- Email: [email protected]
Zjawisko fotowrażliwości u dzieci i młodzieży z napięciowymi bólami głowy – jego objawy i sposoby zapobiegania. Doświadczenia własne
PEPO-395; No. of Pages 6 pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
Dostępne online www.sciencedirect.com
ScienceDirect journal homepage: www.elsevier.com/locate/pepo
Artykuł oryginalny/Original research article
Zjawisko fotowrażliwości u dzieci i młodzieży z napięciowymi bólami głowy – jego objawy i sposoby zapobiegania. Doświadczenia własne The symptoms and management of the photosensitivity in children and adolescents with tension headaches – the symptoms and prevention. A single center experience Jolanta Strzelecka 1,2,*, Tymon Skadorwa 3,4 1
Klinika Pediatrii i Neurologii WUM, Warszawa, Polska Poradnia Neurologiczna, Szpital Dziecięcy im. prof. dr. J. Bogdanowicza, Warszawa, Polska 3 Oddział Neurochirurgii, Szpital Dziecięcy im. prof. dr. J. Bogdanowicza, Warszawa, Polska 4 Zakład Anatomii Prawidłowej i Klinicznej CB WUM, Warszawa, Polska 2
informacje o artykule
abstract
Historia artykułu:
Background: EEG is one of the basic tests in neurological diagnostics. Photostimulation
Otrzymano: 01.02.2016
trial is considered to play an important role during the test. It bases on applying an inter-
Zaakceptowano: 23.03.2016
mittent light stimulus with the use of a stroboscopic lamp. The occurrence of EEG changes
Dostępne online: xxx
in response to photostimulation is called photosensitivity. Aim: Evaluation of the efficacy of a photostimulation trial in the activation of paroxysmal changes in EEG recordings in
Słowa kluczowe: fotostymulacja
children and adolescents with tension headaches. The study also aimed to evaluate an
fotowrażliwość soczewki z filtrem Z1
sensitivity. Material and methods: The analysis included 51 patients with tension heada-
influence of the use of glasses with Z1 lenses (Italian blue) on the reduction of the photoches aged 5–18 years – 12 boys (23%) and 39 girls (76%) diagnosed with photosensitivity of I, II, III or IV type. All patients underwent EEG examination in accordance with medical
Keywords: Photostimulation Photosensitivity Z1 lenses
indications (tension headaches). After the registration of a photosensitivity, in the course of the same study, the EEG recording was repeated with the use of glasses equipped with Z1 filter lenses. Results: A complete or partial disappearance, or the reduction at least by half of a period or an amplitude of discharges with Z1 filter glasses compared to baseline examination was considered the criterion of an effectiveness of Italian blue lenses. A positive response was achieved in 41 patients (80%). Complete resolution of discharges was achieved in 26 patients (50%) and partial reduction was observed in 15 patients (29%). Ten patients did not respond to Z1 lenses. Conclusion: The use of Italian blue lenses allows to improve EEG recordings in a large percentage of pediatric patients with tension headaches. The use of Z1 lenses can be considered an effective alternative in the reduction adverse effects of the photosensitivity in children and adolescents. © 2016 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Sp. z o.o. All rights reserved.
* Adres do korespondencji: Klinika Pediatrii i Neurologii WUM, SP DSK w Warszawie, ul. Żwirki i Wigury 63A, 02-091 Warszawa, Polska. Adres email: [email protected] (J. Strzelecka). http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.012 0031-3939/© 2016 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Sp. z o.o. All rights reserved.
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Strzelecka J, Skadorwa T. Zjawisko fotowrażliwości u dzieci i młodzieży z napięciowymi bólami głowy – jego objawy i sposoby zapobiegania. Doświadczenia własne. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.012
PEPO-395; No. of Pages 6
2
pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
Wprowadzenie Zjawisko fotowrażliwości opisane zostało po raz pierwszy pod koniec XIX wieku przez Gowersa [1]. Od tego czasu wyjaśniono wiele aspektów jego etiologii oraz roli w symptomatologii stanów napadowych u dzieci i młodzieży. Ożywione zainteresowanie zjawiskiem fotowrażliwości doprowadziło do rutynowego włączenia fotostymulacji do protokołu diagnostycznych zapisów elektroencefalograficznych (EEG) w tym przedziale wiekowym. Badanie EEG polega na ocenie mierzonych na skórze głowy potencjałów będących wynikiem aktywności elektrycznej neuronów mózgu. Widmo sygnału dzielone jest na pięć zakresów (delta, theta, alfa, beta, gamma) [2]. Są one związane z różnymi częstotliwościami fal wytwarzanych przez mózg. U dzieci do 5. roku życia, z uwagi na ograniczenia we współpracy, badanie to wykonuje się zazwyczaj podczas snu fizjologicznego, u starszych dzieci zaś – zależnie od wskazań, w czasie snu lub czuwania. Istotną rolę w badaniach EEG odgrywają różnorodne stymulacje. Jedną z nich jest fotostymulacja (FS) polegająca na stosowaniu przerywanej stymulacji bodźcem świetlnym za pomocą lampy stroboskopowej lub przy użyciu takich wzorców, jak siatki, paski, kraty [3, 4]. Fizjologiczną odpowiedzią na FS w zapisie EEG jest pojawianie się rytmicznych częstotliwości w odprowadzeniach potylicznych jako odpowiedzi na reakcję świetlną, nazywane reakcją wodzenia rytmów. Jest ona zgodna z częstotliwością działania bodźców świetlnych. Odpowiedź ta, nazywana „włączeniem” w rzeczywistości przedstawia wzrokowe potencjały wywołane (visual evoked potentials; VEP) [2, 5]. Wystąpienie zmian w odpowiedzi na fotostymulację określa się mianem fotowrażliwości (FW) ( photosensitivity). U pacjenta fotowrażliwego podczas stymulacji błyskami świetlnymi powstaje odpowiedź fotonapadowa, która charakteryzuje się występowaniem iglic, zespołów iglica–fala lub przerywanych fal wolnych. Typ FW określany jest, wg Waltza, czterostopniową skalą (Tab. I) [6]. Klinicznym następstwem fotowrażliwości w jej najbardziej rozwiniętej formie może być napad drgawek [7]. Do subiektywnych objawów FW należą nudności, zawroty i bóle głowy, bóle w okolicy oczu, a nawet proste omamy wzrokowe. Objawy te są często bagatelizowane, kiedy występują rzadko, a czas ich trwania jest bardzo krótki. Nadwrażliwość na FS jest objawem często występującym u osób młodych chorujących na padaczkę, zwłaszcza w niektórych genetycznie uwarunkowanych idiopatycznych zespołach padaczkowych, jak np. młodzieńcza padaczka z napadami nieświadomości (absence
