- Email: [email protected]
Ocena częstości występowania szumów usznych u dzieci w Polsce
otolaryngologia polska 67 (2013) 149–153
Dostępne online www.sciencedirect.com
journal homepage: www.elsevier.com/locate/otpol
Artykuł oryginalny/Original research article
Ocena częstości występowania szumów usznych u dzieci w Polsce The prevalence of tinnitus in children in Poland Danuta Raj-Koziak *, Henryk Skarżyński, Krzysztof Kochanek, Anna Fabijańska Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu, Dyrektor: Prof. dr hab. med. Henryk Skarżyński, Kajetany, Poland
informacje o artykule
abstract
Historia artykułu:
Aim: The objective of this study was to estimate the prevalence of the tinnitus in 7- and
Otrzymano: 27.12.2012
12-year-old children in Poland. Material and methods: In this study 118,005, 7-year-old
Zaakceptowano: 07.02.2013
children and 23,339, 12-year-old children and their parents were asked about the pre-
Dostępne online: 11.02.2013
sence of tinnitus by answering a questionnaire. 7-year-old children were asked by tester
Słowa kluczowe: szumy uszne
to parents questionnaire answers tinnitus was present in group of 15,244 (12.9%) 7-year-
dzieci badania przesiewowe
ren directly asked for tinnitus 29.3% (34,517) mentioned of having it. Group of 8060
if they can hear noise in their ears or head. Results: The results showed that according old children and in group of 3886 (16.6%) 12-year-old children. Between 7-year-old child(34.5%) 12-year-old children confirmed in questionnaire hearing tinnitus. Differences in the presence of tinnitus between 7- and 12-year-old children have proven to be statistiKeywords: Tinnitus Children Screening
cally significant. Conclusions: Tinnitus is frequent complain among 7- and 12-year-old children. It is recommended to include to a questionnaire an inquiry about the presence of tinnitus during hearing screening tests performed recently more frequently at primary schools for early detection a diagnosis of tinnitus. © 2013 Polish Otorhinolaryngology - Head and Neck Surgery Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.
Wprowadzenie Podjęcie profilaktyki w zakresie chorób narządu słuchu oraz dokonujący się nieustannie postęp w dziedzinie audiologii przyczynił się do poprawy jakości życia obecnego młodego pokolenia. Przeprowadzone w naszym kraju na wielką skalę badania przesiewowe słuchu u dzieci i młodzieży szkolnej ujawniły, że oprócz niedosłuchu występują też inne objawy dysfunkcji drogi słuchowej, w tym szumy uszne. Problem szumów usznych zdecydowanie lepiej rozpoznany jest w populacji osób dorosłych w porównaniu z dziećmi, gdzie do niedawna szumy uszne były prawie
zupełnie nie notowane w codziennej praktyce klinicznej. Częstość występowania szumów usznych u dzieci prawidłowo słyszących, wg różnych autorów, wynosi: 13,3% [1], 29% [2], 6–12% [3], 13% [4], 37,7% [5], 34% [6]. W przypadku dzieci niedosłyszących odsetek występowania szumów usznych, wg większości autorów, jest wyższy niż w przypadku dzieci prawidłowo słyszących: 58,6% [1], 49% [7, 8], 23,5% [9], 33% [10], 24–29% [3]. Wyniki badań własnych przeprowadzone wśród 7-latków zamieszkujących małe miasta i wsie rejonu Polski wschodniej wykazały, na podstawie informacji uzyskanych od rodziców, występowanie szumów usznych wśród dzieci prawidłowo słyszących na poziomie 12,8%. W grupie dzieci, u których stwierdzono nieprawidłowy
* Adres do korespondencji: Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu, ul. Mokra 17, Kajetany k. Warszawy, 05-830 Nadarzyn. Adres email: [email protected] (D. Raj-Koziak). 0030-6657/$ – see front matter © 2013 Polish Otorhinolaryngology - Head and Neck Surgery Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.
http://dx.doi.org/10.1016/j.otpol.2013.02.003
150
otolaryngologia polska 67 (2013) 149–153
wynik przesiewowego badania słuchu, odsetek odczuwanych szumów usznych był wyższy i wyniósł 21,8% [11]. Wyniki badań dotyczące problemu występowania szumów usznych wśród dzieci prezentują znaczny rozrzut częstości szumów – od 12,8% do 37, 7% wśród dzieci dobrze słyszących oraz od 23,5% do 58,6% wśród dzieci z niedosłuchem, co nie pozwala zająć jednoznacznego stanowiska na temat częstości występowania problemu w populacji dziecięcej. Prezentowane wartości pozwalają przypuszczać, że szumy uszne u dzieci stanowią problem społeczny.
Cel pracy Celem pracy była ocena częstości występowania szumów usznych u dzieci w wieku 7 i 12 lat w Polsce.
Materiał i metody Analizę częstości występowania szumów usznych u dzieci 7-letnich wykonano na podstawie 118 005 odpowiedzi ankietowych uzyskanych od rodziców oraz wyników wywiadu zebranego podczas rozmowy z dziećmi. W grupie tej znalazło się 59 502 (50,4%) ankiet zebranych od rodziców chłopców oraz 58 503 (49,6%) ankiet uzyskanych od rodziców dziewczynek. Materiał badawczy grupy 12-latków stanowiły wyniki 23 339 odpowiedzi ankietowych rodziców i ich dzieci. Odpowiedzi dziewcząt i ich rodziców stanowiły 50,9% (11 873) wyników, a odpowiedzi chłopców i ich rodziców 49,1% (11 466) wszystkich odpowiedzi ankietowych. Badania w niniejszej pracy zaplanowano jako retrospektywną analizę wyników danych ankietowych, które zostały zebrane podczas realizacji przez Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu w ramach programu przesiewowych badań słuchu. W roku 2008 badania zostały przeprowadzone w siedmiu województwach Polski wschodniej: warmińsko-mazurskim, podlaskim, mazowieckiem, lubelskim, świętokrzyskim, małopolskim i podkarpackim. Dwa lata później, w 2010 roku badaniami objęto pozostałych dziewięć województw Polski zachodniej: dolnośląskie, opolskie, śląskie, łódzkie, wielkopolskie, lubuskie, zachodniopomorskie, kujawsko-pomorskie, pomorskie. W latach 2011– 2012 przeprowadzono przesiewowe badania słuchu wśród dzieci 12-letnich uczęszczających do gimnazjów warszawskich. W liście przekazanym przez wychowawców lub dyrektorów szkół do rodziców poproszono ich o wypełnienie załączonej ankiety opracowanej przez zespół Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu i przekazanie jej wraz ze zgodą na wykonanie badań przesiewowych słuchu dzieciom podczas wizyty badacza w szkole. Ankiety składały się dwóch części: pierwsza część obejmowała 14 pytań, na które odpowiadali rodzice. Druga część ankiety, składająca się z 9 pytań, została skierowana do dzieci. Dzieciom 7-letnim zadano pytania ankietowe w szkole przed wykonaniem przesiewowego badania słuchu. Dzieci 12-letnie zostały poproszone o samodzielne wypełnienie ankiety w szkole przed wykonaniem przesiewowego badania słuchu. Dla oceny częstotliwości występowania szumów usznych wśród dzieci 7- i 12-letnich wykorzystano
odpowiedzi rodziców na pytanie: ,,Czy dziecko skarży się na występowanie szumów usznych, gdy jest cicho?’’. Rodzice mieli możliwość wskazania jednej z odpowiedzi: ,,nigdy’’, ,,sporadycznie’’, ,,często’’, ,,bardzo często’’. Natomiast w dniu wykonywania badania przesiewowego słuchu w szkole siedmiolatkom zadano ustnie pytanie z części ankiety przeznaczonej dla dzieci: ,,Czy zdarza Ci się słyszeć w uszach szumy, piski lub gwizdy, gdy zasypiasz i jest cicho w pokoju?’’. Dziecko 7-letnie odpowiadało badaczowi bezpośrednio, wskazując jedną z odpowiedzi, tak jak w pytaniu skierowanym do rodziców. Dziecko 12-letnie, wypełniając ankietę samodzielnie, zaznaczało jedną z możliwych odpowiedzi, przy czym miało do wyboru możliwości odpowiedzi identyczne jak w pytaniu skierowanym do rodziców. Zebrane wyniki poddano analizie statystycznej. Do określenia siły związku i zależności między zmiennymi stosowano test x2. Wyniki istotne statystycznie przyjęto dla współczynnika istotności statystycznej p < 0,05.
