- Email: [email protected]
Stulecie urodzin Profesor Marii Goncerzewicz. Poznański okres jej działalności kliniczno-naukowej i organizacyjnej
pediatria polska 92 (2017) 361–365
Dostępne online www.sciencedirect.com
ScienceDirect journal homepage: www.elsevier.com/locate/pepo
Od Redakcji/Editorial
Stulecie urodzin Profesor Marii Goncerzewicz. Poznański okres jej działalności kliniczno-naukowej i organizacyjnej The centenary of Professor Maria Goncerzewicz. The Poznań period of her clinical, scientific, and organizational activity informacje o artykule
abstract
Słowa kluczowe: pediatria
On the occasion of the birth centenary of Professor Maria Goncerzewicz, her biography
zaburzenia metabolizmu Poznań
sity studies and over 20 years of her professional career took place at Poznań University
Centrum Zdrowia Dziecka Warszawa
especially PKU, is presented. Many of her publications were dedicated to the interface
and organizational and scientific achievements in pediatrics are presented. Her univerof Medical Sciences. Her clinical and scientific activity in the area of metabolic disorders, between clinical genetics and pediatric endocrinology as well as social pediatrics and school medicine. She devoted the remaining years of her work (1976 1997) to the orga-
Keywords: Pediatrics Metabolic disorders History of medicine Poznań
nization and then clinical and scientific development of The Children's Memorial Health Institute in Warsaw, Poland. © 2017 Published by Elsevier Sp. z o.o. on behalf of Polish Pediatric Society.
Child Health Center Warsaw
Stulecie urodzin – to niezwykły jubileusz. Medycyna chwali się systematycznym przedłużaniem życia, ale nadal niewielu może się pochwalić takim jubileuszem, zwłaszcza w dobrej kondycji intelektualnej. Piękny Jubileusz 100-lecia urodzin w sierpniu 2017 roku przypadł w udziale Pani Prof. dr hab. med. Marii Goncerzewicz, specjaliście pediatrii, osobie od wielu lat kojarzonej ze stolicą. W świecie medycznym jest to postać znana, przede wszystkim z faktu kierowania czołową placówką naukowoCentrum Zdro-kliniczną w kraju, Instytutem Pomnikiem wia Dziecka w Warszawie-Międzylesiu (CZD). Stanowisko dyrektora CZD objęła w 1976 roku, jeszcze w okresie kończenia budowy tego wielospecjalistycznego szpitala dla dzieci i młodzieży oraz czołowego dziś pediatrycznego ośrodka kliniczno-naukowego w Polsce. Maria Goncerzewicz z d. Sukiennik, urodziła się 28 sierpnia 1917 roku w Brzeźnicy pow. Radomsko. Pochodzi z rodziny wielodzietnej (dziewięcioro rodzeństwa), której
362
pediatria polska 92 (2017) 361–365
niewielkie gospodarstwo rolne zostało zniszczone w czasie działań wojennych w 1939 roku. Po ukończeniu szkoły powszechnej była uczennicą prywatnego gimnazjum typu humanistycznego Stowarzyszenia „Nauka i Praca” w Częstochowie, które ukończyła w 1937 roku i otrzymała świadectwo dojrzałości. W sierpniu 1939 roku wyjechała do Warszawy z zamiarem rozpoczęcia studiów medycznych na Uniwersytecie im. Józefa Piłsudskiego. W realizacji tych planów przeszkodziła wojna. W latach 1940 1941 pracowała w jako korespondentka w Domu Handlowym K. Wilkoński. W 1941 roku zawarła związek małżeński z Zygmuntem Goncerzewiczem (prawnikiem) i zamieszkała w Warszawie. Z tego związku miała dwoje dzieci: syna Andrzeja (1944)1 i córkę Ewę (1948)2. „W Warszawie oboje brali udział w działalności konspiracyjnej (AK). Najmłodszy brat mamy informuje Teodor zginął w Powstaniu Warszawskim” córka Ewa. W 1943 roku Maria została przyjęta na tzw. tajne komplety medycyny podziemnego Uniwersytetu Warszawskiego. Pierwszy rok studiów medycznych, określanych wówczas jako I grupa egzaminów (1 3 semestru) ukończyła w czasie wojny w latach 1943 443. Po Powstaniu