Tabela I – Klasyfikacja fotowrażliwości wg Waltza i wsp. [6] Table I – Classification of photosensitivity acc. Waltz et al. [6] typ I typ II
fale ostre w okolicy potylicznej fale ostre i zespoły fala ostra – fala wolna w okolicy ciemieniowo-potylicznej typ III rozprzestrzenianie się zmian w kierunku okolic czołowych typ IV uogólnione wyładowania iglic oraz zespołów fala ostra – fala wolna – zespół iglica–fala wolna
seizures), młodzieńcza padaczka miokloniczna (juvenile myoclinic epilepsy; JME), padaczka z napadami nieświadomości i miokloniami powiek (eyelid myoclonus, Jeavons syndrome), padaczka z uogólnionymi napadami toniczno-klonicznymi (generalized tonic-clonic seizures), padaczka z napadami częściowymi prostymi i złożonymi ( partial seizures with simple and complex symptoms) [8, 9]. Możliwość występowania nadwrażliwości na FS u chorych z tymi zespołami padaczkowymi powinna być zawsze uwzględniona w rutynowym postępowaniu diagnostyczno-leczniczym. Fotowrażliwość może jednak występować u osób niechorujących na padaczkę, a jedynie obarczonych genetycznie uwarunkowaną nadmierną wrażliwością na FS [10]. Dziedziczenie FW jest niezależne od genów związanych z padaczką. Możliwe są wszystkie typy dziedziczenia. Zlokalizowano geny na chromosomach 3q26, 14q23, 2q36, 7q32, 16q13 [11, 12]. Stwierdzony jest też związek podwójnego chromosomu X z dziedziczeniem FW i dlatego zjawisko to częściej występuje u płci żeńskiej [8]. W przypadku ekspozycji na bodźce fotogenne u osób obarczonych takimi cechami może dochodzić do napadów utraty świadomości lub napadów drgawkowych. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy obok bodźca fotogennego zadziała jeszcze inny, jak np. deprywacja snu, niewielkie dawki alkoholu, stres, substancje energetyzujące (np. napoje) lub pobudzenie emocjonalne. Piśmiennictwo dostarcza również informacji na temat związku pomiędzy FW a samoistnymi bólami głowy w populacji dzieci i młodzieży. W pracy Wendorffa i Juchniewicz [13] stwierdzono znamiennie częstsze występowanie FW u dzieci z bólami migrenowymi i bólami głowy typu napięciowego w porównaniu z populacją dzieci zdrowych. W innych doniesieniach opisywane jest z kolei częstsze występowanie bólów głowy u pacjentów ze stwierdzoną fotowrażliwością [1]. Od czasów Gowersa, który swoje spostrzeżenia poczynił w oparciu o fotostymulujące działanie promieni słonecznych, poznanych zostało bardzo wiele czynników będących źródłem fotostymulacji. Dziś, oprócz fotogennego działania światła odbitego od śniegu czy powierzchni wody oraz migającego słońca pomiędzy drzewami lub żaluzjami w oknie, za bodziec stymulujący uważa się więc migający ekran telewizora, światła dyskoteki czy neonów. Ponadto ciągły rozwój elektroniki, a zwłaszcza wyświetlaczy i ekranów, stale powiększa zakres źródeł światła mogących odgrywać rolę czynnika fotogennego. Swoistej ilustracji tego problemu dostarczyła w 1997 r. w Tokio telewizyjna emisja dziecięcej kreskówki o Pokemonach, w następstwie której odnotowano znamienny wzrost częstości występowania napadów drgawkowych w populacji dziecięcej tego miasta [14]. Wydarzenie to przyczyniło się do wprowadzenia obowiązku umieszczania na kasetach z filmami dziecięcymi ostrzeżenia o możliwości wystąpienia zaburzeń napadowych [14–16]. Mechanizm powstawania FW zależy od zmian jasności (luminancji) oraz długości fali świetlnej. Zakres długości fali widma widzialnego niezbędnej do wywołania zjawiska fotostymulacji u ludzi wynosi 660–720 nm [17, 18]. Wszystkie rodzaje migającego, zmieniającego się światła, zawierające ten zakres długości fal, mogą więc być odpowiedzialne za powstanie efektu FW. W piśmiennictwie dyskutowano nad wpływem eliminacji barwy czerwonej widma świetlnego na
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Strzelecka J, Skadorwa T. Zjawisko fotowrażliwości u dzieci i młodzieży z napięciowymi bólami głowy – jego objawy i sposoby zapobiegania. Doświadczenia własne. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.012
PEPO-395; No. of Pages 6 pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
fotostymulację – stwierdzono wówczas hamujący wpływ niektórych rodzajów soczewek na reakcję fotonapadową. W 1999 r. Capovilla przeprowadził badanie, w którym testował różne typy soczewek, wykonanych z różnych materiałów, o różnych kolorach i odcieniach ciemności. Poszukiwał soczewek, które mogłyby zredukować odpowiedź na fotostymulację, a tym samym zredukować efekt FW. Badania dotyczyły grupy osób dorosłych oraz dzieci. W oparciu o uzyskane wyniki wyodrębniony został szczególny typ soczewek o niebieskiej barwie (tzw. Italian blue, kod F133), pochłaniających światło czerwone o długości fali 550– 650 nm. W piśmiennictwie soczewki te określa się kodem Z1. Wykonane one są z materiału filtrującego ultrafiolet i według producenta wycinają luminancję w 80%. Okulary z filtrem Z1 noszone przez osoby fotowrażliwe zapobiegają skutkom efektu fotostymulacyjnego [18, 19].
3
głowy: wykonano badania biochemiczne, wykluczono przyczyny okulistyczne, laryngologiczne oraz wykonano badanie obrazowe (TK lub MR głowy) w celu wykluczenia objawowych przyczyn dolegliwości.
Metoda
Celem niniejszego badania była ocena skuteczności próby fotostymulacji w aktywacji zmian o charakterze napadowym w zapisach EEG u dzieci i młodzieży diagnozowanych z powodu napięciowych bólów głowy oraz wpływ działania okularów z soczewkami o typie Z1 (Italian blue) na redukcję fotowrażliwości.
Badania EEG wykonywano w ciągu dnia podczas czuwania u pacjentów przebywających w wyciszonym pomieszczeniu. Badanie przeprowadzono w sposób typowy za pomocą umieszczonych w standardowych miejscach elektrod, w oparciu o układ 10–20, z elektrodą referencyjną na szczycie głowy (vertex). Sygnał był zapisywany z 16 typowych odprowadzeń. Badania przeprowadzano aparatem firmy Elmiko według standardowego protokołu za pomocą lampy stroboskopowej umieszczonej na 30 cm przed twarzą badanego. Odbywało się ono przy otwartych i zamkniętych oczach. FS wykonywana była przed próbą na hiperwentylację. Seria błysków trwała 10 sek. z przerwą między błyskami wynosząca również 10 sekund. U wszystkich dzieci stosowano błyski o częstotliwościach: 1, 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20, 30, 40, 50, 60 Hz. Po zarejestrowaniu FW w trakcie tego samego badania zakładano dzieciom okulary z filtrem Z1 (Zeiss Clarlet Z1 F133) i ponownie wykonywano stymulację lampą błyskową o częstotliwościach jak wyżej.