Wyniki Analiza wyników danych ankietowych zebranych od rodziców wykazała 15 244 (12,9%) odpowiedzi pozytywnych wskazujących na występowanie szumów usznych u dzieci (Tab. I). Występowanie szumów usznych u dziewcząt stwierdzono w 7751 (13,2%) przypadków, u chłopców w 7496 (12,6%) przypadków. Występujące różnice w odczuwaniu szumów usznych u dzieci w zależności od płci okazały się nieistotne statystycznie. Szczegółowa analiza odpowiedzi pozytywnych rodziców na pytanie o obecność szumów usznych u ich dzieci wykazała 1467 (1,2%) odpowiedzi wskazujących na występowanie szumów usznych u dzieci jako częste i bardzo częste. Większość rodziców (11,7%), którzy w ankiecie potwierdzili występowanie szumów usznych u swoich dzieci, uznała występowanie tego problemu za rzadkie (Tab. II). Analiza odpowiedzi udzielonych bezpośrednio przez dzieci podczas zbierania wywiadu w szkole na temat obecności szumów usznych wykazała 34 517 (29,3%) odpowiedzi potwierdzających ich występowanie (Tab. III). Odsetek zgłaszanych odpowiedzi pozytywnych uzyskanych bezpośrednio od dzieci (29,3%) był wyższy w porównaniu z odpowiedziami uzyskanymi od rodziców dzieci (12,9%).
Tabela I – Liczba oraz odsetek odpowiedzi pozytywnych i negatywnych rodziców 7-latków dotyczących odczuwania szumów usznych przez ich dzieci na podstawie odpowiedzi na pytanie z ankiety: ,,Czy dziecko skarży się na występowanie szumów lub innych dźwięków w uszach, gdy jest cicho?’’ Table I – Number and percent positive and negative responses parents of 7 y.o children to the question: ‘‘Does your child children hear tinnitus inside their ears/head in silence?’’ Odpowiedzi rodziców 7-latków na temat odczuwania szumów usznych przez ich dzieci Nie Tak Ogółem
Częstość
Procent [%]
102 761 15 244 118 005
87,1 12,9 100,0
151
otolaryngologia polska 67 (2013) 149–153
Tabela II – Liczba oraz odsetek szczegółowych odpowiedzi rodziców dzieci 7-letnich dotyczących występowania szumów usznych u dzieci na podstawie odpowiedzi na pytanie z ankiety: ,,Czy dziecko skarży się na występowanie szumów lub innych dźwięków w uszach, gdy jest cicho?’’ Table II – Detailed number and percent 7 y.o children's parents responses to the question: ‘‘Does your child children hear tinnitus inside their ears/head in silence?’’ Szczegółowe odpowiedzi rodziców 7-latków na temat odczuwania szumów usznych przez ich dzieci Bardzo często Często Nigdy Rzadko Ogółem
Częstość
168 1299 102 761 13 777 118 005
Procent [%] 0,1 1,1 87,1 11,7 100,0
Analiza odpowiedzi 7-latków w zależności od płci dziecka wykazała 16 835 (28,8%) odpowiedzi pozytywnych dziewcząt oraz 17 682 (29,7%) odpowiedzi pozytywnych chłopców. Występujące różnice w odpowiedziach w zależności od płci okazały się istotnie statystycznie częstsze w grupie chłopców w porównaniu z grupą dziewcząt (p < 0,0005, x2 = 12,605). W grupie dzieci zgłaszających obecność szumów usznych: 782 (0,7%) zgłaszało występowanie szumów usznych jako bardzo częste, 5902 (5,0%) wskazywało występowanie szumów usznych jako częste. Największa grupa dzieci – 27 833 (23,6%) uznała występowanie szumów usznych jako rzadkie.
Analiza częstości występowania szumów usznych u dzieci 12-letnich Analizie poddano 23 339 wyników uzyskanych od rodziców dzieci w wieku 12 lat. Obecność szumów usznych na podstawie odpowiedzi rodziców stwierdzono u 3886 dzieci (16,6%) (Tab. IV). Odsetek odpowiedzi pozytywnych rodziców 12-latków na temat występowania szumów usznych u dzieci był wyższy (16,6%) w porównaniu z wynikami uzyskanymi od rodziców 7-latków (12,9%). Gdy oceniono częstość występowania szumów usznych w zależności od płci dziecka, okazało się, że częstsze występowanie szumów
Tabela III – Liczba oraz odsetek odpowiedzi pozytywnych oraz negatywnych na pytanie dotyczące odczuwania szumów usznych ,,Czy zdarza ci się słyszeć szumy, piski lub gwizdy, gdy zasypiasz i jest cicho w pokoju?’’ skierowane bezpośrednio do dzieci 7-letnich Table III – Number and percent positive and negative responses to the question addressed directly to 7 y.o children: ‘‘Do you hear tinnitus, whistle, squeak when you fall asleep and is silent in your room?’’ Odpowiedź dziecka 7-letniego na pytanie z ankiety o odczuwanie szumów usznych Nie Tak Ogółem
Częstość
83 488 34 517 118 005
Procent [%] 70,7 29,3 100,0
Tabela IV – Liczba oraz odsetek odpowiedzi pozytywnych i negatywnych rodziców dotyczących występowania szumów usznych u dzieci 12-letnich na podstawie odpowiedzi na pytanie: ,,Czy dziecko skarży się na występowanie szumów lub innych dźwięków w uszach, gdy jest cicho?’’ Table IV – Number and percent positive and negative responses parents of 12 y.o children to the question: ‘‘Does your child children hear tinnitus inside their ears/head in silence?’’ Odpowiedzi rodziców 12-latków na pytanie o odczuwanie szumów usznych przez ich dzieci Nie Tak Ogółem
Częstość
Procent [%]
3886 19 453 23 339
16,6 83,4 100,0
usznych wśród chłopców na poziomie 17,1% (1968 odpowiedzi chłopców) w porównaniu z odpowiedziami dziewcząt na poziomie 16,2% (1918 odpowiedzi dziewcząt) jest istotne statystycznie (p < 0,006). Szczegółowa analiza pozytywnych odpowiedzi rodziców wykazała 35 wyników (0,1% odpowiedzi) potwierdzających występowanie szumów usznych u ich dzieci jako bardzo częste, 338 (1,4% odpowiedzi) jako częste. Najliczniejszą grupę odpowiedzi rodziców (15,1%) stanowiły te, które potwierdzały słyszenie szumów usznych jako rzadko zgłaszane przez ich dzieci (Tab. V). Na podstawie wyników danych ankietowych uzyskanych od dzieci w wieku 12 lat stwierdzono 34,5% (8060) odpowiedzi potwierdzających odczuwanie przez nie szumów usznych (Tab. VI). Analiza występowania szumów usznych w zależności od płci dziecka wykazała 4011 (33,8%) pozytywnych odpowiedzi dziewcząt oraz 4049 (35,3%) pozytywnych odpowiedzi chłopców. Występujące różnice, wskazujące na częstsze występowanie szumów usznych w grupie chłopców okazały się istotne statystycznie (p < 0,013). Szczegółowa analiza odpowiedzi uzyskanych od 23 339 dwunastolatków wykazała 106 (0,5%) odpowiedzi potwierdzających występowanie szumów usznych jako bardzo częste, 781 dzieci (3,3%) wskazało na słyszenie szumów usznych jako częste.
