologii II Katedry Otolaryngologii UM w Łodzi Kierownik: dr hab. med. W. Konopka prof. UM Wkład pracy autorów/ Authors contribution: Paweł Dobosz – jest głównym badaczem oraz przewodniczącym zespołu autorów. Wiesław Konopka – brał udział w kierowaniu badaniem i interpretacji danych. Paweł Cenda – brał udział w badaniach, zbieraniu i interpretacji danych. Elżbieta Nazim-Zygadło – brała udział w badaniach, zbieraniu i interpretacji danych. Andrzej Kozok – brał udział w badaniach, zbieraniu i interpretacji danych. Konflikt interesu/ Conflicts of interest: Autorzy pracy nie zgłaszają konfliktu interesów. Adres do korespondencji/ Address for correspondence: imię i nazwisko: Paweł Dobosz adres pocztowy: Kliniczny Oddział Otolaryngologiczny 5 Wojskowy Szpital Kliniczny ul. Wrocławska 1-3 30-901 Kraków tel. +48 12 6308 180 e-mail [email protected]
SUMMARY Introduction: The zinc is one of the most important trace elements that take part in cellular metabolism. It is a cofactor of more than 200 enzymes. It enables the healing and regeneration of tissues. The proper oral mucosa metabolism depends on correct level of the ion. Aim: The aim was to evaluate the tonsillectomy infl uence on zinc serum level. Material and methods: The zinc serum level was carried out on 32 patients (18 women and 14 men) before and after tonsillectomy. The measurement was assessed on the biochemical laboratory system Olympus® AU560. The t-Student test for dependent sampling was used for statistical analysis considering critical value p<0,05. Results: The average serum zinc level before operation was from 93,2 μg/dl. After the treatment the average level decreased to 81,5 μg/dl. Conclusions: The tonsillectomy causes signifi cant zinc serum depletion (p<0,01). The diagnosis of disorder that might be result of zinc deficiency should lean towards the supplementation. Hasła indeksowe: tonsillektomia, cynk Key words: tonsillectomy, zinc
Wstęp Tonsillektomia jest jednym z najczęściej wykonywanych zabiegów w otolaryngologii. Mimo różnych technik operacyjnych wiąże się często z nasilonym krwawieniem i zawsze z dolegliwościami bólowymi w operowanej okolicy w przebiegu pooperacyjnym. Cynk jest jednym z najważniejszych mikroelementów. Jest kofaktorem blisko 200 enzymów, z których najważniejsze to anhydraza węglanowa, konwertaza angiotensyny, karboksypeptydaza A, dehydrogenaza alkoholowa, fosfataza zasadowa, polimeraza RNA i wiele innych. Jest niezbędny do utrzymania właściwej struktury kwasów nukleinowych, białek i błon komórkowych. Cynk warunkuje między innymi wzrost i rozwój komórek, prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego, metabolizm witaminy A, zmysłu smaku i węchu. Cynk przedłuża czas działania insuliny i ułatwia jej magazynowanie. Jest niezbędny do prawidłowego wzrostu i rozmnażania. Wywiera korzystny wpływ na procesy gojenia się ran i regeneracji tkanek. Stwierdzono także istotny wpływ cynku na regenerację komórek w kubku smakowym [1]. Niskie stężenie cynku powoduje trudności w koncentracji i zapamiętywaniu, brak łaknienia. Zabieg operacyjny usunięcia migdałków podniebiennych może powodować spadek stężenia cynku w surowicy na drodze przemian metabolicznych w procesie gojenia jako skutek stosowania leków oraz jako wynik specyficznej pooperacyjnej diety. Wśród różnych dolegliwości subiektywnych skłaniających do diagnostyki w kierunku niedoboru pierwiastków śladowych najszerzej opisywane są związane z tonsillektomią
zaburzenia smaku [2–8]. Bicknell i Wiggins [9] opisali dwa przypadki pooperacyjnego niedoboru cynku, które objawiały się zaburzeniami smaku. Dolegliwość w obu przypadkach została wyleczona po kilku tygodniach suplementacji tego jonu. Tanaka i wsp. [10] stwierdzili różnego stopnia zaburzenia smaku u blisko połowy pacjentów z rozpoznaną glossodynią, zaś sam objaw bólu języka ustępował po swoistym leczeniu suplementacją cynku. Sakai i wsp. [11] oraz Heckmann i wsp. [12], w randomizowanej, podwójnie ślepej próbie, stosowali cynk w leczeniu zaburzeń smaku, stwierdzając jego korzystny efekt w grupie pacjentów z dysgeuzją.