Materiał
Wyniki
W pracy analizowano zapisy EEG pacjentów diagnozowanych w Pracowni EEG Szpitala Dziecięcego im. prof. dr. J. Bogdanowicza w Warszawie. Rodzice i opiekunowie prawni wyrazili zgodę na badanie. Uzyskano zgodę lokalnej Komisji Bioetycznej. Analizą objęto pacjentów zgłaszających się po raz pierwszy do naszej pracowni, u których stwierdzono fotowrażliwość I, II, III i IV stopnia. Kryterium włączenia do badania stanowiła obecność napięciowych bólów głowy jako przyczyna ich diagnostyki. Grupa badana liczyła 51 pacjentów w wieku 5–18 lat, średnia wieku była zbliżona w obu grupach. W badanej grupie było 12 chłopców (23%) i 39 dziewcząt (76%). Wiek pacjentów z uwzględnieniem płci przedstawiono w tabeli II. W celu uzyskania jednorodności grupy z badania wykluczono pacjentów z migrenowymi bólami głowy, padaczką, pacjentów po urazach lub operacjach czaszkowomózgowych oraz pacjentów z ADHD i autyzmem. Do czasu badania EEG u pacjentów nie stosowano leczenia farmakologicznego. Przed wykonaniem badania EEG u wszystkich pacjentów zostały wykluczone organiczne przyczyny bólów
Uzyskane wyniki oceniano pod względem stopnia FW, obecności odpowiedzi na zastosowanie filtra Z1 lub jej braku oraz rodzaju tej odpowiedzi. Za kryterium skuteczności działania soczewek przyjęto pozytywną odpowiedź na zastosowanie filtra Z1, tj. całkowite ustąpienie FW lub odpowiedź częściową, tj. redukcję stopnia FW, skrócenie czasu trwania lub zmniejszenie amplitudy wyładowań co najmniej o połowę w stosunku do badania wyjściowego. W całej grupie 51 dzieci u 37 pacjentów występowała fotowrażliwość IV stopnia, co stanowiło 72% badanych. U 1 pacjenta stwierdzono fotowrażliwość I stopnia; u kolejnych 4 pacjentów – FW II stopnia; a u 9 – FW III stopnia. W tabeli III przedstawiono wiek pacjentów w zestawieniu ze stopniem FW oraz płcią. Po zastosowaniu okularów z soczewkami typu Z1 pozytywną odpowiedź uzyskano u 41 pacjentów (80%) (Ryc. 1). Całkowite ustąpienie zmian u 26 pacjentów (50% w całej grupie badanej; 63% w grupie dzieci, które odpowiedziały na zastosowanie filtra Z1), redukcję stopnia FW uzyskano u 15 pacjentów (odpowiednio 29% i 37%), a u 10 badanych nie uzyskano redukcji odpowiedzi na FS. Najlepszą odpowiedzią charakteryzowali się pacjenci z IV stopniem FW – całkowite ustąpienie wyładowań obserwowano u 20 (54%) pacjentów w tej grupie, a częściowe u kolejnych 10 (27%). Siedmioro badanych z IV stopniem FW nie wykazywało poprawy zapisu po zastosowaniu filtra Z1 (19%). W grupie dzieci z III stopniem FW pozytywną odpowiedź zaobserwowano w jeszcze większym procencie, bo u 89% badanych (8 na 9 przypadków). Czworo pacjentów (44%) wykazało odpowiedź całkowitą, a czworo (44%) częściową.
Cel pracy
Tabela II – Charakterystyka wieku i płci pacjentów Table II – The characteristics of the age and sex of patients
liczba pacjentów średni wiek SD [lata] zakres wieku [lata] mediana wieku [lata]
Chłopcy
Dziewczynki
Ogółem
12 13,3 3,1 8,0–16,9 13,8
39 12,2 4,0 5,0–18,0 13,0
51 12,5 3,8 5,0–18,0 13,3
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Strzelecka J, Skadorwa T. Zjawisko fotowrażliwości u dzieci i młodzieży z napięciowymi bólami głowy – jego objawy i sposoby zapobiegania. Doświadczenia własne. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.012
PEPO-395; No. of Pages 6
4
pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
Tabela III – Stopień (typ) FW w zależności od wieku pacjentów z uwzględnieniem płci Table III – Step (type) FW depending on the age of the patients by gender n = 51
Chłopcy
Dziewczynki
Ogółem
Typ FW
n
wiek
śr
SD
med
n
wiek
śr
SD
med
n
wiek
śr
SD
med
IV III II I
8 3 1 0
8–16 8–12 11 –
174 129 142 –
34 30 – –
188 137 142 –
29 6 3 1
18 14–17 6–17 18
135 189 146 222
46 12 64 –
135 187 156 222
37 9 4 1
5–18 8–17 6–17 18
144 169 145 222
46 35 52 –
152 180 149 222
Objaśnienia symboli: n – liczba pacjentów; wiek – zakres wieku w latach; śr – średnia wieku w miesiącach; SD – odchylenie standardowe; med – mediana wieku w miesiącach
Wśród dzieci z II stopniem FW pozytywną reakcję odnotowano u 2 pacjentów (50%) – u jednego całkowitą i u jednego częściową. U pacjenta z I stopniem FW po zastosowaniu filtra Z1 wystąpiło całkowite ustąpienie zmian w EEG.
Omówienie Według badań Kasteleijn-Nolst Trenite [20], częstość występowania FW w populacji tzw. zdrowych osób ocenia się na 0,5–3%. Wśród osób skarżących się na bóle głowy częstość ta jest dwukrotnie wyższa. W populacji polskiej występowanie FW stwierdza się u 1,3–1,4% zdrowych dzieci w wieku 6–18 lat; odsetek dzieci z FW rośnie w grupie pacjentów cierpiących na samoistne bóle głowy (ok. 6–9%), w tym bóle głowy typu napięciowego [13]. U osób z podejrzeniem padaczki, pochodzących z krajów europejskich, częstość ta szacowana jest na 5–10%, a w przypadku młodzieńczej padaczki mioklonicznej (JME) może dotyczyć nawet 90% chorych. W nielicznych badaniach wieloośrodkowych dotyczących tego problemu analizowano przede wszystkim pacjentów z padaczką [17]. W piśmiennictwie dotyczącym FW istnieją jedynie pojedyncze opracowania dotyczące osób z innymi dolegliwościami, jak np. bóle głowy, oraz tzw. osób bezobjawowych. W pracy Wendorffa i Juchniewicz [13] przebadano 263 pacjentów w wieku 7–18 lat, hospitalizowanych z powodu bólów głowy. Według Dilling-Ostrowskiej i wsp. [21], na bóle głowy skarży się 21% dzieci w wieku szkolnym, z czego nawet 95% stanowią bóle głowy typu napięciowego. Dolegliwości te bywają często uznawane za problem natury psychologicznej. Wydaje się zatem, że poszukiwanie natury tych dolegliwości oraz środków skutecznych w ich łagodzeniu zasługuje na szersze omówienie w literaturze pediatrycznej. W dotychczas opublikowanych pracach na temat zastosowania soczewek Z1 znaleźć można wyniki dotyczące łącznej grupy dorosłych i dzieci. Capovilla analizował pacjentów w wieku 2–77 lat [20]. Z racji znacznego zróżnicowania wiekowego grupa ta nie jest jednorodna klinicznie, tym bardziej że wraz z wiekiem występowanie fotowrażliwości stopniowo się zmniejsza [22]. Według doniesień, FW jest najsilniejsza w wieku 5–15 lat (czyli okresie, w którym dzieci i młodzież są wybitnie narażone na bodźce z otaczającego środowiska), a po 20. r.ż. gwałtownie zmniejsza się. Liczby te mają wskazywać na znacznie większy potencjał kory mózgu w odpowiedzi na stymulację świetlną u osób młodych [10]. W celu ujednolicenia badanej grupy, do niniejszego badania
włączono jedynie dzieci i młodzież w wieku 5–18 lat. Ponadto, aby ocenić skuteczność badanych soczewek w redukcji stopnia FW u pacjentów z bólami głowy typu napięciowego, zrezygnowano z analizy zapisu EEG u pacjentów cierpiących na inne choroby (większa liczba artefaktów w zapisie). W analizowanej grupie najwyższy stopień FW obserwowany był u pacjentów o średniej wieku 144 46 miesięcy (12 lat), co wpisuje się w opisywaną w piśmiennictwie tendencję. Przystaje do niej również znamienna w badanej grupie liczebna dominacja płci żeńskiej. Obecnie najbardziej rozpowszechnionymi sposobami redukcji efektu fotostymulacji jest unikanie jej źródeł lub ograniczanie jej działania poprzez zasłanianie jednego oka i/ lub oddziaływanie środkami farmakologicznymi. To ostatnie polega na przyjmowaniu leków przeciwpadaczkowych przez pacjentów z padaczką (głównie preparatów kwasu walproinowego i levetiracetamu) [1, 8]. Jednak leki te, zwłaszcza przy dłuższym stosowaniu, mogą powodować objawy niepożądane. Dlatego też u części pacjentów z udokumentowaną fotowrażliwością zastosowanie soczewek z filtrem Z1 może być skuteczną alternatywą w redukowaniu odpowiedzi na bodziec świetlny, a tym samym subiektywnych objawów FW. Użycie soczewek Italian blue pozwala na poprawę zapisu EEG w znaczącym odsetku dzieci z bólami głowy typu napięciowego, skąd wniosek, że ten typ soczewek może zmniejszać ryzyko wystąpienia objawów, mimo że długofalowy efekt działania okularów z filtrem Z1 pozostaje na razie nieznany. Możliwość wykonania badania EEG i próby z zastosowaniem soczewek z filtrem Z1 pozwala na rozpoznanie FW oraz określenie potencjalnej możliwości redukcji jej stopnia, co w przypadku pacjentów objawowych stanowi dodatkową wskazówkę terapeutyczną. Użycie soczewek Italian blue może zmniejszać wśród dzieci i młodzieży ryzyko towarzyszące posługiwaniu się urządzeniami wyposażonymi w ekrany i wyświetlacze (gry komputerowe, korzystanie z sieci Internet), a także umożliwiać bezpieczne uczestnictwo w zabawach dyskotekowych. Takie zabezpieczenie daje możliwość nieograniczania dziecku nauki i zabawy, a atrakcyjny wygląd okularów może przyczyniać się do poprawy współpracy pacjenta z lekarzem w zakresie postępowania z objawami tego coraz częściej diagnozowanego zjawiska.
