- Email: [email protected]
Rola lekarza w udzielaniu pomocy dziecku krzywdzonemu – aspekty prawne
pediatria polska 87 (2012) 368–373
Dostępne online www.sciencedirect.com
journal homepage: www.elsevier.com/locate/pepo
Praca pogla˛dowa/Review
Rola lekarza w udzielaniu pomocy dziecku krzywdzonemu – aspekty prawne The role of the physician in helping child abuse – legal aspects Piotr Hartmann, Teresa Jackowska * Klinika Pediatrii Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego w Warszawie, Poland Kierownik Kliniki: dr hab. n. med. Teresa Jackowska, prof. nadzw. CMKP
informacje o artykule
abstract
Historia artykułu:
This paper presents the basic issues concerning the problem of child abuse and the crucial
Otrzymano: 11.03.2012
legislative acts defining the duties of a doctor if it is determined or suspected child abuse. In
Zaakceptowano: 14.05.2012
addition to protecting the health and life of the child, a physician conduct must include the
Doste˛pne online: 22.05.2012
need to respect the applicable rules and steps leading to the interruption of violence. The primary responsibility of the physician is the need for notification of law enforcement in
Słowa kluczowe: dziecko krzywdzone
cases of suspected child abuse. This procedure must be followed by securing the evidence of the crime. Both these aspects are strongly linked with the rules on medical confidentiality, especially those that allow it to break under certain circumstances. Later in the article the
Keywords: Child abuse
authors also explains, very publicized by the media, the ability to receive child from their parents by a social worker. It also describes the role of a doctor in this process. Interdisciplinary teams composed of representatives of various institutions dealing with victims of violence, are an important element in the whole scheme, having a strong legal basis now. For people working in this team, it is a source of substantive and psychological support. It also allows a better understanding of mutual competence. At the end of the work the authors shall discuss the possibility of legal protection against possible adverse medical consequences from the perpetrator of violence. © 2012 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.
Problem krzywdzenia dzieci budzi wprawdzie wiele emocji, ale osoby, kto´re zawodowo zajmuja˛ sie˛ leczeniem dzieci, nie zawsze us´wiadamiaja˛ sobie moz˙liwos´c´ celowego zadawania cierpienia dziecku przez dorosłych, a nierzadko – przez ro´wies´niko´w. Wynikiem niedoceniania takiego zagroz˙enia jest brak koniecznej interwencji.
W badaniach ankietowych [1] przeprowadzonych przez autoro´w w latach 2009 i 2010 tylko 10% lekarzy potwierdziło fakt zetknie˛cia sie˛ ze zjawiskiem krzywdzenia dzieci (raz w miesia˛cu lub cze˛s´ciej). Jednoczes´nie wie˛kszos´c´ pytanych (84%) była zdania, z˙e w polskim prawie brakuje przepiso´w umoz˙liwiaja˛cych skuteczna˛ interwencje˛ w tych
* Adres do korespondencji: Klinika Pediatrii, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, 01-813 Warszawa, ul. Marymoncka 99/103. Tel.: +22 8641167. Adres email: [email protected] (T. Jackowska). 0031-3939/$ – see front matter © 2012 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved. http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2012.05.007
pediatria polska 87 (2012) 368–373
przypadkach [2]. Az˙ 59% lekarzy przyznało, z˙e nie zna przepiso´w znowelizowanej w 2010 roku Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Istotne zatem staje sie˛ przekazanie s´rodowisku lekarskiemu informacji o obowia˛zuja˛cych przepisach prawnych dotycza˛cych udzielania pomocy dziecku krzywdzonemu. Pierwszy kontakt z krzywdzonym dzieckiem ma najcze˛s´ciej włas´nie lekarz. Jego zadanie nie odbiega, w ogo´lnym zarysie, od zadan´ stawianych przed kaz˙dym profesjonalista˛, kto´ry styka sie˛ z tym problemem. Podstawowa˛ kwestia˛ jest oczywis´cie wczesne rozpoznanie sprawy. Interwencja podje˛ta w placo´wce medycznej polega przede wszystkim na zabezpieczeniu zdrowia i z˙ycia. Rola lekarza jest tu oczywista. Nalez˙y jednak pamie˛tac´, z˙e jednym z elemento´w poste˛powania ma byc´ skuteczne zabezpieczenie dziecka przed dalszym krzywdzeniem. Podstawowe akty prawne okres´laja˛ce obowia˛zki lekarza (jak ro´wniez˙ innych pracowniko´w ochrony zdrowia) w przypadku stwierdzenia lub podejrzenia krzywdzenia dziecka sa˛ wymienione na kon´cu artykułu. Problemy wymagaja˛ce rozwia˛zania w oparciu o te przepisy zostana˛ omo´wione w naste˛puja˛cej kolejnos´ci: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
Obowia˛zek zawiadomienia organo´w s´cigania Zabezpieczenie dowodo´w przeste˛pstwa Tajemnica lekarska Zespoły interdyscyplinarne Niebieska Karta Ochrona danych osobowych Odebranie dziecka rodzicom Ochrona lekarza
Obowia˛zek zawiadomienia organo´w s´cigania Krzywdzenie dziecka jest przeste˛pstwem, kto´rego ro´z˙ne formy uwzgle˛dnia kodeks karny (kk). Moz˙emy mo´wic´ o: zne˛caniu sie˛ (art. 207 kk), porzuceniu (art. 210 kk), rozpijaniu małoletniego (art. 208 kk), uprowadzeniu (art. 211 kk), wykorzystaniu seksualnym (art. 199, 200 kk), udoste˛pnianiu pornografii (art. 202 kk), zmuszaniu do prostytucji (art. 203, 204 kk). Przeste˛pstwa te s´cigane sa˛ z urze˛du, co oznacza, z˙e organy pan´stwowe (policja, prokuratura) prowadza˛ poste˛powanie, jez˙eli istnieje uzasadnione podejrzenie, z˙e zostało popełnione przeste˛pstwo. Nalez˙y przypomniec´, z˙e przeste˛pstwo w postaci wykorzystania seksualnego dotyczy oso´b w wieku poniz˙ej 15 lat. Powyz˙ej tego wieku przeste˛pstwo to jest s´cigane na wniosek osoby pokrzywdzonej. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku uprowadzenia dziecka, w kto´rym nie jest wymagana zgoda osoby pokrzywdzonej poniz˙ej 15. roku z˙ycia. Zawiadomienie o popełnieniu przeste˛pstwa moz˙e złoz˙yc´ kaz˙dy w formie pisemnej lub ustnej. W zawiadomieniu umieszczamy opis zdarzenia, dane osoby pokrzywdzonej i sprawcy (jez˙eli jest znany). Powinnis´my ro´wniez˙ doła˛czyc´ informacje˛ o doste˛pnych dowodach rzeczowych [3]. Obowia˛zek zawiadomienia organo´w s´cigania wynika z kilku przepiso´w, kto´rych najwaz˙niejsze elementy podkres´lono.
369
Kodeks poste˛powania karnego (Art. 304) §1. Kaz˙dy, kto dowiedział sie˛ o popełnieniu przeste˛pstwa s´ciganego z urze˛du ma społeczny obowia˛zek zawiadomic´ o tym prokuratora lub Policje˛. §2. Instytucje pan´stwowe i samorza˛dowe, kto´re w zwia˛zku ze swoja˛ działalnos´cia˛ dowiedziały sie˛ o popełnieniu przeste˛pstwa s´ciganego z urze˛du, sa˛ zobowia˛zane niezwłocznie zawiadomic´ o tym prokuratora lub Policje˛ oraz przedsie˛wzia˛c´ niezbe˛dne czynnos´ci do czasu przybycia organu powołanego do s´cigania przeste˛pstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarza˛dzenia, aby nie dopus´cic´ do zatarcia s´lado´w i dowodo´w przeste˛pstwa.
Kodeks poste˛powania cywilnego (Art. 572) §1. Kaz˙dy, komu znane jest zdarzenie uzasadniaja˛ce wszcze˛cie poste˛powania z urze˛du, obowia˛zany jest zawiadomic´ o nim sa˛d opiekun´czy. §2. Obowia˛zek wymieniony w §1 cia˛z˙y przede wszystkim na urze˛dach stanu cywilnego, sa˛dach, prokuraturach, notariuszach, komornikach, organach samorza˛du i administracji rza˛dowej, organach Policji, placo´wkach os´wiatowych, opiekunach społecznych oraz organizacjach i zakładach zajmuja˛cych sie˛ opieka˛ nad dziec´mi lub osobami psychicznie chorymi.