Tabela V – Liczba oraz odsetek szczegółowych odpowiedzi rodziców dzieci 12-letnich dotyczących występowania szumów usznych u dzieci na podstawie odpowiedzi na pytanie z ankiety: ,,Czy dziecko skarży się na występowanie szumów lub innych dźwięków w uszach, gdy jest cicho?’’ Table V – Detailed number and percent 12 y.o children's parents responses to the question: ‘‘Does your child children hear tinnitus inside their ears/head in silence?’’ Szczegółowe odpowiedzi rodziców dzieci 12-letnich na pytanie o odczuwanie szumów usznych przez ich dzieci Bardzo często Często Nigdy Rzadko Ogółem
Częstość
Procent [%]
35 338 19 453 3513 23 339
0,1 1,4 83,4 15,1 100,0
152
otolaryngologia polska 67 (2013) 149–153
Tabela VI – Liczba oraz odsetek odpowiedzi pozytywnych oraz negatywnych 12-latków na pytanie z ankiety dotyczące odczuwania szumów usznych ,,Czy zdarza ci się słyszeć szumy, piski lub gwizdy, gdy zasypiasz i jest cicho w pokoju?’’ Table VI – Number and percent positive and negative responses 12 y.o children to the question: ‘‘Do you hear tinnitus, whistle, squeak when you fall asleep and is silent in your room?’’ Odpowiedzi dzieci 12-letnich na pytanie z ankiety o odczuwanie przez nie szumów usznych Nie Tak Ogółem
Częstość
Procent [%]
8060 15 279 23 339
34,5 65,5 100,0
Najliczniejsza grupa 7173 dzieci (30,7%) zaznaczyła w ankiecie odczuwanie szumów usznych jako rzadkie.
Omówienie Przedstawiane wyniki własne na temat częstości występowania szumów usznych obejmujące grupę 118 005 dzieci w wieku 7 lat oraz grupę 23 339 dzieci 12-letnich stanowią obecnie najliczniejsze studium epidemiologiczne pod względem ilości przebadanych dzieci. Odsetek odpowiedzi ankietowych rodziców dzieci 7-letnich wskazujących na występowanie szumów usznych u 12,9% (15 244) dzieci oraz rodziców dzieci 12-letnich potwierdzających występowanie szumów usznych u 16,6% (3886) dzieci okazał się niższy w porównaniu z odpowiedziami uzyskanymi bezpośrednio od dzieci. Analiza odpowiedzi dzieci 7-letnich na pytanie o odczuwanie szumów usznych wykazała 29,3% (34 517) odpowiedzi pozytywnych dzieci potwierdzających słyszenie szumów usznych oraz 34,5,% (8060) pozytywnych odpowiedzi dzieci 12-letnich. Ze względu na występujące różnice w odpowiedziach udzielanych przez dzieci i rodziców na temat częstości występowania szumów usznych powstała do rozstrzygnięcia kwestia, które wyniki są bardziej wiarygodne. Większość autorów wyraża pogląd, że zebranie wywiadu na temat występowania szumów usznych od dziecka jest trudne ze względu na fakt, że dzieci odpowiadają na pytania w różny sposób. Mogą chcieć pomóc pytającemu i wtedy na wszystkie pytania będą odpowiadać pozytywnie (tzw. overreporting) lub odwrotnie mogą czuć się zdezorientowane, speszone pytaniami i odpowiadać negatywnie (tzw. underreporting) [12]. Z drugiej strony, dzieci zapytane bezpośrednio o problem szumów potrafią bardzo dokładnie opisać ten symptom, natomiast same spontanicznie rzadziej zgłaszają problem [6]. Rozbieżność pomiędzy częstym występowaniem szumów usznych w populacji pediatrycznej i nieczęsto zgłaszanymi skargami próbuje się tłumaczyć tym, że dzieci, doświadczając stałych szumów usznych przez długi czas, uznają je za zjawisko normalne. Ponadto uważa się, że odczuwając szumy uszne, nie zdają sobie sprawy z faktu, że obecność tej dolegliwości ma istotne znaczenie medyczne. Dzieci, w przeciwieństwie do dorosłych, angażując się znacznie w odbiór bodźców ze środowiska zewnętrznego, potrafią łatwo odwrócić swoją uwagę od szumów usznych
[6]. Baquley uważa, że dzieci nie zgłaszają problemu szumów usznych, ponieważ nie osiągają takiego poziomu dojrzałości, aby podzielić się problemem z rówieśnikami [12]. Przy założeniu, że część odpowiedzi dzieci na pytanie dotyczące odczuwania przez nie szumów może być nieprawdziwa z powodu niezrozumienia istoty pytania przez dziecko, sugerowania się odpowiedziami rówieśników lub chęci odpowiadania pozytywnie na pytania zadawane przez badacza, odpowiedzi rodziców uznano za bardziej wiarygodne w porównaniu z odpowiedziami uzyskanymi bezpośrednio od dzieci. Odpowiedzi rodziców, gdzie częstość występowania szumów usznych wśród dzieci 7-letnich wyniosła 12,9%, a wśród dzieci 12-letnich oceniona została na poziomie 16,6%, są zbliżone do wyników prezentowanych przez: Nodar 13,3%, Stouffer 13%, Holgers 13% [1, 3, 4]. Natomiast wyniki oceniające częstość występowania szumów usznych uzyskane bezpośrednio od dzieci 7-letnich na poziomie 29,3% oraz 34,5% pozytywnych wyników uzyskanych na podstawie odpowiedzi 12-latków są bliższe wynikom prezentowanym przez Coehlo i wsp. – 37,7% oraz Savastano – 34,0% [5, 6]. Różnice w występowaniu szumów usznych wśród dziewcząt i chłopców na podstawie odpowiedzi dzieci w grupie 7- i 12-latków oraz odpowiedzi rodziców 12-latków okazały się istotnie statystycznie wyższe w grupie chłopców. Jedynie w odpowiedziach rodziców 7-latków różnice w występowaniu szumów usznych w grupie dziewcząt i chłopców okazały się nieistotne statystycznie. Holgers i Coelho traktują płeć męską jako czynnik protekcyjny wystąpienia szumów usznych wśród dzieci [4, 5]. Holgers stwierdziła większy odsetek występowania szumów usznych wśród dzieci płci żeńskiej, podobnie jak i większą skłonność do wystąpienia objawów lękowych i depresyjnych u dziewcząt z szumami usznymi niż u chłopców [4]. Częstsze występowanie spontanicznej otoemisji akustycznej wśród dziewcząt niż u chłopców jest przez niektórych autorów traktowane jako czynnik etiologiczny wystąpienia szumów usznych wśród płci żeńskiej [13]. Różnice pomiędzy płcią żeńską i męską związane z ekspresją neurotransmiterów w drodze słuchowej, na których aktywność mogą wpływać hormony żeńskie, modyfikujące funkcje receptorów GABA, to kolejna potencjalna możliwość wyjaśnienia częstszego występowania szumów wśród płci żeńskiej [14]. Wyniki badań epidemiologicznych przeprowadzone wśród dorosłych wskazują na tendencję do częstszego występowania szumów usznych u mężczyzn niż u kobiet [15]. Odsetek szczegółowych pozytywnych odpowiedzi dzieci na temat występowania szumów usznych ocenianych jako ,,często’’ i ,,bardzo często’’ w odpowiedziach rodziców dzieci 7-letnich wyniósł 1,2%, a w odpowiedziach ankietowych rodziców dzieci 12-letnich 1,5%. Wartości te wydają się wskazywać na grupę dzieci, której szumy uszne przeszkadzają w sposób istotny. Mills i wsp. [2], podobnie jak Nodar [1], twierdzą, że szumy uszne są zgłaszane spontanicznie przez 3,0% dzieci, przy czym Nodar podkreśla, że jest to grupa, której szumy uszne dotkliwie dokuczają. Szumy spontanicznie zgłaszane przez dzieci Savastano opisała u 6,5% badanych pacjentów [6]. Wg Savastano, wiarygodny wywiad z dzieckiem na temat odczuwania szumów usznych jest możliwy do przeprowadzenia, gdy dziecko osiągnie wiek 8 lat [16]. Żeby zwiększyć wiarygodność odpowiedzi