Wnioski Powyższe badanie pozwala na stwierdzenie, że użycie soczewek Italian blue przyczynia się do poprawy zapisu EEG
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Strzelecka J, Skadorwa T. Zjawisko fotowrażliwości u dzieci i młodzieży z napięciowymi bólami głowy – jego objawy i sposoby zapobiegania. Doświadczenia własne. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.012
PEPO-395; No. of Pages 6 pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
5
Ryc. 1 – A – Fotowrażliwość IV stopnia, zapis przed użyciem filtra Z1; B – Redukcja wyładowań po zastosowaniu filtra Z1 Fig. 1 – A – Photosensitivity IV degree, the record before using the filter Z1; B – Reduction of discharges after applying the filter Z1
u dzieci z bólami głowy typu napięciowego. Tym samym zastosowanie filtra Z1 może u części pacjentów ze stwierdzoną fotowrażliwością zmniejszać ryzyko wystąpienia subiektywnych objawów fotowrażliwości. I chociaż rzeczy-
wista skuteczność okularów z niebieskim filtrem wymaga potwierdzenia w celowanym badaniu klinicznym, to uzyskane dane dają przekonującą teoretyczną podstawę dla przyszłych badań w tym kierunku.
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Strzelecka J, Skadorwa T. Zjawisko fotowrażliwości u dzieci i młodzieży z napięciowymi bólami głowy – jego objawy i sposoby zapobiegania. Doświadczenia własne. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.012
PEPO-395; No. of Pages 6
6
pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
Wkład autorów/Authors’ contributions JS – koncepcja pracy, zebranie i interpretacja danych, przygotowanie piśmiennictwa. Tymon Skadorwa – zebranie i interpretacja danych, analiza statystyczna, akceptacja ostetecznej wersji.
Konflikt interesu/Conflict of interest Nie występuje.
Finansowanie/Financial support Nie występuje.
Etyka/Ethics Treści przedstawione w artykule są zgodne z zasadami Deklaracji Helsińskiej, dyrektywami EU oraz ujednoliconymi wymaganiami dla czasopism biomedycznych.
pi smiennictwo/references
[1] Kasteleijn-Nolst Trenite DGA, Pinto D, Hirsch E, Takahashi T. Photosensitivity, visual induced seizures and epileptic syndromes. W: Roger J, Bureau M, Dravet Ch., Menton P, Tassinari C, Wolf P, reds. Epileptic syndromes in infancy, childhood and adolescence. France: John Libbey Eurotext; 2005. p. 395–420. [2] Rowan AJ, Tolunsky E. Podstawy EEG z mini atlasem. Wydanie polskie pod red. A. Sobieszka. Elsevier Urban&Partner; 2004: 28–39. [3] Fylan F, Edson AS, Harding GFA. Clinical Significance of EEG Abnormalities During Photic Stimulation in Patients with Photosensitive Epilepsy. Epilepsia 1999;40(3):370–372. [4] El Shakankiry HM, Karen AA. Pattern sensitivity: A missed part of the diagnosis. Neuropsychiatr Dis Treat 2012;8:313–319. [5] Schoenen J, Ambrosini A, Sandor PS, Maertens de Noordhout A. Evoked potentials and transcranial magnetic stimulation in migraine: published data and viewpoint of their pathophysiologic significance. Clin Neurophsiol 2011;122(1):16–20.
[6] Waltz S, Christen HJ, Doose H. The different patterns of the photoparoxysmal response - a genetic study. Electroencephalogr Clin Neurophysiol 1992;83(2):138–145. [7] Piccioli M, Parisi P, Tissei P, Villa MP, Buttinelli C, KasteleijnNolst Trenite DGA. Ictal headache and visual sensitivity. Cephalgia 2009;29(2):194–203. [8] Stephani U, Tauer U, Koeleman B, Pinto D, Neubauer BA, Lindhou D. Genetics of Photosensitivity (Photoparoxysmal Response): A Review. Epilepsia 2004;45(1):35–39. [9] Kasteleijn-Nolst Trenite DGA, Guerrini R, Binnie CD, Genton P. Visual sensitivity and epilepsy. A proposed terminology and classification for clinical and EEG Phenomenology. Epilepsia 2001;42(5):692–701. [10] Verotti A, Tocco AM, Salladini C, Latini G, Chiarelli F. Human photosensitivity:from patophysiology to treatment. Eur J Neurol 2005;12:828–841. [11] Doose H, Waltz ST. Photosensitivity: genetics and clinical significance. Neuropediatrics 1993;24:249–255. [12] Appleton R, Beirne M, Acomb B. Photosensitivity in juvenile myoclonic epilepsy. Seizure 2000;9:108–111. [13] Wendorff J, Juchniewicz B. Photosensitivity in children with idiopathic headaches. Neurol Neurochir Pol 2005;39(4):9–16. [14] Ishida S, Yamashita Y, Matsuishi T, Ohshima M, Ohshima H, Kato H, et al. Photosensitive seizures provoked while viewing “Pocket Monsters”, a made-for-television animation program in Japan. Epilepsia 1998;39:1340–1344. [15] Takahashi T, Tsukahara Y. Pocket Monster and low luminance visual stimuli: special reference to deep red flicker stimulation. Acta Paediatr Jpn 1998;40:631–637. [16] Takada H, Aso K, Watanabe K, Okumura A, Negoro T, Ishikawa T. Epileptic seizures induced by animated cartoon „Pocket Monster”. Epilepsia 1999;40:997–1002. [17] Takahashi T, Fujiwara T, Yagi K, Seino M. Wavelenght specificity of photoparoxysmal responses in idiopatic generalized epilepsy. Epilepsia 1995;36(11):1084–1088. [18] Capovilla G, Beccaria F, Romeo A, Veggiotti P, Canger R, Paladin F. Effectiveness of a particular blue lens on photoparoxysmal response in photosensitive epileptic patients. Ital J Neurol Sci 1999;20:161–166. [19] Capovilla G, Gambardella A, Rubboli G, Beccaria F, Montagnini A, Aguglia U, et al. Suppressive efficacy by a commercially available blue lens on PPR in 610 photosensitive epilepsy patients. Epilepsia 2006;47(3): 529–533. [20] Kasteleijn-Nolst Trenite DGA. Photosensitivity in epilepsy: electrophysiological and clinical correlates. Acta Neurol Scand 1989;80(125):1–149. [21] Dilling-Ostrowska E, Lemka M, Mańkowska B. Bóle głowy w populacji dzieci szkolnych w Gdańsku. Przeg Ped 1997;27:136–141. [22] Waś A, Tucholska S. Napięciowe bóle głowy – aspekty psychologiczne. Neurol Dziec 2011;41:115–118.