Cel W pracy badano wpływ wycięcia migdałków podniebiennych na zmianę stężenia cynku w surowicy krwi.
Materiał i metoda Badania wykonano w grupie 32 osób: 18 kobiet i 14 mężczyzn w wieku od 17 do 50 lat z rozpoznanym przewlekłym ropnym zapaleniem migdałków podniebiennych i zakwalifikowanych do tonsillektomii. U wszystkich oznaczono stężenie cynku w surowicy dwukrotnie: bezpośrednio przed operacją oraz po zabiegu, w dniu wypisu ze szpitala (4–5 doba). Do badań biochemicznych wykorzystano aparat Olympus® AU560. Zakres wartości prawidłowych dla zastosowanej aplikacji odczynnikowej mieścił się w przedziale od 68 μg/dl do 107 μg/dl. O t o l a r y ngo l og i a Po l sk a t o m 6 3 , nr 1, s t yc ze ń – l u t y 2 0 0 9
PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS Tabela I. Porównanie stężeń cynku [μg/dl] przed tonsillektomią i po tonsillektomii Table I. Comparison of the zinc serum level before and after tonsillectomy Średnia
Odchylenie standardowe
Przed zabiegiem
93,23
21,91
Po operacji
81,45
15,37
Różnica
Odchylenie standardowe różnic
t
df
p
11,77
21,82
3,00
31
0,0053
Uzyskane wyniki stężenia cynku w surowicy krwi poddano transformacji logarytmicznej, a następnie zbadano za pomocą testu Kołmogorowa-Smirnowa rozkład danych „surowych” i poddanych transformacji. Stwierdzono, że wartości bezpośrednie odpowiadają rozkładowi prawidłowemu. Wpływ tonsillektomii na zmianę stężenia cynku po operacji określono testem t-Studenta dla prób zależnych. Za wartość krytyczną, dla której średnie uznano za znamiennie różne, przyjęto p<0,05. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetyki Uniwersytetu Medycznego w Łodzi.
Wyniki Stężenie cynku w surowicy krwi przed zabiegiem operacyjnym wynosiło średnio od 83 do 106 μg/dl. Po operacji mieściło się w zakresie średnim od 77,2 μg/dl do 86 μg/dl. Po leczeniu operacyjnym w 4–5 dobie poziom cynku zmniejszył się z poziomu średniego 93,2 μg/dl do wartości 81,5 μg/dl w sposób znamienny statystycznie, na poziomie istotności p<0,01 (tab. I).
jako następstwa urazu tkankowego, a w konsekwencji redystrybucji cynku z surowicy krwi do tkanek. Celowe jest więc poszukiwanie nowoczesnych metod określających aktywność biologiczną tego pierwiastka dobrze odzwierciedlających stany niedoboru między innymi w zaburzeniach smaku po tonsillektomii i ewentualna suplementacja tego pierwiastka [14].
Wnioski 1. Tonsillektomia w naszym materiale powodowała znaczące statystycznie zmniejszenie zawartości cynku w surowicy krwi. 2. Rozpoznanie po operacji zaburzeń mogących mieć przyczynę w niedoborze tego jonu, zwłaszcza dysgeuzji, powinno skłaniać do oznaczenia stężenia cynku w surowicy i ewentualnej jego suplementacji.
PIŚMIENNICTWO 1.
Henkin R, Martin B, Agarwal R. Efficacy of exogenous oral zinc in treatment of patients with carbonic anhydrase VI deficiency. Am J Med Sci 1999; 318(6): 392.