otolaryngologia polska 67 (2013) 149–153
udzielanych przez dzieci, Stouffer, zanim zapytał małych pacjentów o obecność szumów usznych, zadawał im pytania praktyczne na tematy niezwiązane z głównym problemem. Rozrzut uzyskanych wyników występowania szumów usznych u dzieci prawidłowo słyszących w zakresie od 6,0% do13,0%, a w grupie dzieci z niedosłuchem od 24,0% do 29,0%, zależał od konsekwencji odpowiedzi dzieci [3]. Stouffer, zbierając wywiad z dziećmi, jako jedyny autor wprowadził kryterium czasu do pytania o odczuwanie szumów usznych: ,,Czy słyszysz dźwięki w głowie trwające dłużej niż 5 minut?’’. Wprowadzenie kryterium czasu odczuwania szumów usznych jest ważne, ponieważ pozwala ocenić występowanie szumów usznych istotnych klinicznie, czyli trwających powyżej 5 minut [3]. W ankiecie własnej skierowanej zarówno do dzieci w wieku 7 i 12 lat, jak i do rodziców, nie wprowadzono kryterium czasu, ponieważ założono, że dzieci w wieku 7 lat nie będą potrafiły określić czasu odczuwania szumów usznych. W badaniach własnych najwyższy odsetek odpowiedzi pozytywnych potwierdzających odczuwanie szumów usznych, uzyskanych zarówno od dzieci, jak i ich rodziców, wskazuje na odczuwanie szumów usznych jako ,,rzadkie’’. Wydaje się prawdopodobne, że w tej grupie znajdują się dzieci, które odczuwają szumy uszne krótkotrwałe, nie mające żadnego znaczenia klinicznego. Dla jednoznacznej oceny częstości występowania szumów usznych w populacji dziecięcej wydaje się konieczne wprowadzenie do pytania ankietowego kryterium czasu odczuwanych szumów usznych. Dlatego w kontynuowanych badaniach epidemiologicznych prowadzonych przez Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu w Polsce w grupie wiekowej 12-latków, do pytania o odczuwanie szumów usznych wprowadzono kryterium czasu, aby uzyskać informacje na temat częstości występowania szumów usznych istotnych klinicznie.
Wnioski 1. Szumy uszne są częstym zjawiskiem u dzieci rozpoczynających edukacje szkolną w szkole podstawowej oraz wśród dzieci uczęszczających do gimnazjum. 2. Skala zjawiska szumów usznych zaobserwowana w dużej populacji dzieci wskazuje na konieczność wprowadzenia na stałe do medycyny szkolnej programów badań przesiewowych w celu wczesnego ich wykrywania.
Wkład autorów/Authors' contributions DR-K – koncepcja pracy, zebranie i interpretacja danych, analiza statystyczna, akceptacja ostatecznej wersji, przygotowanie literatury, pozyskanie środków (finansowania), HS, KK – akceptacja ostatecznej wersji, AF – przygotowanie literatury.
Konflikt interesu/Conflict of interest Nie występuje.
153
Finansowanie/Financial support Artykuł zgłoszony do publikacji był finansowany z grantu promotorskiego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, numer grantu NN 403 153540.
Etyka/Ethics Treści przedstawione w artykule są zgodne z zasadami Deklaracji Helsińskiej, dyrektywami EU oraz ujednoliconymi wymaganiami dla czasopism biomedycznych. Badania własne zostały przeprowadzone zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Klinicznej i zaakceptowane przez lokalną Komisję Bioetyki, a ich uczestnicy wyrazili pisemną zgodę na udział.
pi smiennictwo/references
[1] Nodar RH. Tinnitus aurium in school age children: a survey. J Aud Res 1972;12:133–135. [2] Mills RP, Cherry JR. Subjective tinnitus in children with otological disorders. Int J Paediatric Otorhinolaryngol 1984;7:21–27. [3] Stouffer J. Tinnitus in normal hearing and hearing-impaired children. In IV International Tinnitus Seminar 1991 Kugler Publications. Bordeaux. [4] Holgers KM. Tinnitus in 7-year-old children. Eur J Pediatr 2003;162(4):276–278. [5] Coelho CB, Sanchez TG, Tyler RS. Tinnitus in children and associated risk factors. Prog Brain Res 2007;166: 179–191. [6] Savastano M. Characteristics of tinnitus in childhood. Eur J Pediatr 2007;166(8):797–801. [7] Graham JM, Butler J. Tinnitus in children. J Otolaryngol Otol 1984;9(Suppl.):236–241. [8] Graham JM. Tinnitus in hearing impaired children. W: Hazell JWP, red. Tinnitus. London: Churchill Livingstone; 1987. p. 131–143. [9] Viani LG. Tinnitus in children with hearing loss. J of Laryngol and Otol 1989;103:1142–1145. [10] Drukier GS. The prevalence and characteristics of tinnitus with profound sensorineural hearing impairment. American Annals of the Deaf 1989;134:260–264. [11] Raj-Koziak D, Piłka A, Bartnik G, Fabijańska A, Kochanek K, Skarżyński H. Ocena częstości występowania szumów usznych wśród 7–latków w Polsce wschodniej. Otolaryngol Pol 2011;65(2):106–109. [12] Baquley DM, Mc Ferran DJ. Tinnitus in childhood. Int J of Otorhinolaryngol 1999;49:99–105. [13] Penner MJ. Linking spontaneous otoacoustic emissions and tinnitus. Br J Audiol 1992;26(2):115–123. [14] Tremere LA, Jeong JK, Pinaud R. Estradiol shapes unitary processing in the adult brain by regulating inhibitory transmission and plasticity-associated gene expression. J Neurosci 2009;29(18):5949–5963. [15] Hoffman HJ, Reed G. Epidemiology of Tinnitus. W: Snow JB, red. Tinnitus: Theory and management. Decker Hamilton; 2004. p. 16–41. [16] Savastano M. a protocol of study for tinnitus in childhood. Int Pediatr Otorhinolaryngol 2002;64:23–27.