Warszawskim wyjechała do Częstochowy, a w marcu 1945 roku przeniosła się do Poznania. W latach 1945 1976 droga życiowa i zawodowa Marii Goncerzewicz była ściśle związana z Poznaniem. Od 1945 roku kontynuowała studia na II roku Wydziału Lekarskiego UP. Absolutorium uzyskała 15 lipca 1948 roku, a dyplom lekarza 2 maja 1949 roku. W październiku 1949 roku rozpoczęła pracę w Ubezpieczalni Społecznej w Poznaniu jako pediatra. Następnie, do 1954 roku była lekarzem Poradni Dziecięcej Miejskiej Rady Narodowej. Od 1 listopada 1950 roku została przyjęta do Kliniki Chorób Dzieci, kierowanej do 1955 roku przez prof. Karola Jonschera. Pierwsze dwa lata była stypendystą, następny rok wolontariuszem. W maju 1953 roku uzyskała specjalizację II stopnia w dziedzinie pediatrii. W latach 1953 1957 pracowała w Klinice na stanowisku asystenta, starszego asystenta i adiunkta. W tym okresie była również opiekunem Studenckiego Koła Naukowego przy Katedrze Pediatrii, kuratorem Domu Studenckiego AM oraz członkiem Senackiej Komisji Dyscyplinarnej. Od początku pracy zawodowej zwracała uwagę swą aktywnością na rzecz studentów oraz działalnością społeczną. W latach 50. ubiegłego wieku prowadziła wykłady popularno-naukowe z zakresu higieny dziecka w poznańskich zakładach pracy oraz w wiejskich ośrodkach. Była współorganizatorem Ośrodka Naukowo-Społecznego AM w Zagórowie k. Słupcy. Opiniując Marię Goncerzewicz jako asystenta Kliniki na stanowisko adiunkta w styczniu 1955 roku, prof. Karol Jonscher stwierdzał: „. . . dała się poznać jako dobry organizator i pracownik naukowy [. . .] Stosunek do kolegów, młodzieży i chorych dzieci ma bardzo dobry,
1
Andrzej Goncerzewicz (1944 1988), dr med., neurolog, adiunkt Kliniki Neurologii AM w Poznaniu, zginął tragicznie w wypadku samochodowym 29.12.1988. 2 Ewa Bernatowska, dr hab. med., immunolog, profesor w Centrum Zdrowia Dziecka w Warszawie-Międzylesiu. 3 Akta osobowe Nr 1015/5579, Archiwum Wydziału Lekarskiego UM w Poznaniu.
swoiście żywotny i szczery [. . .] wyróżnia się wśród pracowników Kliniki [. . .] jest już dzisiaj dydaktykiem o dość dużym wyrobieniu”. Z dniem 1 września 1956 roku została powołana przez Ministra Zdrowia na stanowisko specjalisty wojewódzkiego w dziedzinie pediatrii w województwie zielonogórskim. Funkcję tę sprawowała do 1976 roku. W okresie 20 lat zorganizowała podstawową kadrę specjalistów pediatrii w szpitalnych oddziałach dziecięcych. Wszystkim lekarzom specjalizującym się w tej dziedzinie zapewniała możliwość dostępu do wiedzy poprzez organizowane szkolenia i staże kliniczne. Przy współpracy organizacyjnej z dyrektorem Wojewódzkiej Przychodni Matki i Dziecka w Zielonej Górze dr med. Ireną Smykową oraz merytorycznej z ordynatorem Oddziału Dziecięcego miejscowego Szpitala Wojewódzkiego dr. med. Zbysławem Kopyściem, a także poznańską kadrą kliniczną, prowadziła systematyczne szkolenia specjalizujących się lekarzy. W ramach realizowanego nadzoru specjalistycznego podejmowała starania o poprawę opieki nad dziećmi w terenie wiejskim, zwłaszcza niemowlętami (biegunki, zapalenia płuc). Malejący współczynnik umieralności niemowląt w województwie z 93/1000 w 1957 roku do 25/ 1000 w 1976 roku był najlepszym dowodem efektywności tych działań. Na własną prośbę, od 1 lutego 1957 roku została przeniesiona do utworzonej II Kliniki Chorób Dzieci AM, pod kierownictwem ówczesnego docenta Olecha Szczepskiego. Na stanowisku adiunkta pracowała w tej Klinice do 1964 roku. Przez wiele lat prowadziła przykliniczne Koło Naukowe STN. W 1958 roku w okresie 3 miesięcy brała udział w kursie specjalistycznym z zakresu pediatrii społecznej, organizowanym przez WHO w Centre International de l’Enfance w Paryżu i