Dyskusja Zagadnienie niedoboru cynku po wycięciu migdałków podniebiennych nie było dotychczas szeroko poruszane w polskim piśmiennictwie. Silne pooperacyjne dolegliwości bólowe związane z wycięciem migdałków podniebiennych, częste przypadki krwawień, nasilone odczyny zapalne, zrosty powstające w niszach migdałkowych mają znacznie większy wpływ na jakość życia chorych po tego rodzaju zabiegach. Okołooperacyjne stosowanie niektórych antybiotyków (ze względu na ich właściwości chelatujące [13]) obok chirurgicznego urazu, krwawienia, stresu czy diety może powodować niedobór cynku. Wreszcie oznaczenie stężenia cynku w surowicy jako pierwiastka śladowego szybko przemieszczanego do przestrzeni wewnątrzkomórkowej może nie być odzwierciedleniem jego faktycznego stężenia w organizmie [12]. W naszym materiale zabieg operacyjny usunięcia migdałków podniebiennych powodował istotny statystycznie (na poziomie p< 0,01) spadek stężenia jonu cynkowego w surowicy krwi, ze średnio 93,2 μg/dl do wartości 81,5 μg/dl. Mechanizm obniżenia stężenia cynku po zabiegach chirurgicznych nie jest jednoznacznie poznany i może wynikać ze wzrostu poziomu IL-1 O t o l a r y ngo l og i a Po l sk a t o m 6 3 , nr 1, s t yc ze ń – l u t y 2 0 0 9
2 . Collet S, Eloy P, Rombaux P, Bertrand B. Taste disorders after tonsillectomy: case report and literature review. Ann Otol Rhinol Laryngol 2005; 114(3): 233. 3.
Goins M, Pitovski D. Posttonsillectomy taste distortion: a significant complication. Laryngoscope 2004; 114(7): 1206.
4.
Ohtsuka K, Tomita H, Murakami G. Anatomy of the tonsillar bed: topographical relations between the palatine tonsil and the lingual branch of glossopharyngeal nerve. Acta Otolaryngol Suppl 2002; 546: 99.
5.
Tomita H, Ohtuka K. Taste disturbance after tonsillectomy. Acta Otolaryngol Suppl 2002; 546: 164.
6.
Tomofuji S, Sakagami M, Kushida K, Terada T, Mori H, Kakibuchi M. Taste disturbance after tonsillectomy and laryngomicrosurgery. Auris Nasus Larynx 2005; 32(4): 381.
7.
Uzun C, Adali M, Karasalihoglu A. Unusual complication of tonsillectomy: taste disturbance and the lingual branch of the glossopharyngeal nerve. J Laryngol Otol 2003; 117(4): 314.
8.
Vories A. Dysgeusia associated with tonsillectomy. Otolaryngol Head Neck Surg 1999; 121(3): 303.
9.
Bicknell J, Wiggins R. Taste disorder from zinc deficiency after tonsillectomy. West J Med 1988; 149: 457.
17
18
PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS 10. Tanaka M, Kitago H, Ogawa S, Tokunaga E, Ikeda M, Tomita H. Incidence and treatment of dysgeusia in patients with glossodynia. Acta Otolaryngol Suppl 2002; 546: 142. 11. Sakai F, Yoshida S, Endo S, Tomita H. Double-blind, placebo-controlled trial of zinc picolinate for taste disorders. Acta Otolaryngol Suppl 2002; 546: 129. 12. Heckmann S, Hujoel P, Habiger S, Friess W, Wichmann M, Heckmann J, i wsp. Zinc gluconate in the treatment of
dysgeusia - a randomized clinical trial. J Dent Res 2005; 84(1): 35. Errata w: J Dent Res 2005; 84(4): 382. 14. Schiffman S. Taste and smell in desease. N Engl J Med 1983; 308(21): 1275. 15. Kobayashi H, Nezu R, Takagi Y, Okada A. Measurement and clinical application of angiotensin converting enzyme ratio in plasma for assessment of zinc nutrition. Biomed Res Trace Elem 1995; 6: 117.