Dostępne online www.sciencedirect.com
journal homepage: www.elsevier.com/locate/otpol
Artykuł oryginalny/Original research article
Ocena częstości występowania szumów usznych u dzieci w Polsce The prevalence of tinnitus in children in Poland Danuta Raj-Koziak *, Henryk Skarżyński, Krzysztof Kochanek, Anna Fabijańska Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu, Dyrektor: Prof. dr hab. med. Henryk Skarżyński, Kajetany, Poland
informacje o artykule
abstract
Historia artykułu:
Aim: The objective of this study was to estimate the prevalence of the tinnitus in 7- and
Otrzymano: 27.12.2012
12-year-old children in Poland. Material and methods: In this study 118,005, 7-year-old
Zaakceptowano: 07.02.2013
children and 23,339, 12-year-old children and their parents were asked about the pre-
Dostępne online: 11.02.2013
sence of tinnitus by answering a questionnaire. 7-year-old children were asked by tester
Słowa kluczowe: szumy uszne
to parents questionnaire answers tinnitus was present in group of 15,244 (12.9%) 7-year-
dzieci badania przesiewowe
ren directly asked for tinnitus 29.3% (34,517) mentioned of having it. Group of 8060
if they can hear noise in their ears or head. Results: The results showed that according old children and in group of 3886 (16.6%) 12-year-old children. Between 7-year-old child(34.5%) 12-year-old children confirmed in questionnaire hearing tinnitus. Differences in the presence of tinnitus between 7- and 12-year-old children have proven to be statistiKeywords: Tinnitus Children Screening
cally significant. Conclusions: Tinnitus is frequent complain among 7- and 12-year-old children. It is recommended to include to a questionnaire an inquiry about the presence of tinnitus during hearing screening tests performed recently more frequently at primary schools for early detection a diagnosis of tinnitus. © 2013 Polish Otorhinolaryngology - Head and Neck Surgery Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.
Wprowadzenie Podjęcie profilaktyki w zakresie chorób narządu słuchu oraz dokonujący się nieustannie postęp w dziedzinie audiologii przyczynił się do poprawy jakości życia obecnego młodego pokolenia. Przeprowadzone w naszym kraju na wielką skalę badania przesiewowe słuchu u dzieci i młodzieży szkolnej ujawniły, że oprócz niedosłuchu występują też inne objawy dysfunkcji drogi słuchowej, w tym szumy uszne. Problem szumów usznych zdecydowanie lepiej rozpoznany jest w populacji osób dorosłych w porównaniu z dziećmi, gdzie do niedawna szumy uszne były prawie
zupełnie nie notowane w codziennej praktyce klinicznej. Częstość występowania szumów usznych u dzieci prawidłowo słyszących, wg różnych autorów, wynosi: 13,3% [1], 29% [2], 6–12% [3], 13% [4], 37,7% [5], 34% [6]. W przypadku dzieci niedosłyszących odsetek występowania szumów usznych, wg większości autorów, jest wyższy niż w przypadku dzieci prawidłowo słyszących: 58,6% [1], 49% [7, 8], 23,5% [9], 33% [10], 24–29% [3]. Wyniki badań własnych przeprowadzone wśród 7-latków zamieszkujących małe miasta i wsie rejonu Polski wschodniej wykazały, na podstawie informacji uzyskanych od rodziców, występowanie szumów usznych wśród dzieci prawidłowo słyszących na poziomie 12,8%. W grupie dzieci, u których stwierdzono nieprawidłowy
* Adres do korespondencji: Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu, ul. Mokra 17, Kajetany k. Warszawy, 05-830 Nadarzyn. Adres email: [email protected] (D. Raj-Koziak). 0030-6657/$ – see front matter © 2013 Polish Otorhinolaryngology - Head and Neck Surgery Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.
http://dx.doi.org/10.1016/j.otpol.2013.02.003
150
otolaryngologia polska 67 (2013) 149–153
wynik przesiewowego badania słuchu, odsetek odczuwanych szumów usznych był wyższy i wyniósł 21,8% [11]. Wyniki badań dotyczące problemu występowania szumów usznych wśród dzieci prezentują znaczny rozrzut częstości szumów – od 12,8% do 37, 7% wśród dzieci dobrze słyszących oraz od 23,5% do 58,6% wśród dzieci z niedosłuchem, co nie pozwala zająć jednoznacznego stanowiska na temat częstości występowania problemu w populacji dziecięcej. Prezentowane wartości pozwalają przypuszczać, że szumy uszne u dzieci stanowią problem społeczny.
Cel pracy Celem pracy była ocena częstości występowania szumów usznych u dzieci w wieku 7 i 12 lat w Polsce.
Materiał i metody Analizę częstości występowania szumów usznych u dzieci 7-letnich wykonano na podstawie 118 005 odpowiedzi ankietowych uzyskanych od rodziców oraz wyników wywiadu zebranego podczas rozmowy z dziećmi. W grupie tej znalazło się 59 502 (50,4%) ankiet zebranych od rodziców chłopców oraz 58 503 (49,6%) ankiet uzyskanych od rodziców dziewczynek. Materiał badawczy grupy 12-latków stanowiły wyniki 23 339 odpowiedzi ankietowych rodziców i ich dzieci. Odpowiedzi dziewcząt i ich rodziców stanowiły 50,9% (11 873) wyników, a odpowiedzi chłopców i ich rodziców 49,1% (11 466) wszystkich odpowiedzi ankietowych. Badania w niniejszej pracy zaplanowano jako retrospektywną analizę wyników danych ankietowych, które zostały zebrane podczas realizacji przez Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu w ramach programu przesiewowych badań słuchu. W roku 2008 badania zostały przeprowadzone w siedmiu województwach Polski wschodniej: warmińsko-mazurskim, podlaskim, mazowieckiem, lubelskim, świętokrzyskim, małopolskim i podkarpackim. Dwa lata później, w 2010 roku badaniami objęto pozostałych dziewięć województw Polski zachodniej: dolnośląskie, opolskie, śląskie, łódzkie, wielkopolskie, lubuskie, zachodniopomorskie, kujawsko-pomorskie, pomorskie. W latach 2011– 2012 przeprowadzono przesiewowe badania słuchu wśród dzieci 12-letnich uczęszczających do gimnazjów warszawskich. W liście przekazanym przez wychowawców lub dyrektorów szkół do rodziców poproszono ich o wypełnienie załączonej ankiety opracowanej przez zespół Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu i przekazanie jej wraz ze zgodą na wykonanie badań przesiewowych słuchu dzieciom podczas wizyty badacza w szkole. Ankiety składały się dwóch części: pierwsza część obejmowała 14 pytań, na które odpowiadali rodzice. Druga część ankiety, składająca się z 9 pytań, została skierowana do dzieci. Dzieciom 7-letnim zadano pytania ankietowe w szkole przed wykonaniem przesiewowego badania słuchu. Dzieci 12-letnie zostały poproszone o samodzielne wypełnienie ankiety w szkole przed wykonaniem przesiewowego badania słuchu. Dla oceny częstotliwości występowania szumów usznych wśród dzieci 7- i 12-letnich wykorzystano
odpowiedzi rodziców na pytanie: ,,Czy dziecko skarży się na występowanie szumów usznych, gdy jest cicho?’’. Rodzice mieli możliwość wskazania jednej z odpowiedzi: ,,nigdy’’, ,,sporadycznie’’, ,,często’’, ,,bardzo często’’. Natomiast w dniu wykonywania badania przesiewowego słuchu w szkole siedmiolatkom zadano ustnie pytanie z części ankiety przeznaczonej dla dzieci: ,,Czy zdarza Ci się słyszeć w uszach szumy, piski lub gwizdy, gdy zasypiasz i jest cicho w pokoju?’’. Dziecko 7-letnie odpowiadało badaczowi bezpośrednio, wskazując jedną z odpowiedzi, tak jak w pytaniu skierowanym do rodziców. Dziecko 12-letnie, wypełniając ankietę samodzielnie, zaznaczało jedną z możliwych odpowiedzi, przy czym miało do wyboru możliwości odpowiedzi identyczne jak w pytaniu skierowanym do rodziców. Zebrane wyniki poddano analizie statystycznej. Do określenia siły związku i zależności między zmiennymi stosowano test x2. Wyniki istotne statystycznie przyjęto dla współczynnika istotności statystycznej p < 0,05.