Jugosławii. W 1959 roku uzyskała stopień naukowy doktora medycyny na podstawie pracy pt. Białko C-reaktywne jako nowa dodatkowa metoda badania procesów zapalnych u dzieci (Promotor: prof. Olech Szczepski). Według opinii Profesora Szczepskiego „dzięki swoim wysokim kwalifikacjom dydaktyczno-naukowym i lekarskim w zasadzie pełni już obowiązki samodzielnego pracownika nauki, zastępując kierownika Kliniki w czasie jego nieobecności [. . .] Na podkreślenie zasługują również duże umiejętności organizacyjne i administracyjne, angażowanie się w pracy społecznej”. W 1962 roku Maria Goncerzewicz habilitowała się na podstawie dysertacji Badania nad fenyloketonurią [1]. Od 1 lipca 1964 roku została powołana przez Ministra Zdrowia na stanowisko docenta etatowego przy II Katedrze i Klinice Chorób Dzieci. We wrześniu 1963 roku brała czynny udział w sympozjum na temat metabolizmu wapnia w Paryżu. W listopadzie 1965 roku na zaproszenie Uniwersytetu w Liege w Belgii na tamtejszym Wydziale Lekarskim wygłosiła kilka wykładów. W grudniu 1967 roku przebywała w NRD, gdzie zapoznała się z pracą w klinikach pediatrycznych Berlina. Czynnie uczestniczyła również w zjazdach pediatrów w Rumunii (Bukareszt, 1965) [2], Belgii (Liege, 1966) [3, 4], Jugosławii (Mostar, 1969) i NRD (Erfurt, 1969) oraz w ogólnopolskich zjazdach PTP i wielu pediatrycznych konferencjach regionalnych. Z dniem 1 kwietnia 1968 roku została powołana na stanowisko kierownika Zakładu Propedeutyki Pediatrii (ZPP)
pediatria polska 92 (2017) 361–365
AM w Poznaniu, a 2 lata później na stanowisko zastępcy dyrektora Instytutu Pediatrii ds. działalności podstawowej. W ZPP od podstaw organizowała działalność dydaktyczną i naukową. Za nieodzowne dla dydaktyki i nauki uznała posiadanie bazy klinicznej, tworząc zgodnie z profilem własnych zainteresowań Oddział Metabolizmu [5]. Przejmując pracownię cytogenetyczną, dostrzegła istotne znaczenie genetyki klinicznej w pediatrii. Umiejętnie dobierała asystentów. Z utworzonego zespołu ZPP wywodzi się 4 profesorów4. W 1971 roku była delegowana przez MZiOS do Centre International de l’Enfance w Paryżu, w celu zapoznania się z kierunkami badań w zakresie genetyki w pediatrii, gdzie miała dwa wystąpienia na temat chorób dziedzicznych u dzieci, oparte na własnych badaniach. W 1973 roku, w ramach wymiany naukowo-kulturalnej, przebywała w Belgii, gdzie zapoznawała się z metodami wczesnego wykrywania chorób uwarunkowanych genetycznie. Tam też dzieliła się własnymi doświadczeniami o tej tematyce. Dnia 14 września 1972 roku Rada Państwa nadała jej tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego nauk medycznych. Z dniem 16 marca 1976 roku Minister Zdrowia Marian Śliwiński powołał Prof. Marię Goncerzewicz na stanowisko dyrektora CZD w Warszawie. Pierwszy, poznański okres działalności kliniczno-naukowej Profesor Marii Goncerzewicz zamyka się liczbą ponad 110 publikacji i doniesień naukowych. Tematyka początkowych publikacji skupiała się wokół zagadnień metabolizmu fenyloalaniny [6, 7], etiopatogenezy i kliniki fenyloketonurii (PKU) [8–10] oraz przemiany wapnia [11]. Już w początkach swej działalności dydaktyczno-naukowej była współautorem kilku rozdziałów w podręczniku Zarys pediatrii (red. T. Rafiński, 1963, 1966) oraz skryptu dla studentów z zakresu propedeutyki pediatrii (1962, 1967, 1970). Główna tematyka jej aktywności naukowej, z okresu kierowania Zakładem Propedeutyki Pediatrii (ZPP) AM w Poznaniu, dotyczyła pogranicza endokrynologii i genetyki oraz medycyny szkolnej (cytowane tu prace, to tylko przykłady publikacji na określony temat), m.in. roli badań cytogenetycznych w diagnostyce pediatrycznej [12], zespołu Turnera [13] i Klinefeltera [14]. Wiele prac