Ustawa o przeciwdziaaniu przemocy w rodzinie (Art. 12) §1. Osoby, kto´re w zwia˛zku z wykonywaniem swoich obowia˛zko´w słuz˙bowych lub zawodowych powzie˛ły podejrzenie o popełnieniu s´ciganego z urze˛du przeste˛pstwa z uz˙yciem przemocy w rodzinie, niezwłocznie zawiadamiaja˛ o tym Policje˛ lub prokuratora. §2. Osoby be˛da˛ce s´wiadkami przemocy w rodzinie powinny zawiadomic´ o tym Policje˛, prokuratora lub inny podmiot działaja˛cy na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Zaro´wno kodeks poste˛powania karnego, jak i kodeks poste˛powania cywilnego dos´c´ jasno okres´laja˛ obowia˛zek zawiadomienia o krzywdzeniu dziecka. Chociaz˙ przepisy te obowia˛zuja˛ od wielu lat, to nie sa˛ dostatecznie znane i w zwia˛zku z tym stosowane. Z uznaniem moz˙na przyja˛c´ fakt, z˙e Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z 2005 roku, a zwłaszcza jej nowelizacja z 2010 roku w bardziej zdecydowany sposo´b okres´liły (w przytoczonym powyz˙ej artykule 12) obowia˛zek zawiadamiania o przeste˛pstwie. Warto zwro´cic´ uwage˛ na stwierdzenie, z˙e obowia˛zek zawiadomienia cia˛z˙y personalnie na osobie, kto´ra powzie˛ła podejrzenie o popełnieniu przeste˛pstwa. Nie wystarczy tutaj notatka słuz˙bowa czy pismo do dyrekcji placo´wki. Niezwykle istotne jest sformułowanie, kto´re nakłada obowia˛zek interwencji nie tylko w przypadku wykonywania okres´lonych obowia˛zko´w słuz˙bowych, ale ro´wniez˙ ogo´lnie – zawodowych. W ten sposo´b przepis obja˛ł lekarzy zatrudnionych na umowach cywilno-prawnych oraz działaja˛cych w ramach własnej praktyki, jak tez˙ doraz´nie udzielaja˛cych pierwszej pomocy. Podsumowuja˛c, trzeba stwierdzic´, z˙e obowia˛zek zawiadomienia organo´w s´cigania dotyczy kaz˙dego lekarza, kto´ry podejrzewa (nie musi miec´ pewnos´ci), z˙e dziecko jest krzywdzone.
370
pediatria polska 87 (2012) 368–373
Zabezpieczenie dowodo´w przeste˛pstwa Od momentu powzie˛cia podejrzenia popełnienia przeste˛pstwa wobec dziecka lekarz musi podja˛c´ wszelkie działania, kto´re doprowadza˛ do zabezpieczenia dowodo´w przeste˛pstwa i zapobiegna˛ ich zniszczeniu. Stanowi o tym wyraz´nie artykuł 304 kodeksu poste˛powania karnego (,,Instytucje pan´stwowe i samorza˛dowe, kto´re w zwia˛zku ze swoja˛ działalnos´cia˛ dowiedziały sie˛ o popełnieniu przeste˛pstwa s´ciganego z urze˛du, sa˛ zobowia˛zane niezwłocznie zawiadomic´ o tym prokuratora lub policje˛ oraz przedsie˛wzia˛c´ niezbe˛dne czynnos´ci do czasu przybycia organu powołanego do s´cigania przeste˛pstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarza˛dzenia, aby nie dopus´cic´ do zatarcia s´lado´w i dowodo´w przeste˛pstwa’’). Zabezpieczenie dowodo´w rzeczowych nie wymaga, jak to sie˛ cze˛sto wydaje, posiadania specjalistycznej wiedzy z zakresu czynnos´ci s´ledczych. Konieczne jest jednak podje˛cie działan´ na moz˙liwie wczesnym etapie, aby zapobiec zniszczeniu dowodo´w przeste˛pstwa. Dowodami, kto´re moga˛ słuz˙yc´ w przygotowaniu i przeprowadzeniu poste˛powania sa˛dowego, moga˛ byc´: a) opis wywiadu uzyskanego od osoby pokrzywdzonej, jej opiekuna lub s´wiadko´w, b) opis badania przedmiotowego, c) dokumentacja fotograficzna, d) ubranie osoby pokrzywdzonej, e) materiał biologiczny pozostawiony przez sprawce˛ na ciele ofiary (s´lina, nasienie, nasko´rek, włosy), f) wpisy z przeprowadzonych konsultacji (w tym badania psychologicznego). Nalez˙y pamie˛tac´ o tym, z˙e dokumentacja medyczna (historia choroby, karta informacyjna, zas´wiadczenie lekarskie) moz˙e stanowic´ waz˙ny dowo´d w prowadzonym poste˛powaniu. Warto wie˛c zadbac´ o to, aby prowadzona była w sposo´b staranny i zawierała jak najwie˛ksza˛ ilos´c´ informacji. Pozwoli to na lepsze rozpoznanie sprawy przez organy s´cigania i sa˛d oraz uchroni lekarza przed koniecznos´cia˛ składania dodatkowych wyjas´nien´.
Tajemnica lekarska Zachowanie tajemnicy lekarskiej w odniesieniu do informacji uzyskanych w zwia˛zku z wykonywaniem zawodu lekarza okres´laja˛: a) Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty Art. 40. Ust. 1.: ,,Lekarz ma obowia˛zek zachowania w tajemnicy informacji zwia˛zanych z pacjentem, a uzyskanych w zwia˛zku z wykonywaniem zawodu’’ b) Kodeks etyki lekarskiej Art. 23: ,,Lekarz ma obowia˛zek zachowania tajemnicy lekarskiej. Tajemnica˛ sa˛ obje˛te wiadomos´ci o pacjencie i jego otoczeniu uzyskane przez lekarza w zwia˛zku z wykonywanymi czynnos´ciami zawodowymi. S´mierc´
chorego nie zwalnia od obowia˛zku dochowania tajemnicy lekarskiej’’ W obu tych aktach istnieja˛ jednak zapisy pozwalaja˛ce na naruszenie tajemnicy zawodowej. a) Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty Art. 40. Ust. 2.: ,,Przepisu ust. 1 nie stosuje sie˛, gdy: 1) tak stanowia˛ ustawy, 2) badanie lekarskie zostało przeprowadzone na z˙a˛danie uprawnionych, na podstawie odre˛bnych ustaw, organo´w i instytucji; wo´wczas lekarz jest obowia˛zany poinformowac´ o stanie zdrowia pacjenta wyła˛cznie te organy i instytucje, 3) zachowanie tajemnicy moz˙e stanowic´ niebezpieczen´stwo dla z˙ycia lub zdrowia pacjenta lub innych oso´b, 4) pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy wyraz˙a zgode˛ na ujawnienie tajemnicy, po uprzednim poinformowaniu o niekorzystnych dla pacjenta skutkach jej ujawnienia, (. . .) ujawnienie tajemnicy moz˙e nasta˛pic´ wyła˛cznie w niezbe˛dnym zakresie’’. b) Kodeks etyki lekarskiej Art. 25 i Art. 27: ,,Zwolnienie z zachowania tajemnicy lekarskiej moz˙e nasta˛pic´: gdy pacjent wyrazi zgode˛, jes´li zachowanie tajemnicy w sposo´b istotny zagraz˙a zdrowiu lub z˙yciu pacjenta lub innych oso´b oraz jes´li zobowia˛zuja˛ do tego przepisy prawa’’. ,,Lekarz ma prawo do ujawnienia zauwaz˙onych fakto´w zagroz˙enia zdrowia lub z˙ycia w wyniku łamania praw człowieka’’. Krzywdzenie dziecka stanowi zagroz˙enie dla jego zdrowia i z˙ycia. Łamie tez˙ jego prawa. Przesłanki do ujawnienia danych stanowia˛cych tajemnice˛ lekarska˛ sa˛ w tym przypadku oczywiste. Nalez˙y pamie˛tac´, aby organom i osobom wspo´łdziałaja˛cym w procesie ochrony prawnej dziecka udzielac´ jedynie niezbe˛dnych informacji, najlepiej z zachowaniem formy pisemnej. Aby było moz˙liwe przesłuchanie lekarza, sa˛d powinien wydac´ postanowienie o zwolnieniu z obowia˛zku zachowania tajemnicy lekarskiej (na podstawie art. 180 ust. 2 kodeksu poste˛powania karnego).