Wyniki Analiza wyników danych ankietowych zebranych od rodziców wykazała 15 244 (12,9%) odpowiedzi pozytywnych wskazujących na występowanie szumów usznych u dzieci (Tab. I). Występowanie szumów usznych u dziewcząt stwierdzono w 7751 (13,2%) przypadków, u chłopców w 7496 (12,6%) przypadków. Występujące różnice w odczuwaniu szumów usznych u dzieci w zależności od płci okazały się nieistotne statystycznie. Szczegółowa analiza odpowiedzi pozytywnych rodziców na pytanie o obecność szumów usznych u ich dzieci wykazała 1467 (1,2%) odpowiedzi wskazujących na występowanie szumów usznych u dzieci jako częste i bardzo częste. Większość rodziców (11,7%), którzy w ankiecie potwierdzili występowanie szumów usznych u swoich dzieci, uznała występowanie tego problemu za rzadkie (Tab. II). Analiza odpowiedzi udzielonych bezpośrednio przez dzieci podczas zbierania wywiadu w szkole na temat obecności szumów usznych wykazała 34 517 (29,3%) odpowiedzi potwierdzających ich występowanie (Tab. III). Odsetek zgłaszanych odpowiedzi pozytywnych uzyskanych bezpośrednio od dzieci (29,3%) był wyższy w porównaniu z odpowiedziami uzyskanymi od rodziców dzieci (12,9%).
Tabela I – Liczba oraz odsetek odpowiedzi pozytywnych i negatywnych rodziców 7-latków dotyczących odczuwania szumów usznych przez ich dzieci na podstawie odpowiedzi na pytanie z ankiety: ,,Czy dziecko skarży się na występowanie szumów lub innych dźwięków w uszach, gdy jest cicho?’’ Table I – Number and percent positive and negative responses parents of 7 y.o children to the question: ‘‘Does your child children hear tinnitus inside their ears/head in silence?’’ Odpowiedzi rodziców 7-latków na temat odczuwania szumów usznych przez ich dzieci Nie Tak Ogółem
Częstość
Procent [%]
102 761 15 244 118 005
87,1 12,9 100,0
151
otolaryngologia polska 67 (2013) 149–153
Tabela II – Liczba oraz odsetek szczegółowych odpowiedzi rodziców dzieci 7-letnich dotyczących występowania szumów usznych u dzieci na podstawie odpowiedzi na pytanie z ankiety: ,,Czy dziecko skarży się na występowanie szumów lub innych dźwięków w uszach, gdy jest cicho?’’ Table II – Detailed number and percent 7 y.o children's parents responses to the question: ‘‘Does your child children hear tinnitus inside their ears/head in silence?’’ Szczegółowe odpowiedzi rodziców 7-latków na temat odczuwania szumów usznych przez ich dzieci Bardzo często Często Nigdy Rzadko Ogółem
Częstość
168 1299 102 761 13 777 118 005
Procent [%] 0,1 1,1 87,1 11,7 100,0
Analiza odpowiedzi 7-latków w zależności od płci dziecka wykazała 16 835 (28,8%) odpowiedzi pozytywnych dziewcząt oraz 17 682 (29,7%) odpowiedzi pozytywnych chłopców. Występujące różnice w odpowiedziach w zależności od płci okazały się istotnie statystycznie częstsze w grupie chłopców w porównaniu z grupą dziewcząt (p < 0,0005, x2 = 12,605). W grupie dzieci zgłaszających obecność szumów usznych: 782 (0,7%) zgłaszało występowanie szumów usznych jako bardzo częste, 5902 (5,0%) wskazywało występowanie szumów usznych jako częste. Największa grupa dzieci – 27 833 (23,6%) uznała występowanie szumów usznych jako rzadkie.
Analiza częstości występowania szumów usznych u dzieci 12-letnich Analizie poddano 23 339 wyników uzyskanych od rodziców dzieci w wieku 12 lat. Obecność szumów usznych na podstawie odpowiedzi rodziców stwierdzono u 3886 dzieci (16,6%) (Tab. IV). Odsetek odpowiedzi pozytywnych rodziców 12-latków na temat występowania szumów usznych u dzieci był wyższy (16,6%) w porównaniu z wynikami uzyskanymi od rodziców 7-latków (12,9%). Gdy oceniono częstość występowania szumów usznych w zależności od płci dziecka, okazało się, że częstsze występowanie szumów
Tabela III – Liczba oraz odsetek odpowiedzi pozytywnych oraz negatywnych na pytanie dotyczące odczuwania szumów usznych ,,Czy zdarza ci się słyszeć szumy, piski lub gwizdy, gdy zasypiasz i jest cicho w pokoju?’’ skierowane bezpośrednio do dzieci 7-letnich Table III – Number and percent positive and negative responses to the question addressed directly to 7 y.o children: ‘‘Do you hear tinnitus, whistle, squeak when you fall asleep and is silent in your room?’’ Odpowiedź dziecka 7-letniego na pytanie z ankiety o odczuwanie szumów usznych Nie Tak Ogółem
Częstość
83 488 34 517 118 005
Procent [%] 70,7 29,3 100,0
Tabela IV – Liczba oraz odsetek odpowiedzi pozytywnych i negatywnych rodziców dotyczących występowania szumów usznych u dzieci 12-letnich na podstawie odpowiedzi na pytanie: ,,Czy dziecko skarży się na występowanie szumów lub innych dźwięków w uszach, gdy jest cicho?’’ Table IV – Number and percent positive and negative responses parents of 12 y.o children to the question: ‘‘Does your child children hear tinnitus inside their ears/head in silence?’’ Odpowiedzi rodziców 12-latków na pytanie o odczuwanie szumów usznych przez ich dzieci Nie Tak Ogółem
Częstość
Procent [%]
3886 19 453 23 339
16,6 83,4 100,0
usznych wśród chłopców na poziomie 17,1% (1968 odpowiedzi chłopców) w porównaniu z odpowiedziami dziewcząt na poziomie 16,2% (1918 odpowiedzi dziewcząt) jest istotne statystycznie (p < 0,006). Szczegółowa analiza pozytywnych odpowiedzi rodziców wykazała 35 wyników (0,1% odpowiedzi) potwierdzających występowanie szumów usznych u ich dzieci jako bardzo częste, 338 (1,4% odpowiedzi) jako częste. Najliczniejszą grupę odpowiedzi rodziców (15,1%) stanowiły te, które potwierdzały słyszenie szumów usznych jako rzadko zgłaszane przez ich dzieci (Tab. V). Na podstawie wyników danych ankietowych uzyskanych od dzieci w wieku 12 lat stwierdzono 34,5% (8060) odpowiedzi potwierdzających odczuwanie przez nie szumów usznych (Tab. VI). Analiza występowania szumów usznych w zależności od płci dziecka wykazała 4011 (33,8%) pozytywnych odpowiedzi dziewcząt oraz 4049 (35,3%) pozytywnych odpowiedzi chłopców. Występujące różnice, wskazujące na częstsze występowanie szumów usznych w grupie chłopców okazały się istotne statystycznie (p < 0,013). Szczegółowa analiza odpowiedzi uzyskanych od 23 339 dwunastolatków wykazała 106 (0,5%) odpowiedzi potwierdzających występowanie szumów usznych jako bardzo częste, 781 dzieci (3,3%) wskazało na słyszenie szumów usznych jako częste.