z jej współautorstwem przedstawia ocenę rozwoju dzieci z różnego rodzaju patologią [15–18]. Ponadto, na szczególną uwagę zasługuje pierwsze w kraju badanie epidemiologiczne zaburzeń widzenia barw, przeprowadzone u ponad 6 tysięcy dzieci w wieku szkolnym [19]. Autorzy zwrócili uwagę, że ujawnienie tego defektu ma istotne znaczenie praktyczne dla około 8% populacji chłopców przy ustalaniu kierunku nauki w szkole średniej lub przy wyborze zawodu. Kolejnym problemem badawczym podjętym przez zespół ZPP pod kierunkiem Marii Goncerzewicz była wielokierunkowa analiza przyczyn niepowodzeń szkolnych uczniów [20]. Badaniami objęto 334 dzieci i młodzieży (195 chłopców i 139 dziewcząt) w wielu 9 18 lat, wykazujących opóźnienie w realizacji obowiązku szkolnego co najmniej o 1 rok. Wykazano, że zespół czynników środowiskowych [21], zdrowotnych [22] i psychologicznych [23], obok tradycyjnie rozpatrywanych przyczyn 4
W kolejności uzyskiwania tytułu: Marian Krawczyński, Jerzy Socha, Wojciech Cichy, Iwona Ignyś.
363
pedagogiczno-dydaktycznych, decydować może o sukcesie lub braku powodzenia ucznia w szkole. Przedmiotem badań klinicznych i epidemiologicznych były także dzieci niepełnosprawne intelektualnie [24, 25]. Maria Goncerzewicz współuczestniczyła również w badaniach enzymów lipolitycznych [26], hydroksyproliny [27] i PBI [28] oraz kwasów tłuszczowych [29] u dzieci otyłych. Brała także udział w opracowaniu medyczno-auksologicznym zagadnienia aktywności sportowej dzieci i młodzieży [30–33]. Problematyka ta, w 1977 roku, zredagowana wspólnie z Marianem Krawczyńskim i Wojciechem Cichym, znalazła podsumowanie w pierwszej o tej tematyce publikacji książkowej Kontrola lekarska wychowania fizycznego i sportu dzieci i młodzieży dotyczącej dzieci [34]. Jak już wspomniano, w sierpniu 1976 roku Prof. Maria Goncerzewicz objęła stanowisko dyrektora CZD. Był to jeszcze okres kończenia budowy obiektu i organizacji struktury (oddziałów) CZD oraz doboru kadry, w tym obsadzenia stanowisk ordynatorów. Dzięki talentowi organizacyjnemu i silnej osobowości znakomicie sprostała temu trudnemu zadaniu. Otwarcie CZD następowało stopniowo. W październiku 1977 roku w części wielokondygnacyjnego budynku rozpoczęła działalność wielospecjalistyczna Poliklinika. W następnych latach otwierano oddziały kliniczne i zabiegowe z salami operacyjnymi oraz zakłady diagnostyczne i rehabilitacyjne, ośrodek dydaktyczny i pomieszczenia dla administracji. W CZD zaplanowano 8 oddziałów o 430 łóżkach, w tym 150 zabiegowych. Wybudowano również mieszkania dla pracowników i hotel dla rodziców przyjeżdżających z dziećmi z całej Polski. CZD skupiło swój potencjał diagnostyczno-leczniczy i naukowo-badawczy na następujących kierunkach [35]: kardiologii z kardiochirurgią, nefrologii z urologią i transplantologią, neurologii z neurochirurgią, gastroenterologii, endokrynologii okulistyki, wadach rozwojowych i zaburzeniach metabolicznych oraz kompleksowej rehabilitacji narządowej. Szeroko rozwinięto w nim również działalność naukową oraz edukację podyplomową. Instytut Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka, nowoczesny wielospecjalistyczny szpital, dostępny jest dziś dla dzieci z całej Polski i służy rozwiązywaniu najtrudniejszych problemów diagnostycznoleczniczych. Jest czołowym pediatrycznym ośrodkiem kliniczno-naukowym w kraju, który rozwinął tę działalność w okresie pierwszych kilkunastu lat pod kierownictwem Prof. Marii Goncerzewicz. W cieniu sukcesu organizacyjnego Prof. Marii Goncerzewicz i kliniczno-naukowych osiągnięć IP CZD pozostaje wcześniejszy poznański okres jej profesjonalnej działalności. Rozwój poznańskiej szkoły propedeutyki pediatrii, ukierunkowanej na