Zespoły interdyscyplinarne Nowelizacja Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Art. 9a) wprowadziła moz˙liwos´c´ tworzenia zespoło´w interdyscyplinarnych. Zespoły tworzone przez gminy maja˛ koordynowac´ działania dotycza˛ce pomocy osobom dotknie˛tym przemoca˛ domowa˛ oraz zapobiegania tej przemocy. Moz˙liwe jest ro´wniez˙ tworzenie grup roboczych w celu rozwia˛zywania problemo´w zwia˛zanych z wysta˛pieniem przemocy w rodzinie w indywidualnych przypadkach. W skład zespoło´w interdyscyplinarnych i grup roboczych wchodza˛ przedstawiciele: jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, gminnej komisji rozwia˛zywania problemo´w alkoholowych, policji, os´wiaty, ochrony zdrowia, organizacji pozarza˛dowych, kuratorzy sa˛dowi oraz przedstawiciele innych podmioto´w działaja˛cych na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Lekarz moz˙e byc´ zatem członkiem zespołu lub grupy roboczej. Moz˙e ro´wniez˙ działac´ w ramach grupy roboczej, a takz˙e zainicjowac´ jej powstanie. Wymiana
pediatria polska 87 (2012) 368–373
informacji w ramach powołanej grupy moz˙e pomo´c przede wszystkim w przypadkach wa˛tpliwych, kiedy wahamy sie˛ przed zawiadomieniem organo´w s´cigania. Pełny wgla˛d w sytuacje˛ rodziny moz˙e pogłe˛bic´ podejrzenie lub tez˙ przyczynic´ sie˛ do jego wycofania. Osoby biora˛ce udział spotkaniu zespołu interdyscyplinarnego moga˛ ro´wniez˙, w ramach własnych kompetencji, podja˛c´ odpowiednie działania profilaktyczne, takie jak rozmowy i mediacje z partnerami (wyła˛cznie w przypadku konfliktu – nie prowadzi sie˛ mediacji w przypadku przemocy w rodzinie), osobami trzecimi (rodzicami, dziec´mi, kuzynami, bliskim otoczeniem). Niejednokrotnie te rozmowy pozwalaja˛ na us´wiadomienie problemu oraz moga˛ byc´ pierwszym krokiem do poprawy sytuacji. Cze˛sto wsparcie rodziny poprzez odpowiednio ukierunkowana˛ pomoc społeczna˛ oraz edukacje˛ (np. warsztaty umieje˛tnos´ci wychowawczych) zapobiega wysta˛pieniu akto´w przemocy czy tez˙ zaniedbania dzieci. Kontakt lekarza (i kaz˙dego innego pracownika ochrony zdrowia) z zespołem interdyscyplinarnym, poza oczywistym zwie˛kszeniem jego wiedzy i moz˙liwos´ci uzyskania pomocy, stanowi ro´wniez˙ niezaprzeczalne z´ro´dło pozytywnego wzmocnienia. Z jednej strony poprzez uzyskiwanie informacji o skutecznos´ci przeprowadzonych działan´ (co potwierdza słusznos´c´ podejmowanych decyzji), a z drugiej przez psychiczne wsparcie zwia˛zane z działaniem w grupie oso´b zaangaz˙owanych w pomoc dziecku krzywdzonemu. Zespoły interdyscyplinarne zostały utworzone w kaz˙dej gminie w Polsce (w przypadku Warszawy – w kaz˙dej dzielnicy). Ich obsługe˛ techniczna˛ i organizacyjna˛ zapewniaja˛ Os´rodki Pomocy Społecznej.
Niebieska Karta Zespoły interdyscyplinarne podejmuja˛ działania w szczego´lnos´ci w oparciu o procedure˛ ,,Niebieska Karta’’, kto´ra została wymieniona w artykule 9d we wspomnianej juz˙ wyz˙ej znowelizowanej Ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Do tego czasu formularze ,,Niebieska Karta’’ funkcjonowały przede wszystkim w policji, a naste˛pnie zostały wprowadzone ro´wniez˙ do Os´rodko´w Pomocy Społecznej. Zgodnie z nowelizacja˛ Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, procedura ,,Niebieskiej Karty’’ obejmuje ogo´ł czynnos´ci podejmowanych i realizowanych przez przedstawicieli jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, gminnych komisji rozwia˛zywania problemo´w alkoholowych, policji, os´wiaty i ochrony zdrowia, w zwia˛zku z uzasadnionym podejrzeniem zaistnienia przemocy w rodzinie. Spowodowało to koniecznos´c´ stworzenia nowego wzoru formularza ,,Niebieska Karta’’ do wypełniania przed przedstawicieli podmioto´w realizuja˛cych procedure˛. Rozporza˛dzenie Rady Ministro´w z dnia 13 wrzes´nia 2011 roku (a wie˛c ponad rok po wejs´ciu w z˙ycie nowelizacji Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie) okres´liło szczego´łowo procedure˛ ,,Niebieska Karta’’ oraz wzory uz˙ywanych w niej formularzy. Niestety mimo uwag i propozycji dotycza˛cych rozporza˛dzenia zgłaszanych przez przedstawicieli wymienionych w nim podmioto´w (ro´wniez˙ ochrony zdrowia) ostateczny jego kształt jest daleki od oczekiwan´ i budzi wiele kontrowersji.
371
Pomimo tego nalez˙y wykorzystac´ stworzone w nim moz˙liwos´ci, pamie˛taja˛c jednoczes´nie, z˙e lekarz ma obowia˛zek przestrzegania ustanowionego prawa. Wszcze˛cie procedury naste˛puje przez wypełnienie formularza ,,Niebieska Karta A’’, kto´ry stanowi zała˛cznik do rozporza˛dzenia. W przypadku dzieci wypełnienie powinno nasta˛pic´ w obecnos´ci rodzica. Moz˙e byc´ ro´wniez˙ przeprowadzone przy udziale innej osoby bliskiej, a nawet, w uzasadnionych przypadkach, opiekuna faktycznego (jest to waz˙ne, gdy podejrzewamy rodzico´w o stosowanie przemocy wobec dziecka). Nalez˙y podac´ wszelkie konieczne dane zgodnie z konstrukcja˛ formularza (nie obowia˛zuje tu tajemnica lekarska). Dopuszczalne jest jednak pozostawienie pustych miejsc w przypadku braku informacji, jak ro´wniez˙ uzupełnienie formularza o własna˛ notatke˛. Po wypełnieniu ,,Niebieskiej Karty A’’ przekazujemy osobie pokrzywdzonej (lub opiekunowi) formularz ,,Niebieska Karta B’’, kto´ry zawiera waz˙ne dla niej informacje prawne i praktyczne. Wypełniona˛ karte˛ A kopiujemy (kopia pozostaje w dokumentacji pacjenta), a oryginał dostarczamy w cia˛gu 7 dni do przewodnicza˛cego zespołu interdyscyplinarnego włas´ciwego ze wzgle˛du na miejsce zamieszkania dziecka (gmina lub dzielnica w przypadku Warszawy). Waz˙ne jest, z˙e samo wypełnienie formularza nie zdejmuje z lekarza innych obowia˛zko´w wynikaja˛cych z przepiso´w. Nadal obowia˛zuje rozwaz˙enie koniecznos´ci zapewnienia bezpieczen´stwa dziecku, a w tym celu moz˙e byc´ konieczne zawiadomienie policji lub prokuratury oraz sa˛du rodzinnego. ,,Niebieska Karta’’ jest jedynie narze˛dziem, kto´re słuz˙y do integracji działania odpowiednich oso´b i instytucji. Analogicznie wszcze˛cie poste˛powania karnego nie zwalnia z koniecznos´ci wypełnienia ,,Niebieskiej Karty’’.
Ochrona danych osobowych S´wiadomos´c´ istnienia Ustawy o ochronie danych osobowych paraliz˙uje czasem nasze działania bardziej skutecznie niz˙ tajemnica lekarska. Ustawa ta przewiduje jednak udoste˛pnianie danych osobowych, w przypadkach gdy dopuszczaja˛ to lub nakazuja˛ stosowne przepisy ustaw słuz˙a˛cych ochronie z˙ywotnych intereso´w osoby, kto´rej dane dotycza˛. Sprawa ochrony danych osobowych najszerzej była omawiana w odniesieniu do uprawnien´ członko´w zespoło´w interdyscyplinarnych. Skutkowało to wprowadzeniem w nowelizacji Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie zapisu Art. 9c o naste˛puja˛cej tres´ci: 1. Członkowie zespołu interdyscyplinarnego oraz grup roboczych w zakresie niezbe˛dnym do realizacji zadan´, o kto´rych mowa w art. 9b ust. 2 i 3, moga˛ przetwarzac´ dane oso´b dotknie˛tych przemoca˛ w rodzinie i oso´b stosuja˛cych przemoc w rodzinie dotycza˛ce: stanu zdrowia, nałogo´w, skazan´, orzeczen´ o ukaraniu, a takz˙e innych orzeczen´ wydanych w poste˛powaniu sa˛dowym lub administracyjnym, bez zgody i wiedzy oso´b, kto´rych dane te dotycza˛. 2. Członkowie zespołu interdyscyplinarnego oraz grup roboczych zobowia˛zani sa˛ do zachowania poufnos´ci wszelkich informacji i danych, kto´re uzyskali przy realizacji zadan´, o kto´rych mowa w art. 9b ust. 2 i 3. Obowia˛zek ten rozcia˛ga
372
pediatria polska 87 (2012) 368–373
sie˛ takz˙e na okres po ustaniu członkostwa w zespole interdyscyplinarnym oraz w grupach roboczych. 3. Przed przysta˛pieniem do wykonywania czynnos´ci, o kto´rych mowa w art. 9b ust. 2 i 3, członkowie zespołu interdyscyplinarnego oraz grup roboczych składaja˛ organowi, o kto´rym mowa w art. 9a ust. 2, os´wiadczenie o naste˛puja˛cej tres´ci: ,,Os´wiadczam, z˙e zachowam poufnos´c´ informacji i danych, kto´re uzyskałem przy realizacji zadan´ zwia˛zanych z przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie oraz z˙e znane mi sa˛ przepisy o odpowiedzialnos´ci karnej za udoste˛pnienie danych osobowych lub umoz˙liwienie do nich doste˛pu osobom nieuprawnionym’’. Powyz˙sze przepisy pozwalaja˛ na pełna˛ wymiane˛ informacji, a przez to okres´lenie najbardziej włas´ciwej i skutecznej formy pomocy, bez obaw naraz˙enia sie˛ na oskarz˙enie o złamanie tajemnicy zawodowej.
mowa w ust. 1 i 3, oraz sposo´b dokumentowania przeprowadzonych przez Policje˛ czynnos´ci, uwzgle˛dniaja˛c koniecznos´c´ udzielenia dzieciom skutecznej pomocy’’. Nalez˙y zwro´cic´ uwage˛ na to, z˙e odebranie dziecka moz˙e nasta˛pic´ jedynie w przypadku bezpos´redniego zagroz˙enia z˙ycia lub zdrowia dziecka. Pracownik socjalny podejmuje decyzje˛ ws po´lnie z funkcjonariuszem policji, a takz˙e z pracownikiem ochrony zdrowia (lekarz, ratownik medyczny, piele˛gniarka). Kiedy działania tych trzech podmioto´w nie uda sie˛ dostatecznie wczes´nie skoordynowac´, rozwia˛zywanie problemu zaczyna sie˛, jak uczy z˙ycie, od umieszczenia dziecka w szpitalu. Obowia˛zuja˛ce do tej pory przepisy ro´wniez˙ umoz˙liwiały umieszczanie dzieci w placo´wkach opiekun´czych. Obecnie zostało to jednak odpowiednio sformalizowane i opisane, co raczej stanowic´ be˛dzie ochrone˛ przed naduz˙yciami niz˙ ich prowokowanie.