O t o l a r y ngo l og i a Po l sk a t o m 6 3 , nr 1, s t yc ze ń – l u t y 2 0 0 9
PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS
Wpływ tonsillektomii na stężenie cynku w surowicy krwi The influence of tonsillectomy on zinc serum level Paweł Dobosz1, Wiesław Konopka 2, Paweł Cenda1, Elżbieta Nazim-Zygadło1, Andrzej Kozok1
Otolaryngol Pol 2009; 63 (1): 16-18 ©by Towarzystwo Otorynolaryngologów – Chirurgów Głowy i Szyi Otrzymano/Received: 10.04.2008 Zaakceptowano do druku/Accepted: 10.07.2008 1 Kliniczny Oddział Otolaryngologiczny Wojskowego Szpitala Klinicznego w Krakowie Kierownik: dr n. med. A. Kozok 2 Zakład Audiologii, Foniatrii i Otoneurologii II Katedry Otolaryngologii UM w Łodzi Kierownik: dr hab. med. W. Konopka prof. UM Wkład pracy autorów/ Authors contribution: Paweł Dobosz – jest głównym badaczem oraz przewodniczącym zespołu autorów. Wiesław Konopka – brał udział w kierowaniu badaniem i interpretacji danych. Paweł Cenda – brał udział w badaniach, zbieraniu i interpretacji danych. Elżbieta Nazim-Zygadło – brała udział w badaniach, zbieraniu i interpretacji danych. Andrzej Kozok – brał udział w badaniach, zbieraniu i interpretacji danych. Konflikt interesu/ Conflicts of interest: Autorzy pracy nie zgłaszają konfliktu interesów. Adres do korespondencji/ Address for correspondence: imię i nazwisko: Paweł Dobosz adres pocztowy: Kliniczny Oddział Otolaryngologiczny 5 Wojskowy Szpital Kliniczny ul. Wrocławska 1-3 30-901 Kraków tel. +48 12 6308 180 e-mail [email protected]
SUMMARY Introduction: The zinc is one of the most important trace elements that take part in cellular metabolism. It is a cofactor of more than 200 enzymes. It enables the healing and regeneration of tissues. The proper oral mucosa metabolism depends on correct level of the ion. Aim: The aim was to evaluate the tonsillectomy infl uence on zinc serum level. Material and methods: The zinc serum level was carried out on 32 patients (18 women and 14 men) before and after tonsillectomy. The measurement was assessed on the biochemical laboratory system Olympus® AU560. The t-Student test for dependent sampling was used for statistical analysis considering critical value p<0,05. Results: The average serum zinc level before operation was from 93,2 μg/dl. After the treatment the average level decreased to 81,5 μg/dl. Conclusions: The tonsillectomy causes signifi cant zinc serum depletion (p<0,01). The diagnosis of disorder that might be result of zinc deficiency should lean towards the supplementation. Hasła indeksowe: tonsillektomia, cynk Key words: tonsillectomy, zinc
Wstęp Tonsillektomia jest jednym z najczęściej wykonywanych zabiegów w otolaryngologii. Mimo różnych technik operacyjnych wiąże się często z nasilonym krwawieniem i zawsze z dolegliwościami bólowymi w operowanej okolicy w przebiegu pooperacyjnym. Cynk jest jednym z najważniejszych mikroelementów. Jest kofaktorem blisko 200 enzymów, z których najważniejsze to anhydraza węglanowa, konwertaza angiotensyny, karboksypeptydaza A, dehydrogenaza alkoholowa, fosfataza zasadowa, polimeraza RNA i wiele innych. Jest niezbędny do utrzymania właściwej struktury kwasów nukleinowych, białek i błon komórkowych. Cynk warunkuje między innymi wzrost i rozwój komórek, prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego, metabolizm witaminy A, zmysłu smaku i węchu. Cynk przedłuża czas działania insuliny i ułatwia jej magazynowanie. Jest niezbędny do prawidłowego wzrostu i rozmnażania. Wywiera korzystny wpływ na procesy gojenia się ran i regeneracji tkanek. Stwierdzono także istotny wpływ cynku na regenerację komórek w kubku smakowym [1]. Niskie stężenie cynku powoduje trudności w koncentracji i zapamiętywaniu, brak łaknienia. Zabieg operacyjny usunięcia migdałków podniebiennych może powodować spadek stężenia cynku w surowicy na drodze przemian metabolicznych w procesie gojenia jako skutek stosowania leków oraz jako wynik specyficznej pooperacyjnej diety. Wśród różnych dolegliwości subiektywnych skłaniających do diagnostyki w kierunku niedoboru pierwiastków śladowych najszerzej opisywane są związane z tonsillektomią
zaburzenia smaku [2–8]. Bicknell i Wiggins [9] opisali dwa przypadki pooperacyjnego niedoboru cynku, które objawiały się zaburzeniami smaku. Dolegliwość w obu przypadkach została wyleczona po kilku tygodniach suplementacji tego jonu. Tanaka i wsp. [10] stwierdzili różnego stopnia zaburzenia smaku u blisko połowy pacjentów z rozpoznaną glossodynią, zaś sam objaw bólu języka ustępował po swoistym leczeniu suplementacją cynku. Sakai i wsp. [11] oraz Heckmann i wsp. [12], w randomizowanej, podwójnie ślepej próbie, stosowali cynk w leczeniu zaburzeń smaku, stwierdzając jego korzystny efekt w grupie pacjentów z dysgeuzją.