auksologię, zagadnienia medycyny szkolnej i sportowej ze wskazaniem studentom ważnej roli profilaktyki w pediatrii, to wynik współdziałania zespołu tworzonego przez Prof. Marię Goncerzewicz. Systematyczny rozwój profilu kliniczno-naukowego zespołu: gastroenterologii dziecięcej (Jerzy Socha w Poznaniu i Warszawie) i chorób metauznanej dziś specjalności „pediatrii metabobolicznych licznej” to wyraz perspektywicznego spojrzenia Prof. Marii Goncerzewicz, wykraczającego poza codzienność realizacji potrzeb diagnostyczno-leczniczych. Z pewnością prężnie działające obecnie Klinika Gastroenterologii Dziecięcej
364
pediatria polska 92 (2017) 361–365
i Chorób Metabolicznych oraz pierwsza w kraju Katedra i Zakład Genetyki Medycznej w Poznaniu mają swe źródło w byłym Zakładzie Propedeutyki Pediatrii Instytutu Pediatrii AM w Poznaniu [36], powołanym pod kierownictwem Prof. Marii Goncerzewicz. Fakt kontynuacji i rozwoju kierunków kliniczno-naukowych wskazanych pół wieku temu z pewnością przynosi Pani Profesor satysfakcję, a uczniom dumę, że wyszli spod jej opiekuńczych skrzydeł i aktualnie z okazji pięknego Jubileuszu mogą złożyć Pani Profesor najserdeczniejsze gratulacje i życzenia dalszych wielu dobrych lat w pełni zdrowia.
pi smiennictwo/references
[1] Goncerzewicz M. Badania nad fenyloketonurią. Warszawa: PZWL; 1964. [2] Szczepski O, Goncerzewicz M, Waligóra A, Waligóra Z. Signification clinique de l’uridin-diphosphate-glucose, l’activitée de la NAD-oxidoréductase et de la gluconoryltransférase de l’acide uridin-diphosphate glicuronique dans le sang des prématurés et des nouveaunés. Congres National de Pediatrie. Résumés des rapports et des communications. Bucarest, 29.09.02.10.1965. Bucarest 1965;144. [3] Goncerzewicz M. Etude de métabolisme d’un systeme enzimatique dans la phenylcétonurie. Extrait de la Revue Medical de Liege 1966;21:1. [4] Goncerzewicz M. La protection maternelle et infantile en Pologne. Rev Med de Liege 1966;21:237. [5] Krawczyński M. Od propedeutyki pediatrii do gastroenterologii dziecięcej w Instytucie Pediatrii w Poznaniu (1968–2003). Cz. 1. Zakład Propedeutyki Pediatrii (1968-1990). Pediatr Pol 2017. w druku. [6] Goncerzewicz M. Badania nad układem enzymatycznym w genetycznych zaburzeniach przemiany fenyloalaniny. Pediatr Pol 1962;37(11):1173–1178. [7] Goncerzewicz M. Przyczynek do ustalenia etiologii niedorozwoju umysłowego we wrodzonych zaburzeniach fenyloalaniny. Pediatr Pol 1965;40(3):259–260. [8] Goncerzewicz M. Proste sposoby rozpoznawania fenyloketonurii. Pol Tyg Lek 1962;17(32):1270–1272. [9] Goncerzewicz M. Własne spostrzeżenia na temat leczenia fenyloketonurii. Pediatr Pol 1963;38(1):33–41. [10] Goncerzewicz M. Własne spostrzeżenia na temat profilaktyki genetycznej w fenyloketonurii. Pediatr Pol 1965;40(6):601–604. [11] Goncerzewicz M, Opatowicz-Czaplińska Z. Próby oceny przemiany wapniowej w przypadku dysostosis cleidocranialis. Pediatr Pol 1965;40(7):731–733. [12] Szczepski O, Goncerzewicz M, Krawczyński M, Korbas J. Próba uchwycenia korelacji między badaniem chromatyny płciowej, układem chromosomów płciowych a fenotypem dzieci z zespołem szczątkowych gonad. Pol Tyg Lek 1967;22 (3):81–83. [13] Szczepski O, Goncerzewicz M, Walczak M, Krawczyński M. W sprawie zespołu Turnera. Endokrynol Pol 1969;20(4): 279–288. [14] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Gręzicka-Filuś B, Białecki M. Chromatyna płciowa i aberracje heterochromosomów X, a sprawność umysłowa u fenotypowych chłopców. Pol Tyg Lek 1974;30(42):1777–1779. [15] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Suchocka-Łuczak S. Ocena wybranych elementów rozwoju fizycznego uczniów szkół specjalnych. Wych Fiz i Hig Szk 1970;18(3):26–31.