Ochrona lekarza Odebranie dziecka rodzicom Artykuł 12a znowelizowanej Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie wywołał prawdziwa˛ burze˛ medialna˛. Wybuchła ona jednak dopiero w kon´cowej fazie prac nad projektem ustawy, niedługo przed jej wprowadzeniem w z˙ycie. W dyskusji zabrakło merytorycznych argumento´w oso´b, kto´re rzeczywis´cie znaja˛ Ustawe˛. Artykuł ten w całos´ci przedstawia sie˛ naste˛puja˛co: ,,1. W razie bezpos´redniego zagroz˙enia z˙ycia lub zdrowia dziecka w zwia˛zku z przemoca˛ w rodzinie pracownik socjalny wykonuja˛cy obowia˛zki słuz˙bowe ma prawo odebrac´ dziecko z rodziny i umies´cic´ je u innej niezamieszkuja˛cej wspo´lnie osoby najbliz˙szej, w rozumieniu art. 115 § 11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, z po´z´n. zm.6), w rodzinie zaste˛pczej lub w całodobowej placo´wce opiekun´czo-wychowawczej. 2. Tryb umieszczania dzieci w rodzinie zaste˛pczej lub w całodobowej placo´wce opiekun´czo-wychowawczej reguluja˛ przepisy ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. 3. Decyzje˛, o kto´rej mowa w ust. 1, pracownik socjalny podejmuje wspo´lnie z funkcjonariuszem Policji, a takz˙e z lekarzem, lub ratownikiem medycznym, lub piele˛gniarka˛. Przepisy art. 59810, art. 59811 §3 i art. 59812 §1 zdanie pierwsze ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks poste˛powania cywilnego stosuje sie˛ odpowiednio. 4. Pracownik socjalny ma obowia˛zek niezwłocznego powiadomienia sa˛du opiekun´czego, nie po´z´niej jednak niz˙ w cia˛gu 24 godzin, o odebraniu dziecka z rodziny i umieszczeniu go u niezamieszkuja˛cej wspo´lnie osoby najbliz˙szej, w rodzinie zaste˛pczej lub w całodobowej placo´wce opiekun´czo-wychowawczej. 5. Do umieszczenia dziecka u osoby najbliz˙szej niezamieszkuja˛cej wspo´lnie stosuje sie˛ odpowiednio przepisy dotycza˛ce umieszczenia dziecka w rodzinie zaste˛pczej lub w całodobowej placo´wce opiekun´czo-wychowawczej. 6. Minister włas´ciwy do spraw wewne˛trznych w porozumieniu z ministrem włas´ciwym do spraw zabezpieczenia społecznego okres´li, w drodze rozporza˛dzenia, procedure˛ poste˛powania Policji przy wykonywaniu czynnos´ci, o kto´rych
Udzielaja˛c pomocy ofierze przeste˛pstwa, moz˙emy spotkac´ sie˛ z sytuacjami, kto´re zagraz˙aja˛ naszemu bezpieczen´stwu. Groz´ba konfrontacji ze sprawca˛ przemocy moz˙e okazac´ sie˛ na tyle powaz˙na, z˙e skuteczne podje˛cie interwencji nie be˛dzie moz˙liwe. Wiemy o tym, z˙e lekarz wykonuja˛cy swo´j zawo´d nie jest funkcjonariuszem publicznym. Status funkcjonariusza publicznego ma jedynie lekarz udzielaja˛cy s´wiadczen´ w ramach pomocy doraz´nej (art. 115. § 13. polskiego Kodeksu karnego)1. Oznacza to, z˙e lekarz, nie be˛da˛c funkcjonariuszem publicznym, w wypadku czyjegos´ agresywnego zachowania moz˙e jedynie wytoczyc´ proces cywilny sprawcy. W roku 2010 ukazała sie˛ nowelizacja Kodeksu karnego (Dz. U. z 2010r. Nr 240, poz. 1602). Paragraf 4 artykułu 25, kto´ry wszedł w z˙ycie w dniu 22 marca 2011 roku, stanowi, z˙e: ,,Osoba, kto´ra w obronie koniecznej odpiera zamach na jakiekolwiek cudze dobro chronione prawem, chronia˛c bezpieczen´stwo lub porza˛dek publiczny, korzysta z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych’’. Czy przepis ten znajdzie zastosowanie wobec lekarzy?
Podsumowanie Rola lekarza w udzielaniu pomocy dziecku krzywdzonemu jest kluczowa. Nawia˛zuja˛c kontakt z ofiara˛ przemocy, lekarz, poza działaniem terapeutycznym (medycznym), obowia˛zany jest zapewnic´ jej skuteczna˛ ochrone˛. Powinien ro´wniez˙ podja˛c´ działania maja˛ce ułatwic´ znalezienie i ukaranie sprawcy. Znajomos´c´ przepiso´w prawnych, a przede wszystkim s´wiadomos´c´ obowia˛zku zgłoszenia podejrzenia popełnienia przeste˛pstwa pozwala na skuteczniejsze działanie. Koniecznos´c´ przestrzegania prawa ła˛czy sie˛ u lekarza z moralnym obowia˛zkiem interweniowania w kaz˙dym przypadku krzywdzenia dziecka lub tylko zagroz˙enia krzywdzeniem. Nalez˙y tu poszukiwac´ wsparcia innych oso´b i instytucji. W rozpoznawaniu problemu krzywdzenia dziecka i udzielaniu skuteczniejszej pomocy ofiarom przemocy moz˙e nam 1
Piele˛gniarki i połoz˙ne od 1 stycznia 2012 r. sa˛ obje˛te ochrona˛ przewidziana˛ dla funkcjonariuszy publicznych
pediatria polska 87 (2012) 368–373
pomo´c odpowiednio ukierunkowanie szkolenie w ramach ustawicznego kształcenia podyplomowego.
Akty prawne 1. Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie – z dnia 29 lipca 2005r. (Dz. U. z 2005r. Nr 180, poz. 1493; Dz. U. z 2009r. Nr 209, poz. 1589; Dz. U. z 2010r. Nr 28, poz. 146 i Nr 125, poz. 842) 2. Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty – z dnia 5 grudnia 1996r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 226, poz. 1943; z 2006 r. Nr 117, poz. 790, Nr 191, poz. 1410 i Nr 220, poz. 1600) 3. Kodeks karny – Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. (Dz. U. z dnia 2 sierpnia 1997r z po´z´niejszymi zmianami) 4. Kodeks poste˛powania karnego – Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r (Dz. U. Nr 98, poz. 555 z po´z´niejszymi zmianami) 5. Kodeks poste˛powania cywilnego – Ustawa z dnia 17 listopada 1964r (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z po´z´niejszymi zmianami). 6. Ustawa o ochronie danych osobowych – z dnia 29 sierpnia 1997r (Dz. U. z 1997r. Nr 133, poz. 883; Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926, Nr 153, poz. 1271, z 2004 r. Nr 25, poz. 219, Nr 33, poz. 285, z 2006 r. Nr 104, poz. 708 i 711, z 2007 r. Nr 165, poz. 1170, Nr 176, poz. 1238).
373
7. Rozporza˛dzenie Rady Ministro´w z dnia 13 wrzes´nia 2011 roku w sprawie procedury ,,Niebieskie Karty’’ oraz wzoro´w formularzy ,,Niebieska Karta’’ (Dz. U. z 2011r. Nr 209, poz. 1245).
Wkład autoro´w/Authors’ contributions Według kolejnos´ci.
Konflikt interesu/Conflict of interest Nie wyste˛puje.
p i s´ m i e n n i c t w o / r e f e r e n c e s
[1] Łojkowska M. Dziecko krzywdzone – poradnik prawny. Warszawa: Fundacja Mederi; 2005. [2] Hartmann P, Jackowska T. Wiedza lekarzy na temat obowia˛zuja˛cych przepiso´w prawnych dotycza˛cych przemocy w rodzinie. Przegl Ped 2011;(suppl 1):81. [3] Nauman E. Obowia˛zek zgłaszania przemocy wobec dziecka. Dziecko krzywdzone 2007;2(19):59–61.