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Strzelecka J, Skadorwa T. Zjawisko fotowrażliwości u dzieci i młodzieży z napięciowymi bólami głowy – jego objawy i sposoby zapobiegania. Doświadczenia własne. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.012
Dostępne online www.sciencedirect.com
ScienceDirect journal homepage: www.elsevier.com/locate/pepo
Artykuł oryginalny/Original research article
Zjawisko fotowrażliwości u dzieci i młodzieży z napięciowymi bólami głowy – jego objawy i sposoby zapobiegania. Doświadczenia własne The symptoms and management of the photosensitivity in children and adolescents with tension headaches – the symptoms and prevention. A single center experience Jolanta Strzelecka 1,2,*, Tymon Skadorwa 3,4 1
Klinika Pediatrii i Neurologii WUM, Warszawa, Polska Poradnia Neurologiczna, Szpital Dziecięcy im. prof. dr. J. Bogdanowicza, Warszawa, Polska 3 Oddział Neurochirurgii, Szpital Dziecięcy im. prof. dr. J. Bogdanowicza, Warszawa, Polska 4 Zakład Anatomii Prawidłowej i Klinicznej CB WUM, Warszawa, Polska 2
informacje o artykule
abstract
Historia artykułu:
Background: EEG is one of the basic tests in neurological diagnostics. Photostimulation
Otrzymano: 01.02.2016
trial is considered to play an important role during the test. It bases on applying an inter-
Zaakceptowano: 23.03.2016
mittent light stimulus with the use of a stroboscopic lamp. The occurrence of EEG changes
Dostępne online: xxx
in response to photostimulation is called photosensitivity. Aim: Evaluation of the efficacy of a photostimulation trial in the activation of paroxysmal changes in EEG recordings in
Słowa kluczowe: fotostymulacja
children and adolescents with tension headaches. The study also aimed to evaluate an
fotowrażliwość soczewki z filtrem Z1
sensitivity. Material and methods: The analysis included 51 patients with tension heada-
influence of the use of glasses with Z1 lenses (Italian blue) on the reduction of the photoches aged 5–18 years – 12 boys (23%) and 39 girls (76%) diagnosed with photosensitivity of I, II, III or IV type. All patients underwent EEG examination in accordance with medical
Keywords: Photostimulation Photosensitivity Z1 lenses
indications (tension headaches). After the registration of a photosensitivity, in the course of the same study, the EEG recording was repeated with the use of glasses equipped with Z1 filter lenses. Results: A complete or partial disappearance, or the reduction at least by half of a period or an amplitude of discharges with Z1 filter glasses compared to baseline examination was considered the criterion of an effectiveness of Italian blue lenses. A positive response was achieved in 41 patients (80%). Complete resolution of discharges was achieved in 26 patients (50%) and partial reduction was observed in 15 patients (29%). Ten patients did not respond to Z1 lenses. Conclusion: The use of Italian blue lenses allows to improve EEG recordings in a large percentage of pediatric patients with tension headaches. The use of Z1 lenses can be considered an effective alternative in the reduction adverse effects of the photosensitivity in children and adolescents. © 2016 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Sp. z o.o. All rights reserved.
* Adres do korespondencji: Klinika Pediatrii i Neurologii WUM, SP DSK w Warszawie, ul. Żwirki i Wigury 63A, 02-091 Warszawa, Polska. Adres email: [email protected] (J. Strzelecka). http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.012 0031-3939/© 2016 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Sp. z o.o. All rights reserved.
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Strzelecka J, Skadorwa T. Zjawisko fotowrażliwości u dzieci i młodzieży z napięciowymi bólami głowy – jego objawy i sposoby zapobiegania. Doświadczenia własne. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.012
PEPO-395; No. of Pages 6
2
pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
Wprowadzenie Zjawisko fotowrażliwości opisane zostało po raz pierwszy pod koniec XIX wieku przez Gowersa [1]. Od tego czasu wyjaśniono wiele aspektów jego etiologii oraz roli w symptomatologii stanów napadowych u dzieci i młodzieży. Ożywione zainteresowanie zjawiskiem fotowrażliwości doprowadziło do rutynowego włączenia fotostymulacji do protokołu diagnostycznych zapisów elektroencefalograficznych (EEG) w tym przedziale wiekowym. Badanie EEG polega na ocenie mierzonych na skórze głowy potencjałów będących wynikiem aktywności elektrycznej neuronów mózgu. Widmo sygnału dzielone jest na pięć zakresów (delta, theta, alfa, beta, gamma) [2]. Są one związane z różnymi częstotliwościami fal wytwarzanych przez mózg. U dzieci do 5. roku życia, z uwagi na ograniczenia we współpracy, badanie to wykonuje się zazwyczaj podczas snu fizjologicznego, u starszych dzieci zaś – zależnie od wskazań, w czasie snu lub czuwania. Istotną rolę w badaniach EEG odgrywają różnorodne stymulacje. Jedną z nich jest fotostymulacja (FS) polegająca na stosowaniu przerywanej stymulacji bodźcem świetlnym za pomocą lampy stroboskopowej lub przy użyciu takich wzorców, jak siatki, paski, kraty [3, 4]. Fizjologiczną odpowiedzią na FS w zapisie EEG jest pojawianie się rytmicznych częstotliwości w odprowadzeniach potylicznych jako odpowiedzi na reakcję świetlną, nazywane reakcją wodzenia rytmów. Jest ona zgodna z częstotliwością działania bodźców świetlnych. Odpowiedź ta, nazywana „włączeniem” w rzeczywistości przedstawia wzrokowe potencjały wywołane (visual evoked potentials; VEP) [2, 5]. Wystąpienie zmian w odpowiedzi na fotostymulację określa się mianem fotowrażliwości (FW) ( photosensitivity). U pacjenta fotowrażliwego podczas stymulacji błyskami świetlnymi powstaje odpowiedź fotonapadowa, która charakteryzuje się występowaniem iglic, zespołów iglica–fala lub przerywanych fal wolnych. Typ FW określany jest, wg Waltza, czterostopniową skalą (Tab. I) [6]. Klinicznym następstwem fotowrażliwości w jej najbardziej rozwiniętej formie może być napad drgawek [7]. Do subiektywnych objawów FW należą nudności, zawroty i bóle głowy, bóle w okolicy oczu, a nawet proste omamy wzrokowe. Objawy te są często bagatelizowane, kiedy występują rzadko, a czas ich trwania jest bardzo krótki. Nadwrażliwość na FS jest objawem często występującym u osób młodych chorujących na padaczkę, zwłaszcza w niektórych genetycznie uwarunkowanych idiopatycznych zespołach padaczkowych, jak np. młodzieńcza padaczka z napadami nieświadomości (absence
Tabela I – Klasyfikacja fotowrażliwości wg Waltza i wsp. [6] Table I – Classification of photosensitivity acc. Waltz et al. [6] typ I typ II
fale ostre w okolicy potylicznej fale ostre i zespoły fala ostra – fala wolna w okolicy ciemieniowo-potylicznej typ III rozprzestrzenianie się zmian w kierunku okolic czołowych typ IV uogólnione wyładowania iglic oraz zespołów fala ostra – fala wolna – zespół iglica–fala wolna