Cel W pracy badano wpływ wycięcia migdałków podniebiennych na zmianę stężenia cynku w surowicy krwi.
Materiał i metoda Badania wykonano w grupie 32 osób: 18 kobiet i 14 mężczyzn w wieku od 17 do 50 lat z rozpoznanym przewlekłym ropnym zapaleniem migdałków podniebiennych i zakwalifikowanych do tonsillektomii. U wszystkich oznaczono stężenie cynku w surowicy dwukrotnie: bezpośrednio przed operacją oraz po zabiegu, w dniu wypisu ze szpitala (4–5 doba). Do badań biochemicznych wykorzystano aparat Olympus® AU560. Zakres wartości prawidłowych dla zastosowanej aplikacji odczynnikowej mieścił się w przedziale od 68 μg/dl do 107 μg/dl. O t o l a r y ngo l og i a Po l sk a t o m 6 3 , nr 1, s t yc ze ń – l u t y 2 0 0 9
PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS Tabela I. Porównanie stężeń cynku [μg/dl] przed tonsillektomią i po tonsillektomii Table I. Comparison of the zinc serum level before and after tonsillectomy Średnia
Odchylenie standardowe
Przed zabiegiem
93,23
21,91
Po operacji
81,45
15,37
Różnica
Odchylenie standardowe różnic
t
df
p
11,77
21,82
3,00
31
0,0053
Uzyskane wyniki stężenia cynku w surowicy krwi poddano transformacji logarytmicznej, a następnie zbadano za pomocą testu Kołmogorowa-Smirnowa rozkład danych „surowych” i poddanych transformacji. Stwierdzono, że wartości bezpośrednie odpowiadają rozkładowi prawidłowemu. Wpływ tonsillektomii na zmianę stężenia cynku po operacji określono testem t-Studenta dla prób zależnych. Za wartość krytyczną, dla której średnie uznano za znamiennie różne, przyjęto p<0,05. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetyki Uniwersytetu Medycznego w Łodzi.
Wyniki Stężenie cynku w surowicy krwi przed zabiegiem operacyjnym wynosiło średnio od 83 do 106 μg/dl. Po operacji mieściło się w zakresie średnim od 77,2 μg/dl do 86 μg/dl. Po leczeniu operacyjnym w 4–5 dobie poziom cynku zmniejszył się z poziomu średniego 93,2 μg/dl do wartości 81,5 μg/dl w sposób znamienny statystycznie, na poziomie istotności p<0,01 (tab. I).
jako następstwa urazu tkankowego, a w konsekwencji redystrybucji cynku z surowicy krwi do tkanek. Celowe jest więc poszukiwanie nowoczesnych metod określających aktywność biologiczną tego pierwiastka dobrze odzwierciedlających stany niedoboru między innymi w zaburzeniach smaku po tonsillektomii i ewentualna suplementacja tego pierwiastka [14].
Wnioski 1. Tonsillektomia w naszym materiale powodowała znaczące statystycznie zmniejszenie zawartości cynku w surowicy krwi. 2. Rozpoznanie po operacji zaburzeń mogących mieć przyczynę w niedoborze tego jonu, zwłaszcza dysgeuzji, powinno skłaniać do oznaczenia stężenia cynku w surowicy i ewentualnej jego suplementacji.
PIŚMIENNICTWO 1.
Henkin R, Martin B, Agarwal R. Efficacy of exogenous oral zinc in treatment of patients with carbonic anhydrase VI deficiency. Am J Med Sci 1999; 318(6): 392.