Dostępne online www.sciencedirect.com
journal homepage: www.elsevier.com/locate/pepo
Praca pogla˛dowa/Review
Rola lekarza w udzielaniu pomocy dziecku krzywdzonemu – aspekty prawne The role of the physician in helping child abuse – legal aspects Piotr Hartmann, Teresa Jackowska * Klinika Pediatrii Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego w Warszawie, Poland Kierownik Kliniki: dr hab. n. med. Teresa Jackowska, prof. nadzw. CMKP
informacje o artykule
abstract
Historia artykułu:
This paper presents the basic issues concerning the problem of child abuse and the crucial
Otrzymano: 11.03.2012
legislative acts defining the duties of a doctor if it is determined or suspected child abuse. In
Zaakceptowano: 14.05.2012
addition to protecting the health and life of the child, a physician conduct must include the
Doste˛pne online: 22.05.2012
need to respect the applicable rules and steps leading to the interruption of violence. The primary responsibility of the physician is the need for notification of law enforcement in
Słowa kluczowe: dziecko krzywdzone
cases of suspected child abuse. This procedure must be followed by securing the evidence of the crime. Both these aspects are strongly linked with the rules on medical confidentiality, especially those that allow it to break under certain circumstances. Later in the article the
Keywords: Child abuse
authors also explains, very publicized by the media, the ability to receive child from their parents by a social worker. It also describes the role of a doctor in this process. Interdisciplinary teams composed of representatives of various institutions dealing with victims of violence, are an important element in the whole scheme, having a strong legal basis now. For people working in this team, it is a source of substantive and psychological support. It also allows a better understanding of mutual competence. At the end of the work the authors shall discuss the possibility of legal protection against possible adverse medical consequences from the perpetrator of violence. © 2012 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.
Problem krzywdzenia dzieci budzi wprawdzie wiele emocji, ale osoby, kto´re zawodowo zajmuja˛ sie˛ leczeniem dzieci, nie zawsze us´wiadamiaja˛ sobie moz˙liwos´c´ celowego zadawania cierpienia dziecku przez dorosłych, a nierzadko – przez ro´wies´niko´w. Wynikiem niedoceniania takiego zagroz˙enia jest brak koniecznej interwencji.
W badaniach ankietowych [1] przeprowadzonych przez autoro´w w latach 2009 i 2010 tylko 10% lekarzy potwierdziło fakt zetknie˛cia sie˛ ze zjawiskiem krzywdzenia dzieci (raz w miesia˛cu lub cze˛s´ciej). Jednoczes´nie wie˛kszos´c´ pytanych (84%) była zdania, z˙e w polskim prawie brakuje przepiso´w umoz˙liwiaja˛cych skuteczna˛ interwencje˛ w tych
* Adres do korespondencji: Klinika Pediatrii, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, 01-813 Warszawa, ul. Marymoncka 99/103. Tel.: +22 8641167. Adres email: [email protected] (T. Jackowska). 0031-3939/$ – see front matter © 2012 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved. http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2012.05.007
pediatria polska 87 (2012) 368–373
przypadkach [2]. Az˙ 59% lekarzy przyznało, z˙e nie zna przepiso´w znowelizowanej w 2010 roku Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Istotne zatem staje sie˛ przekazanie s´rodowisku lekarskiemu informacji o obowia˛zuja˛cych przepisach prawnych dotycza˛cych udzielania pomocy dziecku krzywdzonemu. Pierwszy kontakt z krzywdzonym dzieckiem ma najcze˛s´ciej włas´nie lekarz. Jego zadanie nie odbiega, w ogo´lnym zarysie, od zadan´ stawianych przed kaz˙dym profesjonalista˛, kto´ry styka sie˛ z tym problemem. Podstawowa˛ kwestia˛ jest oczywis´cie wczesne rozpoznanie sprawy. Interwencja podje˛ta w placo´wce medycznej polega przede wszystkim na zabezpieczeniu zdrowia i z˙ycia. Rola lekarza jest tu oczywista. Nalez˙y jednak pamie˛tac´, z˙e jednym z elemento´w poste˛powania ma byc´ skuteczne zabezpieczenie dziecka przed dalszym krzywdzeniem. Podstawowe akty prawne okres´laja˛ce obowia˛zki lekarza (jak ro´wniez˙ innych pracowniko´w ochrony zdrowia) w przypadku stwierdzenia lub podejrzenia krzywdzenia dziecka sa˛ wymienione na kon´cu artykułu. Problemy wymagaja˛ce rozwia˛zania w oparciu o te przepisy zostana˛ omo´wione w naste˛puja˛cej kolejnos´ci: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
Obowia˛zek zawiadomienia organo´w s´cigania Zabezpieczenie dowodo´w przeste˛pstwa Tajemnica lekarska Zespoły interdyscyplinarne Niebieska Karta Ochrona danych osobowych Odebranie dziecka rodzicom Ochrona lekarza
Obowia˛zek zawiadomienia organo´w s´cigania Krzywdzenie dziecka jest przeste˛pstwem, kto´rego ro´z˙ne formy uwzgle˛dnia kodeks karny (kk). Moz˙emy mo´wic´ o: zne˛caniu sie˛ (art. 207 kk), porzuceniu (art. 210 kk), rozpijaniu małoletniego (art. 208 kk), uprowadzeniu (art. 211 kk), wykorzystaniu seksualnym (art. 199, 200 kk), udoste˛pnianiu pornografii (art. 202 kk), zmuszaniu do prostytucji (art. 203, 204 kk). Przeste˛pstwa te s´cigane sa˛ z urze˛du, co oznacza, z˙e organy pan´stwowe (policja, prokuratura) prowadza˛ poste˛powanie, jez˙eli istnieje uzasadnione podejrzenie, z˙e zostało popełnione przeste˛pstwo. Nalez˙y przypomniec´, z˙e przeste˛pstwo w postaci wykorzystania seksualnego dotyczy oso´b w wieku poniz˙ej 15 lat. Powyz˙ej tego wieku przeste˛pstwo to jest s´cigane na wniosek osoby pokrzywdzonej. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku uprowadzenia dziecka, w kto´rym nie jest wymagana zgoda osoby pokrzywdzonej poniz˙ej 15. roku z˙ycia. Zawiadomienie o popełnieniu przeste˛pstwa moz˙e złoz˙yc´ kaz˙dy w formie pisemnej lub ustnej. W zawiadomieniu umieszczamy opis zdarzenia, dane osoby pokrzywdzonej i sprawcy (jez˙eli jest znany). Powinnis´my ro´wniez˙ doła˛czyc´ informacje˛ o doste˛pnych dowodach rzeczowych [3]. Obowia˛zek zawiadomienia organo´w s´cigania wynika z kilku przepiso´w, kto´rych najwaz˙niejsze elementy podkres´lono.
369
Kodeks poste˛powania karnego (Art. 304) §1. Kaz˙dy, kto dowiedział sie˛ o popełnieniu przeste˛pstwa s´ciganego z urze˛du ma społeczny obowia˛zek zawiadomic´ o tym prokuratora lub Policje˛. §2. Instytucje pan´stwowe i samorza˛dowe, kto´re w zwia˛zku ze swoja˛ działalnos´cia˛ dowiedziały sie˛ o popełnieniu przeste˛pstwa s´ciganego z urze˛du, sa˛ zobowia˛zane niezwłocznie zawiadomic´ o tym prokuratora lub Policje˛ oraz przedsie˛wzia˛c´ niezbe˛dne czynnos´ci do czasu przybycia organu powołanego do s´cigania przeste˛pstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarza˛dzenia, aby nie dopus´cic´ do zatarcia s´lado´w i dowodo´w przeste˛pstwa.
Kodeks poste˛powania cywilnego (Art. 572) §1. Kaz˙dy, komu znane jest zdarzenie uzasadniaja˛ce wszcze˛cie poste˛powania z urze˛du, obowia˛zany jest zawiadomic´ o nim sa˛d opiekun´czy. §2. Obowia˛zek wymieniony w §1 cia˛z˙y przede wszystkim na urze˛dach stanu cywilnego, sa˛dach, prokuraturach, notariuszach, komornikach, organach samorza˛du i administracji rza˛dowej, organach Policji, placo´wkach os´wiatowych, opiekunach społecznych oraz organizacjach i zakładach zajmuja˛cych sie˛ opieka˛ nad dziec´mi lub osobami psychicznie chorymi.