seizures), młodzieńcza padaczka miokloniczna (juvenile myoclinic epilepsy; JME), padaczka z napadami nieświadomości i miokloniami powiek (eyelid myoclonus, Jeavons syndrome), padaczka z uogólnionymi napadami toniczno-klonicznymi (generalized tonic-clonic seizures), padaczka z napadami częściowymi prostymi i złożonymi ( partial seizures with simple and complex symptoms) [8, 9]. Możliwość występowania nadwrażliwości na FS u chorych z tymi zespołami padaczkowymi powinna być zawsze uwzględniona w rutynowym postępowaniu diagnostyczno-leczniczym. Fotowrażliwość może jednak występować u osób niechorujących na padaczkę, a jedynie obarczonych genetycznie uwarunkowaną nadmierną wrażliwością na FS [10]. Dziedziczenie FW jest niezależne od genów związanych z padaczką. Możliwe są wszystkie typy dziedziczenia. Zlokalizowano geny na chromosomach 3q26, 14q23, 2q36, 7q32, 16q13 [11, 12]. Stwierdzony jest też związek podwójnego chromosomu X z dziedziczeniem FW i dlatego zjawisko to częściej występuje u płci żeńskiej [8]. W przypadku ekspozycji na bodźce fotogenne u osób obarczonych takimi cechami może dochodzić do napadów utraty świadomości lub napadów drgawkowych. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy obok bodźca fotogennego zadziała jeszcze inny, jak np. deprywacja snu, niewielkie dawki alkoholu, stres, substancje energetyzujące (np. napoje) lub pobudzenie emocjonalne. Piśmiennictwo dostarcza również informacji na temat związku pomiędzy FW a samoistnymi bólami głowy w populacji dzieci i młodzieży. W pracy Wendorffa i Juchniewicz [13] stwierdzono znamiennie częstsze występowanie FW u dzieci z bólami migrenowymi i bólami głowy typu napięciowego w porównaniu z populacją dzieci zdrowych. W innych doniesieniach opisywane jest z kolei częstsze występowanie bólów głowy u pacjentów ze stwierdzoną fotowrażliwością [1]. Od czasów Gowersa, który swoje spostrzeżenia poczynił w oparciu o fotostymulujące działanie promieni słonecznych, poznanych zostało bardzo wiele czynników będących źródłem fotostymulacji. Dziś, oprócz fotogennego działania światła odbitego od śniegu czy powierzchni wody oraz migającego słońca pomiędzy drzewami lub żaluzjami w oknie, za bodziec stymulujący uważa się więc migający ekran telewizora, światła dyskoteki czy neonów. Ponadto ciągły rozwój elektroniki, a zwłaszcza wyświetlaczy i ekranów, stale powiększa zakres źródeł światła mogących odgrywać rolę czynnika fotogennego. Swoistej ilustracji tego problemu dostarczyła w 1997 r. w Tokio telewizyjna emisja dziecięcej kreskówki o Pokemonach, w następstwie której odnotowano znamienny wzrost częstości występowania napadów drgawkowych w populacji dziecięcej tego miasta [14]. Wydarzenie to przyczyniło się do wprowadzenia obowiązku umieszczania na kasetach z filmami dziecięcymi ostrzeżenia o możliwości wystąpienia zaburzeń napadowych [14–16]. Mechanizm powstawania FW zależy od zmian jasności (luminancji) oraz długości fali świetlnej. Zakres długości fali widma widzialnego niezbędnej do wywołania zjawiska fotostymulacji u ludzi wynosi 660–720 nm [17, 18]. Wszystkie rodzaje migającego, zmieniającego się światła, zawierające ten zakres długości fal, mogą więc być odpowiedzialne za powstanie efektu FW. W piśmiennictwie dyskutowano nad wpływem eliminacji barwy czerwonej widma świetlnego na
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Strzelecka J, Skadorwa T. Zjawisko fotowrażliwości u dzieci i młodzieży z napięciowymi bólami głowy – jego objawy i sposoby zapobiegania. Doświadczenia własne. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.012
PEPO-395; No. of Pages 6 pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
fotostymulację – stwierdzono wówczas hamujący wpływ niektórych rodzajów soczewek na reakcję fotonapadową. W 1999 r. Capovilla przeprowadził badanie, w którym testował różne typy soczewek, wykonanych z różnych materiałów, o różnych kolorach i odcieniach ciemności. Poszukiwał soczewek, które mogłyby zredukować odpowiedź na fotostymulację, a tym samym zredukować efekt FW. Badania dotyczyły grupy osób dorosłych oraz dzieci. W oparciu o uzyskane wyniki wyodrębniony został szczególny typ soczewek o niebieskiej barwie (tzw. Italian blue, kod F133), pochłaniających światło czerwone o długości fali 550– 650 nm. W piśmiennictwie soczewki te określa się kodem Z1. Wykonane one są z materiału filtrującego ultrafiolet i według producenta wycinają luminancję w 80%. Okulary z filtrem Z1 noszone przez osoby fotowrażliwe zapobiegają skutkom efektu fotostymulacyjnego [18, 19].
3
głowy: wykonano badania biochemiczne, wykluczono przyczyny okulistyczne, laryngologiczne oraz wykonano badanie obrazowe (TK lub MR głowy) w celu wykluczenia objawowych przyczyn dolegliwości.
Metoda
Celem niniejszego badania była ocena skuteczności próby fotostymulacji w aktywacji zmian o charakterze napadowym w zapisach EEG u dzieci i młodzieży diagnozowanych z powodu napięciowych bólów głowy oraz wpływ działania okularów z soczewkami o typie Z1 (Italian blue) na redukcję fotowrażliwości.
Badania EEG wykonywano w ciągu dnia podczas czuwania u pacjentów przebywających w wyciszonym pomieszczeniu. Badanie przeprowadzono w sposób typowy za pomocą umieszczonych w standardowych miejscach elektrod, w oparciu o układ 10–20, z elektrodą referencyjną na szczycie głowy (vertex). Sygnał był zapisywany z 16 typowych odprowadzeń. Badania przeprowadzano aparatem firmy Elmiko według standardowego protokołu za pomocą lampy stroboskopowej umieszczonej na 30 cm przed twarzą badanego. Odbywało się ono przy otwartych i zamkniętych oczach. FS wykonywana była przed próbą na hiperwentylację. Seria błysków trwała 10 sek. z przerwą między błyskami wynosząca również 10 sekund. U wszystkich dzieci stosowano błyski o częstotliwościach: 1, 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20, 30, 40, 50, 60 Hz. Po zarejestrowaniu FW w trakcie tego samego badania zakładano dzieciom okulary z filtrem Z1 (Zeiss Clarlet Z1 F133) i ponownie wykonywano stymulację lampą błyskową o częstotliwościach jak wyżej.
Materiał
Wyniki
W pracy analizowano zapisy EEG pacjentów diagnozowanych w Pracowni EEG Szpitala Dziecięcego im. prof. dr. J. Bogdanowicza w Warszawie. Rodzice i opiekunowie prawni wyrazili zgodę na badanie. Uzyskano zgodę lokalnej Komisji Bioetycznej. Analizą objęto pacjentów zgłaszających się po raz pierwszy do naszej pracowni, u których stwierdzono fotowrażliwość I, II, III i IV stopnia. Kryterium włączenia do badania stanowiła obecność napięciowych bólów głowy jako przyczyna ich diagnostyki. Grupa badana liczyła 51 pacjentów w wieku 5–18 lat, średnia wieku była zbliżona w obu grupach. W badanej grupie było 12 chłopców (23%) i 39 dziewcząt (76%). Wiek pacjentów z uwzględnieniem płci przedstawiono w tabeli II. W celu uzyskania jednorodności grupy z badania wykluczono pacjentów z migrenowymi bólami głowy, padaczką, pacjentów po urazach lub operacjach czaszkowomózgowych oraz pacjentów z ADHD i autyzmem. Do czasu badania EEG u pacjentów nie stosowano leczenia farmakologicznego. Przed wykonaniem badania EEG u wszystkich pacjentów zostały wykluczone organiczne przyczyny bólów
Uzyskane wyniki oceniano pod względem stopnia FW, obecności odpowiedzi na zastosowanie filtra Z1 lub jej braku oraz rodzaju tej odpowiedzi. Za kryterium skuteczności działania soczewek przyjęto pozytywną odpowiedź na zastosowanie filtra Z1, tj. całkowite ustąpienie FW lub odpowiedź częściową, tj. redukcję stopnia FW, skrócenie czasu trwania lub zmniejszenie amplitudy wyładowań co najmniej o połowę w stosunku do badania wyjściowego. W całej grupie 51 dzieci u 37 pacjentów występowała fotowrażliwość IV stopnia, co stanowiło 72% badanych. U 1 pacjenta stwierdzono fotowrażliwość I stopnia; u kolejnych 4 pacjentów – FW II stopnia; a u 9 – FW III stopnia. W tabeli III przedstawiono wiek pacjentów w zestawieniu ze stopniem FW oraz płcią. Po zastosowaniu okularów z soczewkami typu Z1 pozytywną odpowiedź uzyskano u 41 pacjentów (80%) (Ryc. 1). Całkowite ustąpienie zmian u 26 pacjentów (50% w całej grupie badanej; 63% w grupie dzieci, które odpowiedziały na zastosowanie filtra Z1), redukcję stopnia FW uzyskano u 15 pacjentów (odpowiednio 29% i 37%), a u 10 badanych nie uzyskano redukcji odpowiedzi na FS. Najlepszą odpowiedzią charakteryzowali się pacjenci z IV stopniem FW – całkowite ustąpienie wyładowań obserwowano u 20 (54%) pacjentów w tej grupie, a częściowe u kolejnych 10 (27%). Siedmioro badanych z IV stopniem FW nie wykazywało poprawy zapisu po zastosowaniu filtra Z1 (19%). W grupie dzieci z III stopniem FW pozytywną odpowiedź zaobserwowano w jeszcze większym procencie, bo u 89% badanych (8 na 9 przypadków). Czworo pacjentów (44%) wykazało odpowiedź całkowitą, a czworo (44%) częściową.