Dyskusja Zagadnienie niedoboru cynku po wycięciu migdałków podniebiennych nie było dotychczas szeroko poruszane w polskim piśmiennictwie. Silne pooperacyjne dolegliwości bólowe związane z wycięciem migdałków podniebiennych, częste przypadki krwawień, nasilone odczyny zapalne, zrosty powstające w niszach migdałkowych mają znacznie większy wpływ na jakość życia chorych po tego rodzaju zabiegach. Okołooperacyjne stosowanie niektórych antybiotyków (ze względu na ich właściwości chelatujące [13]) obok chirurgicznego urazu, krwawienia, stresu czy diety może powodować niedobór cynku. Wreszcie oznaczenie stężenia cynku w surowicy jako pierwiastka śladowego szybko przemieszczanego do przestrzeni wewnątrzkomórkowej może nie być odzwierciedleniem jego faktycznego stężenia w organizmie [12]. W naszym materiale zabieg operacyjny usunięcia migdałków podniebiennych powodował istotny statystycznie (na poziomie p< 0,01) spadek stężenia jonu cynkowego w surowicy krwi, ze średnio 93,2 μg/dl do wartości 81,5 μg/dl. Mechanizm obniżenia stężenia cynku po zabiegach chirurgicznych nie jest jednoznacznie poznany i może wynikać ze wzrostu poziomu IL-1 O t o l a r y ngo l og i a Po l sk a t o m 6 3 , nr 1, s t yc ze ń – l u t y 2 0 0 9
2 . Collet S, Eloy P, Rombaux P, Bertrand B. Taste disorders after tonsillectomy: case report and literature review. Ann Otol Rhinol Laryngol 2005; 114(3): 233. 3.
Goins M, Pitovski D. Posttonsillectomy taste distortion: a significant complication. Laryngoscope 2004; 114(7): 1206.
4.
Ohtsuka K, Tomita H, Murakami G. Anatomy of the tonsillar bed: topographical relations between the palatine tonsil and the lingual branch of glossopharyngeal nerve. Acta Otolaryngol Suppl 2002; 546: 99.
5.
Tomita H, Ohtuka K. Taste disturbance after tonsillectomy. Acta Otolaryngol Suppl 2002; 546: 164.
6.
Tomofuji S, Sakagami M, Kushida K, Terada T, Mori H, Kakibuchi M. Taste disturbance after tonsillectomy and laryngomicrosurgery. Auris Nasus Larynx 2005; 32(4): 381.
7.
Uzun C, Adali M, Karasalihoglu A. Unusual complication of tonsillectomy: taste disturbance and the lingual branch of the glossopharyngeal nerve. J Laryngol Otol 2003; 117(4): 314.
8.
Vories A. Dysgeusia associated with tonsillectomy. Otolaryngol Head Neck Surg 1999; 121(3): 303.
9.
Bicknell J, Wiggins R. Taste disorder from zinc deficiency after tonsillectomy. West J Med 1988; 149: 457.
17
18
PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS 10. Tanaka M, Kitago H, Ogawa S, Tokunaga E, Ikeda M, Tomita H. Incidence and treatment of dysgeusia in patients with glossodynia. Acta Otolaryngol Suppl 2002; 546: 142. 11. Sakai F, Yoshida S, Endo S, Tomita H. Double-blind, placebo-controlled trial of zinc picolinate for taste disorders. Acta Otolaryngol Suppl 2002; 546: 129. 12. Heckmann S, Hujoel P, Habiger S, Friess W, Wichmann M, Heckmann J, i wsp. Zinc gluconate in the treatment of
dysgeusia - a randomized clinical trial. J Dent Res 2005; 84(1): 35. Errata w: J Dent Res 2005; 84(4): 382. 14. Schiffman S. Taste and smell in desease. N Engl J Med 1983; 308(21): 1275. 15. Kobayashi H, Nezu R, Takagi Y, Okada A. Measurement and clinical application of angiotensin converting enzyme ratio in plasma for assessment of zinc nutrition. Biomed Res Trace Elem 1995; 6: 117.
O t o l a r y ngo l og i a Po l sk a t o m 6 3 , nr 1, s t yc ze ń – l u t y 2 0 0 9