Ustawa o przeciwdziaaniu przemocy w rodzinie (Art. 12) §1. Osoby, kto´re w zwia˛zku z wykonywaniem swoich obowia˛zko´w słuz˙bowych lub zawodowych powzie˛ły podejrzenie o popełnieniu s´ciganego z urze˛du przeste˛pstwa z uz˙yciem przemocy w rodzinie, niezwłocznie zawiadamiaja˛ o tym Policje˛ lub prokuratora. §2. Osoby be˛da˛ce s´wiadkami przemocy w rodzinie powinny zawiadomic´ o tym Policje˛, prokuratora lub inny podmiot działaja˛cy na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Zaro´wno kodeks poste˛powania karnego, jak i kodeks poste˛powania cywilnego dos´c´ jasno okres´laja˛ obowia˛zek zawiadomienia o krzywdzeniu dziecka. Chociaz˙ przepisy te obowia˛zuja˛ od wielu lat, to nie sa˛ dostatecznie znane i w zwia˛zku z tym stosowane. Z uznaniem moz˙na przyja˛c´ fakt, z˙e Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z 2005 roku, a zwłaszcza jej nowelizacja z 2010 roku w bardziej zdecydowany sposo´b okres´liły (w przytoczonym powyz˙ej artykule 12) obowia˛zek zawiadamiania o przeste˛pstwie. Warto zwro´cic´ uwage˛ na stwierdzenie, z˙e obowia˛zek zawiadomienia cia˛z˙y personalnie na osobie, kto´ra powzie˛ła podejrzenie o popełnieniu przeste˛pstwa. Nie wystarczy tutaj notatka słuz˙bowa czy pismo do dyrekcji placo´wki. Niezwykle istotne jest sformułowanie, kto´re nakłada obowia˛zek interwencji nie tylko w przypadku wykonywania okres´lonych obowia˛zko´w słuz˙bowych, ale ro´wniez˙ ogo´lnie – zawodowych. W ten sposo´b przepis obja˛ł lekarzy zatrudnionych na umowach cywilno-prawnych oraz działaja˛cych w ramach własnej praktyki, jak tez˙ doraz´nie udzielaja˛cych pierwszej pomocy. Podsumowuja˛c, trzeba stwierdzic´, z˙e obowia˛zek zawiadomienia organo´w s´cigania dotyczy kaz˙dego lekarza, kto´ry podejrzewa (nie musi miec´ pewnos´ci), z˙e dziecko jest krzywdzone.
370
pediatria polska 87 (2012) 368–373
Zabezpieczenie dowodo´w przeste˛pstwa Od momentu powzie˛cia podejrzenia popełnienia przeste˛pstwa wobec dziecka lekarz musi podja˛c´ wszelkie działania, kto´re doprowadza˛ do zabezpieczenia dowodo´w przeste˛pstwa i zapobiegna˛ ich zniszczeniu. Stanowi o tym wyraz´nie artykuł 304 kodeksu poste˛powania karnego (,,Instytucje pan´stwowe i samorza˛dowe, kto´re w zwia˛zku ze swoja˛ działalnos´cia˛ dowiedziały sie˛ o popełnieniu przeste˛pstwa s´ciganego z urze˛du, sa˛ zobowia˛zane niezwłocznie zawiadomic´ o tym prokuratora lub policje˛ oraz przedsie˛wzia˛c´ niezbe˛dne czynnos´ci do czasu przybycia organu powołanego do s´cigania przeste˛pstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarza˛dzenia, aby nie dopus´cic´ do zatarcia s´lado´w i dowodo´w przeste˛pstwa’’). Zabezpieczenie dowodo´w rzeczowych nie wymaga, jak to sie˛ cze˛sto wydaje, posiadania specjalistycznej wiedzy z zakresu czynnos´ci s´ledczych. Konieczne jest jednak podje˛cie działan´ na moz˙liwie wczesnym etapie, aby zapobiec zniszczeniu dowodo´w przeste˛pstwa. Dowodami, kto´re moga˛ słuz˙yc´ w przygotowaniu i przeprowadzeniu poste˛powania sa˛dowego, moga˛ byc´: a) opis wywiadu uzyskanego od osoby pokrzywdzonej, jej opiekuna lub s´wiadko´w, b) opis badania przedmiotowego, c) dokumentacja fotograficzna, d) ubranie osoby pokrzywdzonej, e) materiał biologiczny pozostawiony przez sprawce˛ na ciele ofiary (s´lina, nasienie, nasko´rek, włosy), f) wpisy z przeprowadzonych konsultacji (w tym badania psychologicznego). Nalez˙y pamie˛tac´ o tym, z˙e dokumentacja medyczna (historia choroby, karta informacyjna, zas´wiadczenie lekarskie) moz˙e stanowic´ waz˙ny dowo´d w prowadzonym poste˛powaniu. Warto wie˛c zadbac´ o to, aby prowadzona była w sposo´b staranny i zawierała jak najwie˛ksza˛ ilos´c´ informacji. Pozwoli to na lepsze rozpoznanie sprawy przez organy s´cigania i sa˛d oraz uchroni lekarza przed koniecznos´cia˛ składania dodatkowych wyjas´nien´.
Tajemnica lekarska Zachowanie tajemnicy lekarskiej w odniesieniu do informacji uzyskanych w zwia˛zku z wykonywaniem zawodu lekarza okres´laja˛: a) Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty Art. 40. Ust. 1.: ,,Lekarz ma obowia˛zek zachowania w tajemnicy informacji zwia˛zanych z pacjentem, a uzyskanych w zwia˛zku z wykonywaniem zawodu’’ b) Kodeks etyki lekarskiej Art. 23: ,,Lekarz ma obowia˛zek zachowania tajemnicy lekarskiej. Tajemnica˛ sa˛ obje˛te wiadomos´ci o pacjencie i jego otoczeniu uzyskane przez lekarza w zwia˛zku z wykonywanymi czynnos´ciami zawodowymi. S´mierc´
chorego nie zwalnia od obowia˛zku dochowania tajemnicy lekarskiej’’ W obu tych aktach istnieja˛ jednak zapisy pozwalaja˛ce na naruszenie tajemnicy zawodowej. a) Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty Art. 40. Ust. 2.: ,,Przepisu ust. 1 nie stosuje sie˛, gdy: 1) tak stanowia˛ ustawy, 2) badanie lekarskie zostało przeprowadzone na z˙a˛danie uprawnionych, na podstawie odre˛bnych ustaw, organo´w i instytucji; wo´wczas lekarz jest obowia˛zany poinformowac´ o stanie zdrowia pacjenta wyła˛cznie te organy i instytucje, 3) zachowanie tajemnicy moz˙e stanowic´ niebezpieczen´stwo dla z˙ycia lub zdrowia pacjenta lub innych oso´b, 4) pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy wyraz˙a zgode˛ na ujawnienie tajemnicy, po uprzednim poinformowaniu o niekorzystnych dla pacjenta skutkach jej ujawnienia, (. . .) ujawnienie tajemnicy moz˙e nasta˛pic´ wyła˛cznie w niezbe˛dnym zakresie’’. b) Kodeks etyki lekarskiej Art. 25 i Art. 27: ,,Zwolnienie z zachowania tajemnicy lekarskiej moz˙e nasta˛pic´: gdy pacjent wyrazi zgode˛, jes´li zachowanie tajemnicy w sposo´b istotny zagraz˙a zdrowiu lub z˙yciu pacjenta lub innych oso´b oraz jes´li zobowia˛zuja˛ do tego przepisy prawa’’. ,,Lekarz ma prawo do ujawnienia zauwaz˙onych fakto´w zagroz˙enia zdrowia lub z˙ycia w wyniku łamania praw człowieka’’. Krzywdzenie dziecka stanowi zagroz˙enie dla jego zdrowia i z˙ycia. Łamie tez˙ jego prawa. Przesłanki do ujawnienia danych stanowia˛cych tajemnice˛ lekarska˛ sa˛ w tym przypadku oczywiste. Nalez˙y pamie˛tac´, aby organom i osobom wspo´łdziałaja˛cym w procesie ochrony prawnej dziecka udzielac´ jedynie niezbe˛dnych informacji, najlepiej z zachowaniem formy pisemnej. Aby było moz˙liwe przesłuchanie lekarza, sa˛d powinien wydac´ postanowienie o zwolnieniu z obowia˛zku zachowania tajemnicy lekarskiej (na podstawie art. 180 ust. 2 kodeksu poste˛powania karnego).