Tabela V – Liczba oraz odsetek szczegółowych odpowiedzi rodziców dzieci 12-letnich dotyczących występowania szumów usznych u dzieci na podstawie odpowiedzi na pytanie z ankiety: ,,Czy dziecko skarży się na występowanie szumów lub innych dźwięków w uszach, gdy jest cicho?’’ Table V – Detailed number and percent 12 y.o children's parents responses to the question: ‘‘Does your child children hear tinnitus inside their ears/head in silence?’’ Szczegółowe odpowiedzi rodziców dzieci 12-letnich na pytanie o odczuwanie szumów usznych przez ich dzieci Bardzo często Często Nigdy Rzadko Ogółem
Częstość
Procent [%]
35 338 19 453 3513 23 339
0,1 1,4 83,4 15,1 100,0
152
otolaryngologia polska 67 (2013) 149–153
Tabela VI – Liczba oraz odsetek odpowiedzi pozytywnych oraz negatywnych 12-latków na pytanie z ankiety dotyczące odczuwania szumów usznych ,,Czy zdarza ci się słyszeć szumy, piski lub gwizdy, gdy zasypiasz i jest cicho w pokoju?’’ Table VI – Number and percent positive and negative responses 12 y.o children to the question: ‘‘Do you hear tinnitus, whistle, squeak when you fall asleep and is silent in your room?’’ Odpowiedzi dzieci 12-letnich na pytanie z ankiety o odczuwanie przez nie szumów usznych Nie Tak Ogółem
Częstość
Procent [%]
8060 15 279 23 339
34,5 65,5 100,0
Najliczniejsza grupa 7173 dzieci (30,7%) zaznaczyła w ankiecie odczuwanie szumów usznych jako rzadkie.
Omówienie Przedstawiane wyniki własne na temat częstości występowania szumów usznych obejmujące grupę 118 005 dzieci w wieku 7 lat oraz grupę 23 339 dzieci 12-letnich stanowią obecnie najliczniejsze studium epidemiologiczne pod względem ilości przebadanych dzieci. Odsetek odpowiedzi ankietowych rodziców dzieci 7-letnich wskazujących na występowanie szumów usznych u 12,9% (15 244) dzieci oraz rodziców dzieci 12-letnich potwierdzających występowanie szumów usznych u 16,6% (3886) dzieci okazał się niższy w porównaniu z odpowiedziami uzyskanymi bezpośrednio od dzieci. Analiza odpowiedzi dzieci 7-letnich na pytanie o odczuwanie szumów usznych wykazała 29,3% (34 517) odpowiedzi pozytywnych dzieci potwierdzających słyszenie szumów usznych oraz 34,5,% (8060) pozytywnych odpowiedzi dzieci 12-letnich. Ze względu na występujące różnice w odpowiedziach udzielanych przez dzieci i rodziców na temat częstości występowania szumów usznych powstała do rozstrzygnięcia kwestia, które wyniki są bardziej wiarygodne. Większość autorów wyraża pogląd, że zebranie wywiadu na temat występowania szumów usznych od dziecka jest trudne ze względu na fakt, że dzieci odpowiadają na pytania w różny sposób. Mogą chcieć pomóc pytającemu i wtedy na wszystkie pytania będą odpowiadać pozytywnie (tzw. overreporting) lub odwrotnie mogą czuć się zdezorientowane, speszone pytaniami i odpowiadać negatywnie (tzw. underreporting) [12]. Z drugiej strony, dzieci zapytane bezpośrednio o problem szumów potrafią bardzo dokładnie opisać ten symptom, natomiast same spontanicznie rzadziej zgłaszają problem [6]. Rozbieżność pomiędzy częstym występowaniem szumów usznych w populacji pediatrycznej i nieczęsto zgłaszanymi skargami próbuje się tłumaczyć tym, że dzieci, doświadczając stałych szumów usznych przez długi czas, uznają je za zjawisko normalne. Ponadto uważa się, że odczuwając szumy uszne, nie zdają sobie sprawy z faktu, że obecność tej dolegliwości ma istotne znaczenie medyczne. Dzieci, w przeciwieństwie do dorosłych, angażując się znacznie w odbiór bodźców ze środowiska zewnętrznego, potrafią łatwo odwrócić swoją uwagę od szumów usznych
[6]. Baquley uważa, że dzieci nie zgłaszają problemu szumów usznych, ponieważ nie osiągają takiego poziomu dojrzałości, aby podzielić się problemem z rówieśnikami [12]. Przy założeniu, że część odpowiedzi dzieci na pytanie dotyczące odczuwania przez nie szumów może być nieprawdziwa z powodu niezrozumienia istoty pytania przez dziecko, sugerowania się odpowiedziami rówieśników lub chęci odpowiadania pozytywnie na pytania zadawane przez badacza, odpowiedzi rodziców uznano za bardziej wiarygodne w porównaniu z odpowiedziami uzyskanymi bezpośrednio od dzieci. Odpowiedzi rodziców, gdzie częstość występowania szumów usznych wśród dzieci 7-letnich wyniosła 12,9%, a wśród dzieci 12-letnich oceniona została na poziomie 16,6%, są zbliżone do wyników prezentowanych przez: Nodar 13,3%, Stouffer 13%, Holgers 13% [1, 3, 4]. Natomiast wyniki oceniające częstość występowania szumów usznych uzyskane bezpośrednio od dzieci 7-letnich na poziomie 29,3% oraz 34,5% pozytywnych wyników uzyskanych na podstawie odpowiedzi 12-latków są bliższe wynikom prezentowanym przez Coehlo i wsp. – 37,7% oraz Savastano – 34,0% [5, 6]. Różnice w występowaniu szumów usznych wśród dziewcząt i chłopców na podstawie odpowiedzi dzieci w grupie 7- i 12-latków oraz odpowiedzi rodziców 12-latków okazały się istotnie statystycznie wyższe w grupie chłopców. Jedynie w odpowiedziach rodziców 7-latków różnice w występowaniu szumów usznych w grupie dziewcząt i chłopców okazały się nieistotne statystycznie. Holgers i Coelho traktują płeć męską jako czynnik protekcyjny wystąpienia szumów usznych wśród dzieci [4, 5]. Holgers stwierdziła większy odsetek występowania szumów usznych wśród dzieci płci żeńskiej, podobnie jak i większą skłonność do wystąpienia objawów lękowych i depresyjnych u dziewcząt z szumami usznymi niż u chłopców [4]. Częstsze występowanie spontanicznej otoemisji akustycznej wśród dziewcząt niż u chłopców jest przez niektórych autorów traktowane jako czynnik etiologiczny wystąpienia szumów usznych wśród płci żeńskiej [13]. Różnice pomiędzy płcią żeńską i męską związane z ekspresją neurotransmiterów w drodze słuchowej, na których aktywność mogą wpływać hormony żeńskie, modyfikujące funkcje receptorów GABA, to kolejna potencjalna możliwość wyjaśnienia częstszego występowania szumów wśród płci żeńskiej [14]. Wyniki badań epidemiologicznych przeprowadzone wśród dorosłych wskazują na tendencję do częstszego występowania szumów usznych u mężczyzn niż u kobiet [15]. Odsetek szczegółowych pozytywnych odpowiedzi dzieci na temat występowania szumów usznych ocenianych jako ,,często’’ i ,,bardzo często’’ w odpowiedziach rodziców dzieci 7-letnich wyniósł 1,2%, a w odpowiedziach ankietowych rodziców dzieci 12-letnich 1,5%. Wartości te wydają się wskazywać na grupę dzieci, której szumy uszne przeszkadzają w sposób istotny. Mills i wsp. [2], podobnie jak Nodar [1], twierdzą, że szumy uszne są zgłaszane spontanicznie przez 3,0% dzieci, przy czym Nodar podkreśla, że jest to grupa, której szumy uszne dotkliwie dokuczają. Szumy spontanicznie zgłaszane przez dzieci Savastano opisała u 6,5% badanych pacjentów [6]. Wg Savastano, wiarygodny wywiad z dzieckiem na temat odczuwania szumów usznych jest możliwy do przeprowadzenia, gdy dziecko osiągnie wiek 8 lat [16]. Żeby zwiększyć wiarygodność odpowiedzi