Cel pracy
Tabela II – Charakterystyka wieku i płci pacjentów Table II – The characteristics of the age and sex of patients
liczba pacjentów średni wiek SD [lata] zakres wieku [lata] mediana wieku [lata]
Chłopcy
Dziewczynki
Ogółem
12 13,3 3,1 8,0–16,9 13,8
39 12,2 4,0 5,0–18,0 13,0
51 12,5 3,8 5,0–18,0 13,3
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Strzelecka J, Skadorwa T. Zjawisko fotowrażliwości u dzieci i młodzieży z napięciowymi bólami głowy – jego objawy i sposoby zapobiegania. Doświadczenia własne. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.012
PEPO-395; No. of Pages 6
4
pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
Tabela III – Stopień (typ) FW w zależności od wieku pacjentów z uwzględnieniem płci Table III – Step (type) FW depending on the age of the patients by gender n = 51
Chłopcy
Dziewczynki
Ogółem
Typ FW
n
wiek
śr
SD
med
n
wiek
śr
SD
med
n
wiek
śr
SD
med
IV III II I
8 3 1 0
8–16 8–12 11 –
174 129 142 –
34 30 – –
188 137 142 –
29 6 3 1
18 14–17 6–17 18
135 189 146 222
46 12 64 –
135 187 156 222
37 9 4 1
5–18 8–17 6–17 18
144 169 145 222
46 35 52 –
152 180 149 222
Objaśnienia symboli: n – liczba pacjentów; wiek – zakres wieku w latach; śr – średnia wieku w miesiącach; SD – odchylenie standardowe; med – mediana wieku w miesiącach
Wśród dzieci z II stopniem FW pozytywną reakcję odnotowano u 2 pacjentów (50%) – u jednego całkowitą i u jednego częściową. U pacjenta z I stopniem FW po zastosowaniu filtra Z1 wystąpiło całkowite ustąpienie zmian w EEG.
Omówienie Według badań Kasteleijn-Nolst Trenite [20], częstość występowania FW w populacji tzw. zdrowych osób ocenia się na 0,5–3%. Wśród osób skarżących się na bóle głowy częstość ta jest dwukrotnie wyższa. W populacji polskiej występowanie FW stwierdza się u 1,3–1,4% zdrowych dzieci w wieku 6–18 lat; odsetek dzieci z FW rośnie w grupie pacjentów cierpiących na samoistne bóle głowy (ok. 6–9%), w tym bóle głowy typu napięciowego [13]. U osób z podejrzeniem padaczki, pochodzących z krajów europejskich, częstość ta szacowana jest na 5–10%, a w przypadku młodzieńczej padaczki mioklonicznej (JME) może dotyczyć nawet 90% chorych. W nielicznych badaniach wieloośrodkowych dotyczących tego problemu analizowano przede wszystkim pacjentów z padaczką [17]. W piśmiennictwie dotyczącym FW istnieją jedynie pojedyncze opracowania dotyczące osób z innymi dolegliwościami, jak np. bóle głowy, oraz tzw. osób bezobjawowych. W pracy Wendorffa i Juchniewicz [13] przebadano 263 pacjentów w wieku 7–18 lat, hospitalizowanych z powodu bólów głowy. Według Dilling-Ostrowskiej i wsp. [21], na bóle głowy skarży się 21% dzieci w wieku szkolnym, z czego nawet 95% stanowią bóle głowy typu napięciowego. Dolegliwości te bywają często uznawane za problem natury psychologicznej. Wydaje się zatem, że poszukiwanie natury tych dolegliwości oraz środków skutecznych w ich łagodzeniu zasługuje na szersze omówienie w literaturze pediatrycznej. W dotychczas opublikowanych pracach na temat zastosowania soczewek Z1 znaleźć można wyniki dotyczące łącznej grupy dorosłych i dzieci. Capovilla analizował pacjentów w wieku 2–77 lat [20]. Z racji znacznego zróżnicowania wiekowego grupa ta nie jest jednorodna klinicznie, tym bardziej że wraz z wiekiem występowanie fotowrażliwości stopniowo się zmniejsza [22]. Według doniesień, FW jest najsilniejsza w wieku 5–15 lat (czyli okresie, w którym dzieci i młodzież są wybitnie narażone na bodźce z otaczającego środowiska), a po 20. r.ż. gwałtownie zmniejsza się. Liczby te mają wskazywać na znacznie większy potencjał kory mózgu w odpowiedzi na stymulację świetlną u osób młodych [10]. W celu ujednolicenia badanej grupy, do niniejszego badania
włączono jedynie dzieci i młodzież w wieku 5–18 lat. Ponadto, aby ocenić skuteczność badanych soczewek w redukcji stopnia FW u pacjentów z bólami głowy typu napięciowego, zrezygnowano z analizy zapisu EEG u pacjentów cierpiących na inne choroby (większa liczba artefaktów w zapisie). W analizowanej grupie najwyższy stopień FW obserwowany był u pacjentów o średniej wieku 144 46 miesięcy (12 lat), co wpisuje się w opisywaną w piśmiennictwie tendencję. Przystaje do niej również znamienna w badanej grupie liczebna dominacja płci żeńskiej. Obecnie najbardziej rozpowszechnionymi sposobami redukcji efektu fotostymulacji jest unikanie jej źródeł lub ograniczanie jej działania poprzez zasłanianie jednego oka i/ lub oddziaływanie środkami farmakologicznymi. To ostatnie polega na przyjmowaniu leków przeciwpadaczkowych przez pacjentów z padaczką (głównie preparatów kwasu walproinowego i levetiracetamu) [1, 8]. Jednak leki te, zwłaszcza przy dłuższym stosowaniu, mogą powodować objawy niepożądane. Dlatego też u części pacjentów z udokumentowaną fotowrażliwością zastosowanie soczewek z filtrem Z1 może być skuteczną alternatywą w redukowaniu odpowiedzi na bodziec świetlny, a tym samym subiektywnych objawów FW. Użycie soczewek Italian blue pozwala na poprawę zapisu EEG w znaczącym odsetku dzieci z bólami głowy typu napięciowego, skąd wniosek, że ten typ soczewek może zmniejszać ryzyko wystąpienia objawów, mimo że długofalowy efekt działania okularów z filtrem Z1 pozostaje na razie nieznany. Możliwość wykonania badania EEG i próby z zastosowaniem soczewek z filtrem Z1 pozwala na rozpoznanie FW oraz określenie potencjalnej możliwości redukcji jej stopnia, co w przypadku pacjentów objawowych stanowi dodatkową wskazówkę terapeutyczną. Użycie soczewek Italian blue może zmniejszać wśród dzieci i młodzieży ryzyko towarzyszące posługiwaniu się urządzeniami wyposażonymi w ekrany i wyświetlacze (gry komputerowe, korzystanie z sieci Internet), a także umożliwiać bezpieczne uczestnictwo w zabawach dyskotekowych. Takie zabezpieczenie daje możliwość nieograniczania dziecku nauki i zabawy, a atrakcyjny wygląd okularów może przyczyniać się do poprawy współpracy pacjenta z lekarzem w zakresie postępowania z objawami tego coraz częściej diagnozowanego zjawiska.