Zespoły interdyscyplinarne Nowelizacja Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Art. 9a) wprowadziła moz˙liwos´c´ tworzenia zespoło´w interdyscyplinarnych. Zespoły tworzone przez gminy maja˛ koordynowac´ działania dotycza˛ce pomocy osobom dotknie˛tym przemoca˛ domowa˛ oraz zapobiegania tej przemocy. Moz˙liwe jest ro´wniez˙ tworzenie grup roboczych w celu rozwia˛zywania problemo´w zwia˛zanych z wysta˛pieniem przemocy w rodzinie w indywidualnych przypadkach. W skład zespoło´w interdyscyplinarnych i grup roboczych wchodza˛ przedstawiciele: jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, gminnej komisji rozwia˛zywania problemo´w alkoholowych, policji, os´wiaty, ochrony zdrowia, organizacji pozarza˛dowych, kuratorzy sa˛dowi oraz przedstawiciele innych podmioto´w działaja˛cych na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Lekarz moz˙e byc´ zatem członkiem zespołu lub grupy roboczej. Moz˙e ro´wniez˙ działac´ w ramach grupy roboczej, a takz˙e zainicjowac´ jej powstanie. Wymiana
pediatria polska 87 (2012) 368–373
informacji w ramach powołanej grupy moz˙e pomo´c przede wszystkim w przypadkach wa˛tpliwych, kiedy wahamy sie˛ przed zawiadomieniem organo´w s´cigania. Pełny wgla˛d w sytuacje˛ rodziny moz˙e pogłe˛bic´ podejrzenie lub tez˙ przyczynic´ sie˛ do jego wycofania. Osoby biora˛ce udział spotkaniu zespołu interdyscyplinarnego moga˛ ro´wniez˙, w ramach własnych kompetencji, podja˛c´ odpowiednie działania profilaktyczne, takie jak rozmowy i mediacje z partnerami (wyła˛cznie w przypadku konfliktu – nie prowadzi sie˛ mediacji w przypadku przemocy w rodzinie), osobami trzecimi (rodzicami, dziec´mi, kuzynami, bliskim otoczeniem). Niejednokrotnie te rozmowy pozwalaja˛ na us´wiadomienie problemu oraz moga˛ byc´ pierwszym krokiem do poprawy sytuacji. Cze˛sto wsparcie rodziny poprzez odpowiednio ukierunkowana˛ pomoc społeczna˛ oraz edukacje˛ (np. warsztaty umieje˛tnos´ci wychowawczych) zapobiega wysta˛pieniu akto´w przemocy czy tez˙ zaniedbania dzieci. Kontakt lekarza (i kaz˙dego innego pracownika ochrony zdrowia) z zespołem interdyscyplinarnym, poza oczywistym zwie˛kszeniem jego wiedzy i moz˙liwos´ci uzyskania pomocy, stanowi ro´wniez˙ niezaprzeczalne z´ro´dło pozytywnego wzmocnienia. Z jednej strony poprzez uzyskiwanie informacji o skutecznos´ci przeprowadzonych działan´ (co potwierdza słusznos´c´ podejmowanych decyzji), a z drugiej przez psychiczne wsparcie zwia˛zane z działaniem w grupie oso´b zaangaz˙owanych w pomoc dziecku krzywdzonemu. Zespoły interdyscyplinarne zostały utworzone w kaz˙dej gminie w Polsce (w przypadku Warszawy – w kaz˙dej dzielnicy). Ich obsługe˛ techniczna˛ i organizacyjna˛ zapewniaja˛ Os´rodki Pomocy Społecznej.
Niebieska Karta Zespoły interdyscyplinarne podejmuja˛ działania w szczego´lnos´ci w oparciu o procedure˛ ,,Niebieska Karta’’, kto´ra została wymieniona w artykule 9d we wspomnianej juz˙ wyz˙ej znowelizowanej Ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Do tego czasu formularze ,,Niebieska Karta’’ funkcjonowały przede wszystkim w policji, a naste˛pnie zostały wprowadzone ro´wniez˙ do Os´rodko´w Pomocy Społecznej. Zgodnie z nowelizacja˛ Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, procedura ,,Niebieskiej Karty’’ obejmuje ogo´ł czynnos´ci podejmowanych i realizowanych przez przedstawicieli jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, gminnych komisji rozwia˛zywania problemo´w alkoholowych, policji, os´wiaty i ochrony zdrowia, w zwia˛zku z uzasadnionym podejrzeniem zaistnienia przemocy w rodzinie. Spowodowało to koniecznos´c´ stworzenia nowego wzoru formularza ,,Niebieska Karta’’ do wypełniania przed przedstawicieli podmioto´w realizuja˛cych procedure˛. Rozporza˛dzenie Rady Ministro´w z dnia 13 wrzes´nia 2011 roku (a wie˛c ponad rok po wejs´ciu w z˙ycie nowelizacji Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie) okres´liło szczego´łowo procedure˛ ,,Niebieska Karta’’ oraz wzory uz˙ywanych w niej formularzy. Niestety mimo uwag i propozycji dotycza˛cych rozporza˛dzenia zgłaszanych przez przedstawicieli wymienionych w nim podmioto´w (ro´wniez˙ ochrony zdrowia) ostateczny jego kształt jest daleki od oczekiwan´ i budzi wiele kontrowersji.
371
Pomimo tego nalez˙y wykorzystac´ stworzone w nim moz˙liwos´ci, pamie˛taja˛c jednoczes´nie, z˙e lekarz ma obowia˛zek przestrzegania ustanowionego prawa. Wszcze˛cie procedury naste˛puje przez wypełnienie formularza ,,Niebieska Karta A’’, kto´ry stanowi zała˛cznik do rozporza˛dzenia. W przypadku dzieci wypełnienie powinno nasta˛pic´ w obecnos´ci rodzica. Moz˙e byc´ ro´wniez˙ przeprowadzone przy udziale innej osoby bliskiej, a nawet, w uzasadnionych przypadkach, opiekuna faktycznego (jest to waz˙ne, gdy podejrzewamy rodzico´w o stosowanie przemocy wobec dziecka). Nalez˙y podac´ wszelkie konieczne dane zgodnie z konstrukcja˛ formularza (nie obowia˛zuje tu tajemnica lekarska). Dopuszczalne jest jednak pozostawienie pustych miejsc w przypadku braku informacji, jak ro´wniez˙ uzupełnienie formularza o własna˛ notatke˛. Po wypełnieniu ,,Niebieskiej Karty A’’ przekazujemy osobie pokrzywdzonej (lub opiekunowi) formularz ,,Niebieska Karta B’’, kto´ry zawiera waz˙ne dla niej informacje prawne i praktyczne. Wypełniona˛ karte˛ A kopiujemy (kopia pozostaje w dokumentacji pacjenta), a oryginał dostarczamy w cia˛gu 7 dni do przewodnicza˛cego zespołu interdyscyplinarnego włas´ciwego ze wzgle˛du na miejsce zamieszkania dziecka (gmina lub dzielnica w przypadku Warszawy). Waz˙ne jest, z˙e samo wypełnienie formularza nie zdejmuje z lekarza innych obowia˛zko´w wynikaja˛cych z przepiso´w. Nadal obowia˛zuje rozwaz˙enie koniecznos´ci zapewnienia bezpieczen´stwa dziecku, a w tym celu moz˙e byc´ konieczne zawiadomienie policji lub prokuratury oraz sa˛du rodzinnego. ,,Niebieska Karta’’ jest jedynie narze˛dziem, kto´re słuz˙y do integracji działania odpowiednich oso´b i instytucji. Analogicznie wszcze˛cie poste˛powania karnego nie zwalnia z koniecznos´ci wypełnienia ,,Niebieskiej Karty’’.
Ochrona danych osobowych S´wiadomos´c´ istnienia Ustawy o ochronie danych osobowych paraliz˙uje czasem nasze działania bardziej skutecznie niz˙ tajemnica lekarska. Ustawa ta przewiduje jednak udoste˛pnianie danych osobowych, w przypadkach gdy dopuszczaja˛ to lub nakazuja˛ stosowne przepisy ustaw słuz˙a˛cych ochronie z˙ywotnych intereso´w osoby, kto´rej dane dotycza˛. Sprawa ochrony danych osobowych najszerzej była omawiana w odniesieniu do uprawnien´ członko´w zespoło´w interdyscyplinarnych. Skutkowało to wprowadzeniem w nowelizacji Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie zapisu Art. 9c o naste˛puja˛cej tres´ci: 1. Członkowie zespołu interdyscyplinarnego oraz grup roboczych w zakresie niezbe˛dnym do realizacji zadan´, o kto´rych mowa w art. 9b ust. 2 i 3, moga˛ przetwarzac´ dane oso´b dotknie˛tych przemoca˛ w rodzinie i oso´b stosuja˛cych przemoc w rodzinie dotycza˛ce: stanu zdrowia, nałogo´w, skazan´, orzeczen´ o ukaraniu, a takz˙e innych orzeczen´ wydanych w poste˛powaniu sa˛dowym lub administracyjnym, bez zgody i wiedzy oso´b, kto´rych dane te dotycza˛. 2. Członkowie zespołu interdyscyplinarnego oraz grup roboczych zobowia˛zani sa˛ do zachowania poufnos´ci wszelkich informacji i danych, kto´re uzyskali przy realizacji zadan´, o kto´rych mowa w art. 9b ust. 2 i 3. Obowia˛zek ten rozcia˛ga
372
pediatria polska 87 (2012) 368–373
sie˛ takz˙e na okres po ustaniu członkostwa w zespole interdyscyplinarnym oraz w grupach roboczych. 3. Przed przysta˛pieniem do wykonywania czynnos´ci, o kto´rych mowa w art. 9b ust. 2 i 3, członkowie zespołu interdyscyplinarnego oraz grup roboczych składaja˛ organowi, o kto´rym mowa w art. 9a ust. 2, os´wiadczenie o naste˛puja˛cej tres´ci: ,,Os´wiadczam, z˙e zachowam poufnos´c´ informacji i danych, kto´re uzyskałem przy realizacji zadan´ zwia˛zanych z przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie oraz z˙e znane mi sa˛ przepisy o odpowiedzialnos´ci karnej za udoste˛pnienie danych osobowych lub umoz˙liwienie do nich doste˛pu osobom nieuprawnionym’’. Powyz˙sze przepisy pozwalaja˛ na pełna˛ wymiane˛ informacji, a przez to okres´lenie najbardziej włas´ciwej i skutecznej formy pomocy, bez obaw naraz˙enia sie˛ na oskarz˙enie o złamanie tajemnicy zawodowej.
mowa w ust. 1 i 3, oraz sposo´b dokumentowania przeprowadzonych przez Policje˛ czynnos´ci, uwzgle˛dniaja˛c koniecznos´c´ udzielenia dzieciom skutecznej pomocy’’. Nalez˙y zwro´cic´ uwage˛ na to, z˙e odebranie dziecka moz˙e nasta˛pic´ jedynie w przypadku bezpos´redniego zagroz˙enia z˙ycia lub zdrowia dziecka. Pracownik socjalny podejmuje decyzje˛ ws po´lnie z funkcjonariuszem policji, a takz˙e z pracownikiem ochrony zdrowia (lekarz, ratownik medyczny, piele˛gniarka). Kiedy działania tych trzech podmioto´w nie uda sie˛ dostatecznie wczes´nie skoordynowac´, rozwia˛zywanie problemu zaczyna sie˛, jak uczy z˙ycie, od umieszczenia dziecka w szpitalu. Obowia˛zuja˛ce do tej pory przepisy ro´wniez˙ umoz˙liwiały umieszczanie dzieci w placo´wkach opiekun´czych. Obecnie zostało to jednak odpowiednio sformalizowane i opisane, co raczej stanowic´ be˛dzie ochrone˛ przed naduz˙yciami niz˙ ich prowokowanie.