otolaryngologia polska 67 (2013) 149–153
udzielanych przez dzieci, Stouffer, zanim zapytał małych pacjentów o obecność szumów usznych, zadawał im pytania praktyczne na tematy niezwiązane z głównym problemem. Rozrzut uzyskanych wyników występowania szumów usznych u dzieci prawidłowo słyszących w zakresie od 6,0% do13,0%, a w grupie dzieci z niedosłuchem od 24,0% do 29,0%, zależał od konsekwencji odpowiedzi dzieci [3]. Stouffer, zbierając wywiad z dziećmi, jako jedyny autor wprowadził kryterium czasu do pytania o odczuwanie szumów usznych: ,,Czy słyszysz dźwięki w głowie trwające dłużej niż 5 minut?’’. Wprowadzenie kryterium czasu odczuwania szumów usznych jest ważne, ponieważ pozwala ocenić występowanie szumów usznych istotnych klinicznie, czyli trwających powyżej 5 minut [3]. W ankiecie własnej skierowanej zarówno do dzieci w wieku 7 i 12 lat, jak i do rodziców, nie wprowadzono kryterium czasu, ponieważ założono, że dzieci w wieku 7 lat nie będą potrafiły określić czasu odczuwania szumów usznych. W badaniach własnych najwyższy odsetek odpowiedzi pozytywnych potwierdzających odczuwanie szumów usznych, uzyskanych zarówno od dzieci, jak i ich rodziców, wskazuje na odczuwanie szumów usznych jako ,,rzadkie’’. Wydaje się prawdopodobne, że w tej grupie znajdują się dzieci, które odczuwają szumy uszne krótkotrwałe, nie mające żadnego znaczenia klinicznego. Dla jednoznacznej oceny częstości występowania szumów usznych w populacji dziecięcej wydaje się konieczne wprowadzenie do pytania ankietowego kryterium czasu odczuwanych szumów usznych. Dlatego w kontynuowanych badaniach epidemiologicznych prowadzonych przez Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu w Polsce w grupie wiekowej 12-latków, do pytania o odczuwanie szumów usznych wprowadzono kryterium czasu, aby uzyskać informacje na temat częstości występowania szumów usznych istotnych klinicznie.
Wnioski 1. Szumy uszne są częstym zjawiskiem u dzieci rozpoczynających edukacje szkolną w szkole podstawowej oraz wśród dzieci uczęszczających do gimnazjum. 2. Skala zjawiska szumów usznych zaobserwowana w dużej populacji dzieci wskazuje na konieczność wprowadzenia na stałe do medycyny szkolnej programów badań przesiewowych w celu wczesnego ich wykrywania.
Wkład autorów/Authors' contributions DR-K – koncepcja pracy, zebranie i interpretacja danych, analiza statystyczna, akceptacja ostatecznej wersji, przygotowanie literatury, pozyskanie środków (finansowania), HS, KK – akceptacja ostatecznej wersji, AF – przygotowanie literatury.
Konflikt interesu/Conflict of interest Nie występuje.
153
Finansowanie/Financial support Artykuł zgłoszony do publikacji był finansowany z grantu promotorskiego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, numer grantu NN 403 153540.
Etyka/Ethics Treści przedstawione w artykule są zgodne z zasadami Deklaracji Helsińskiej, dyrektywami EU oraz ujednoliconymi wymaganiami dla czasopism biomedycznych. Badania własne zostały przeprowadzone zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Klinicznej i zaakceptowane przez lokalną Komisję Bioetyki, a ich uczestnicy wyrazili pisemną zgodę na udział.
pi smiennictwo/references
[1] Nodar RH. Tinnitus aurium in school age children: a survey. J Aud Res 1972;12:133–135. [2] Mills RP, Cherry JR. Subjective tinnitus in children with otological disorders. Int J Paediatric Otorhinolaryngol 1984;7:21–27. [3] Stouffer J. Tinnitus in normal hearing and hearing-impaired children. In IV International Tinnitus Seminar 1991 Kugler Publications. Bordeaux. [4] Holgers KM. Tinnitus in 7-year-old children. Eur J Pediatr 2003;162(4):276–278. [5] Coelho CB, Sanchez TG, Tyler RS. Tinnitus in children and associated risk factors. Prog Brain Res 2007;166: 179–191. [6] Savastano M. Characteristics of tinnitus in childhood. Eur J Pediatr 2007;166(8):797–801. [7] Graham JM, Butler J. Tinnitus in children. J Otolaryngol Otol 1984;9(Suppl.):236–241. [8] Graham JM. Tinnitus in hearing impaired children. W: Hazell JWP, red. Tinnitus. London: Churchill Livingstone; 1987. p. 131–143. [9] Viani LG. Tinnitus in children with hearing loss. J of Laryngol and Otol 1989;103:1142–1145. [10] Drukier GS. The prevalence and characteristics of tinnitus with profound sensorineural hearing impairment. American Annals of the Deaf 1989;134:260–264. [11] Raj-Koziak D, Piłka A, Bartnik G, Fabijańska A, Kochanek K, Skarżyński H. Ocena częstości występowania szumów usznych wśród 7–latków w Polsce wschodniej. Otolaryngol Pol 2011;65(2):106–109. [12] Baquley DM, Mc Ferran DJ. Tinnitus in childhood. Int J of Otorhinolaryngol 1999;49:99–105. [13] Penner MJ. Linking spontaneous otoacoustic emissions and tinnitus. Br J Audiol 1992;26(2):115–123. [14] Tremere LA, Jeong JK, Pinaud R. Estradiol shapes unitary processing in the adult brain by regulating inhibitory transmission and plasticity-associated gene expression. J Neurosci 2009;29(18):5949–5963. [15] Hoffman HJ, Reed G. Epidemiology of Tinnitus. W: Snow JB, red. Tinnitus: Theory and management. Decker Hamilton; 2004. p. 16–41. [16] Savastano M. a protocol of study for tinnitus in childhood. Int Pediatr Otorhinolaryngol 2002;64:23–27.