Wnioski Powyższe badanie pozwala na stwierdzenie, że użycie soczewek Italian blue przyczynia się do poprawy zapisu EEG
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Strzelecka J, Skadorwa T. Zjawisko fotowrażliwości u dzieci i młodzieży z napięciowymi bólami głowy – jego objawy i sposoby zapobiegania. Doświadczenia własne. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.012
PEPO-395; No. of Pages 6 pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
5
Ryc. 1 – A – Fotowrażliwość IV stopnia, zapis przed użyciem filtra Z1; B – Redukcja wyładowań po zastosowaniu filtra Z1 Fig. 1 – A – Photosensitivity IV degree, the record before using the filter Z1; B – Reduction of discharges after applying the filter Z1
u dzieci z bólami głowy typu napięciowego. Tym samym zastosowanie filtra Z1 może u części pacjentów ze stwierdzoną fotowrażliwością zmniejszać ryzyko wystąpienia subiektywnych objawów fotowrażliwości. I chociaż rzeczy-
wista skuteczność okularów z niebieskim filtrem wymaga potwierdzenia w celowanym badaniu klinicznym, to uzyskane dane dają przekonującą teoretyczną podstawę dla przyszłych badań w tym kierunku.
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Strzelecka J, Skadorwa T. Zjawisko fotowrażliwości u dzieci i młodzieży z napięciowymi bólami głowy – jego objawy i sposoby zapobiegania. Doświadczenia własne. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.012
PEPO-395; No. of Pages 6
6
pediatria polska xxx (2016) xxx–xxx
Wkład autorów/Authors’ contributions JS – koncepcja pracy, zebranie i interpretacja danych, przygotowanie piśmiennictwa. Tymon Skadorwa – zebranie i interpretacja danych, analiza statystyczna, akceptacja ostetecznej wersji.
Konflikt interesu/Conflict of interest Nie występuje.
Finansowanie/Financial support Nie występuje.
Etyka/Ethics Treści przedstawione w artykule są zgodne z zasadami Deklaracji Helsińskiej, dyrektywami EU oraz ujednoliconymi wymaganiami dla czasopism biomedycznych.
pi smiennictwo/references
[1] Kasteleijn-Nolst Trenite DGA, Pinto D, Hirsch E, Takahashi T. Photosensitivity, visual induced seizures and epileptic syndromes. W: Roger J, Bureau M, Dravet Ch., Menton P, Tassinari C, Wolf P, reds. Epileptic syndromes in infancy, childhood and adolescence. France: John Libbey Eurotext; 2005. p. 395–420. [2] Rowan AJ, Tolunsky E. Podstawy EEG z mini atlasem. Wydanie polskie pod red. A. Sobieszka. Elsevier Urban&Partner; 2004: 28–39. [3] Fylan F, Edson AS, Harding GFA. Clinical Significance of EEG Abnormalities During Photic Stimulation in Patients with Photosensitive Epilepsy. Epilepsia 1999;40(3):370–372. [4] El Shakankiry HM, Karen AA. Pattern sensitivity: A missed part of the diagnosis. Neuropsychiatr Dis Treat 2012;8:313–319. [5] Schoenen J, Ambrosini A, Sandor PS, Maertens de Noordhout A. Evoked potentials and transcranial magnetic stimulation in migraine: published data and viewpoint of their pathophysiologic significance. Clin Neurophsiol 2011;122(1):16–20.
[6] Waltz S, Christen HJ, Doose H. The different patterns of the photoparoxysmal response - a genetic study. Electroencephalogr Clin Neurophysiol 1992;83(2):138–145. [7] Piccioli M, Parisi P, Tissei P, Villa MP, Buttinelli C, KasteleijnNolst Trenite DGA. Ictal headache and visual sensitivity. Cephalgia 2009;29(2):194–203. [8] Stephani U, Tauer U, Koeleman B, Pinto D, Neubauer BA, Lindhou D. Genetics of Photosensitivity (Photoparoxysmal Response): A Review. Epilepsia 2004;45(1):35–39. [9] Kasteleijn-Nolst Trenite DGA, Guerrini R, Binnie CD, Genton P. Visual sensitivity and epilepsy. A proposed terminology and classification for clinical and EEG Phenomenology. Epilepsia 2001;42(5):692–701. [10] Verotti A, Tocco AM, Salladini C, Latini G, Chiarelli F. Human photosensitivity:from patophysiology to treatment. Eur J Neurol 2005;12:828–841. [11] Doose H, Waltz ST. Photosensitivity: genetics and clinical significance. Neuropediatrics 1993;24:249–255. [12] Appleton R, Beirne M, Acomb B. Photosensitivity in juvenile myoclonic epilepsy. Seizure 2000;9:108–111. [13] Wendorff J, Juchniewicz B. Photosensitivity in children with idiopathic headaches. Neurol Neurochir Pol 2005;39(4):9–16. [14] Ishida S, Yamashita Y, Matsuishi T, Ohshima M, Ohshima H, Kato H, et al. Photosensitive seizures provoked while viewing “Pocket Monsters”, a made-for-television animation program in Japan. Epilepsia 1998;39:1340–1344. [15] Takahashi T, Tsukahara Y. Pocket Monster and low luminance visual stimuli: special reference to deep red flicker stimulation. Acta Paediatr Jpn 1998;40:631–637. [16] Takada H, Aso K, Watanabe K, Okumura A, Negoro T, Ishikawa T. Epileptic seizures induced by animated cartoon „Pocket Monster”. Epilepsia 1999;40:997–1002. [17] Takahashi T, Fujiwara T, Yagi K, Seino M. Wavelenght specificity of photoparoxysmal responses in idiopatic generalized epilepsy. Epilepsia 1995;36(11):1084–1088. [18] Capovilla G, Beccaria F, Romeo A, Veggiotti P, Canger R, Paladin F. Effectiveness of a particular blue lens on photoparoxysmal response in photosensitive epileptic patients. Ital J Neurol Sci 1999;20:161–166. [19] Capovilla G, Gambardella A, Rubboli G, Beccaria F, Montagnini A, Aguglia U, et al. Suppressive efficacy by a commercially available blue lens on PPR in 610 photosensitive epilepsy patients. Epilepsia 2006;47(3): 529–533. [20] Kasteleijn-Nolst Trenite DGA. Photosensitivity in epilepsy: electrophysiological and clinical correlates. Acta Neurol Scand 1989;80(125):1–149. [21] Dilling-Ostrowska E, Lemka M, Mańkowska B. Bóle głowy w populacji dzieci szkolnych w Gdańsku. Przeg Ped 1997;27:136–141. [22] Waś A, Tucholska S. Napięciowe bóle głowy – aspekty psychologiczne. Neurol Dziec 2011;41:115–118.
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Strzelecka J, Skadorwa T. Zjawisko fotowrażliwości u dzieci i młodzieży z napięciowymi bólami głowy – jego objawy i sposoby zapobiegania. Doświadczenia własne. Pediatr Pol. (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2016.03.012