Ochrona lekarza Odebranie dziecka rodzicom Artykuł 12a znowelizowanej Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie wywołał prawdziwa˛ burze˛ medialna˛. Wybuchła ona jednak dopiero w kon´cowej fazie prac nad projektem ustawy, niedługo przed jej wprowadzeniem w z˙ycie. W dyskusji zabrakło merytorycznych argumento´w oso´b, kto´re rzeczywis´cie znaja˛ Ustawe˛. Artykuł ten w całos´ci przedstawia sie˛ naste˛puja˛co: ,,1. W razie bezpos´redniego zagroz˙enia z˙ycia lub zdrowia dziecka w zwia˛zku z przemoca˛ w rodzinie pracownik socjalny wykonuja˛cy obowia˛zki słuz˙bowe ma prawo odebrac´ dziecko z rodziny i umies´cic´ je u innej niezamieszkuja˛cej wspo´lnie osoby najbliz˙szej, w rozumieniu art. 115 § 11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, z po´z´n. zm.6), w rodzinie zaste˛pczej lub w całodobowej placo´wce opiekun´czo-wychowawczej. 2. Tryb umieszczania dzieci w rodzinie zaste˛pczej lub w całodobowej placo´wce opiekun´czo-wychowawczej reguluja˛ przepisy ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. 3. Decyzje˛, o kto´rej mowa w ust. 1, pracownik socjalny podejmuje wspo´lnie z funkcjonariuszem Policji, a takz˙e z lekarzem, lub ratownikiem medycznym, lub piele˛gniarka˛. Przepisy art. 59810, art. 59811 §3 i art. 59812 §1 zdanie pierwsze ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks poste˛powania cywilnego stosuje sie˛ odpowiednio. 4. Pracownik socjalny ma obowia˛zek niezwłocznego powiadomienia sa˛du opiekun´czego, nie po´z´niej jednak niz˙ w cia˛gu 24 godzin, o odebraniu dziecka z rodziny i umieszczeniu go u niezamieszkuja˛cej wspo´lnie osoby najbliz˙szej, w rodzinie zaste˛pczej lub w całodobowej placo´wce opiekun´czo-wychowawczej. 5. Do umieszczenia dziecka u osoby najbliz˙szej niezamieszkuja˛cej wspo´lnie stosuje sie˛ odpowiednio przepisy dotycza˛ce umieszczenia dziecka w rodzinie zaste˛pczej lub w całodobowej placo´wce opiekun´czo-wychowawczej. 6. Minister włas´ciwy do spraw wewne˛trznych w porozumieniu z ministrem włas´ciwym do spraw zabezpieczenia społecznego okres´li, w drodze rozporza˛dzenia, procedure˛ poste˛powania Policji przy wykonywaniu czynnos´ci, o kto´rych
Udzielaja˛c pomocy ofierze przeste˛pstwa, moz˙emy spotkac´ sie˛ z sytuacjami, kto´re zagraz˙aja˛ naszemu bezpieczen´stwu. Groz´ba konfrontacji ze sprawca˛ przemocy moz˙e okazac´ sie˛ na tyle powaz˙na, z˙e skuteczne podje˛cie interwencji nie be˛dzie moz˙liwe. Wiemy o tym, z˙e lekarz wykonuja˛cy swo´j zawo´d nie jest funkcjonariuszem publicznym. Status funkcjonariusza publicznego ma jedynie lekarz udzielaja˛cy s´wiadczen´ w ramach pomocy doraz´nej (art. 115. § 13. polskiego Kodeksu karnego)1. Oznacza to, z˙e lekarz, nie be˛da˛c funkcjonariuszem publicznym, w wypadku czyjegos´ agresywnego zachowania moz˙e jedynie wytoczyc´ proces cywilny sprawcy. W roku 2010 ukazała sie˛ nowelizacja Kodeksu karnego (Dz. U. z 2010r. Nr 240, poz. 1602). Paragraf 4 artykułu 25, kto´ry wszedł w z˙ycie w dniu 22 marca 2011 roku, stanowi, z˙e: ,,Osoba, kto´ra w obronie koniecznej odpiera zamach na jakiekolwiek cudze dobro chronione prawem, chronia˛c bezpieczen´stwo lub porza˛dek publiczny, korzysta z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych’’. Czy przepis ten znajdzie zastosowanie wobec lekarzy?
Podsumowanie Rola lekarza w udzielaniu pomocy dziecku krzywdzonemu jest kluczowa. Nawia˛zuja˛c kontakt z ofiara˛ przemocy, lekarz, poza działaniem terapeutycznym (medycznym), obowia˛zany jest zapewnic´ jej skuteczna˛ ochrone˛. Powinien ro´wniez˙ podja˛c´ działania maja˛ce ułatwic´ znalezienie i ukaranie sprawcy. Znajomos´c´ przepiso´w prawnych, a przede wszystkim s´wiadomos´c´ obowia˛zku zgłoszenia podejrzenia popełnienia przeste˛pstwa pozwala na skuteczniejsze działanie. Koniecznos´c´ przestrzegania prawa ła˛czy sie˛ u lekarza z moralnym obowia˛zkiem interweniowania w kaz˙dym przypadku krzywdzenia dziecka lub tylko zagroz˙enia krzywdzeniem. Nalez˙y tu poszukiwac´ wsparcia innych oso´b i instytucji. W rozpoznawaniu problemu krzywdzenia dziecka i udzielaniu skuteczniejszej pomocy ofiarom przemocy moz˙e nam 1
Piele˛gniarki i połoz˙ne od 1 stycznia 2012 r. sa˛ obje˛te ochrona˛ przewidziana˛ dla funkcjonariuszy publicznych
pediatria polska 87 (2012) 368–373
pomo´c odpowiednio ukierunkowanie szkolenie w ramach ustawicznego kształcenia podyplomowego.
Akty prawne 1. Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie – z dnia 29 lipca 2005r. (Dz. U. z 2005r. Nr 180, poz. 1493; Dz. U. z 2009r. Nr 209, poz. 1589; Dz. U. z 2010r. Nr 28, poz. 146 i Nr 125, poz. 842) 2. Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty – z dnia 5 grudnia 1996r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 226, poz. 1943; z 2006 r. Nr 117, poz. 790, Nr 191, poz. 1410 i Nr 220, poz. 1600) 3. Kodeks karny – Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. (Dz. U. z dnia 2 sierpnia 1997r z po´z´niejszymi zmianami) 4. Kodeks poste˛powania karnego – Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r (Dz. U. Nr 98, poz. 555 z po´z´niejszymi zmianami) 5. Kodeks poste˛powania cywilnego – Ustawa z dnia 17 listopada 1964r (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z po´z´niejszymi zmianami). 6. Ustawa o ochronie danych osobowych – z dnia 29 sierpnia 1997r (Dz. U. z 1997r. Nr 133, poz. 883; Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926, Nr 153, poz. 1271, z 2004 r. Nr 25, poz. 219, Nr 33, poz. 285, z 2006 r. Nr 104, poz. 708 i 711, z 2007 r. Nr 165, poz. 1170, Nr 176, poz. 1238).
373
7. Rozporza˛dzenie Rady Ministro´w z dnia 13 wrzes´nia 2011 roku w sprawie procedury ,,Niebieskie Karty’’ oraz wzoro´w formularzy ,,Niebieska Karta’’ (Dz. U. z 2011r. Nr 209, poz. 1245).
Wkład autoro´w/Authors’ contributions Według kolejnos´ci.
Konflikt interesu/Conflict of interest Nie wyste˛puje.
p i s´ m i e n n i c t w o / r e f e r e n c e s
[1] Łojkowska M. Dziecko krzywdzone – poradnik prawny. Warszawa: Fundacja Mederi; 2005. [2] Hartmann P, Jackowska T. Wiedza lekarzy na temat obowia˛zuja˛cych przepiso´w prawnych dotycza˛cych przemocy w rodzinie. Przegl Ped 2011;(suppl 1):81. [3] Nauman E. Obowia˛zek zgłaszania przemocy wobec dziecka. Dziecko krzywdzone 2007;2(19):59–61.