[16] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Bartkowiak K. Growth tempo and rhythm in individuals with Turner's syndrome. Pol Endocrinol 1971;22(1):58–64. [17] Goncerzewicz M, Socha J, Molicka M, Cichy W, Krawczyński M, Rakowska E. Rozwój psychosomatyczny dzieci z zespołem złego wchłaniania. Pediatr Pol 1975;50(10):1201–1211. [18] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Piontek E, Kulesza E. Dynamika rozwoju fizycznego dzieci chorych na cukrzycę. Przegl Pediatr 1978;8(6):501–511. [19] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Suchocka-Łuczak S. Nieprawidłowe widzenie barw w świetle badań młodzieży szkolnej. Pediatr Pol 1971;46(3):327–331. [20] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Suchocka-Łuczak S, Molicka M. Próba wielokierunkowej oceny niepowodzeń szkolnych młodzieży. Pamiętnik Kraj. Zjazdu Med. i Hig. Szk., Warszawa, 20-21.11.1970, Warszawa 1973,7-18. [21] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Suchocka-Łuczak S, Molicka M. Uczeń drugoroczny, jego środowisko rodzinne i szkolne w ocenie lekarskiej i psychologicznej. Wych Fiz i Hig Szk 1971;19(6):28–32. [22] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Suchocka-Łuczak S. Aspekt lekarski niepowodzeń szkolnych ucznia. Pediatr Pol 1971;46(11):1423–1432. [23] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Suchocka-Łuczak S, Molicka M. Postawy rodzicielskie wobec niepowodzeń dzieci w nauce. Problemy Rodziny 1972;4/66:10–15. [24] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Suchocka-Łuczak S. Nieprawidłowości rozwojowe narządów płciowych u uczniów szkół specjalnych. Pediatr Pol 1970;45(3):299–304. [25] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Cichy W. Badania nad epidemiologią upośledzenia umysłowego u dzieci wiejskich. Med Wiejska 1976;11(1):49–56. [26] Szczepski O, Goncerzewicz M, Walczak M, Bartkowiak K, Socha J, Waligóra A, et al. Wydalanie 17-KGS, 17-KS, DHA a zachowanie się enzymów lipolitycznych w otyłości prostej u dzieci w czasie leczenia dietetycznego Pamiętnik II Konf. Nauk. „Okres dojrzewania”, Poznań 4-5.12.1970. Poznań 1971;177–180. [27] Goncerzewicz M, Działoszyński L, Socha J, Cichy W, Krawczyński M, Nagadowska J. Kształtowanie się wskaźników hydroksyprolinowych w wieku rozwojowym od 6 miesięcy do 18 lat. Pol Tyg Lek 1976;31(1):1–4. [28] Goncerzewicz M, Socha J, Korman E, Waligóra A, Malendowicz L. Wydalanie hydroksyproliny i kreatyniny a zachowanie się PBI podczas stosowania diety ubogokalorycznej w otyłości u dzieci. Pamiętnik II Konf. Nauk. „Okres dojrzewania”, Poznań 4 5.12.1970, PTP, Poznań 1971, 181–184. [29] Goncerzewicz M, Rakowska R, Rakowski W, Socha J. Zachowanie się WKT i EKT podczas stosowania diety ubogokalorycznej u dzieci z otyłością prostą. Pamiętnik II Konf. Nauk. „Okres dojrzewania”, Poznań 4 5.12.1970, PTP, Poznań 1971, 191–195. [30] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Cichy W. Ocena stanu zdrowia i rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży z klas sportowych. Zeszyty Naukowe WSWF we Wrocławiu 1971;9:45–56. [31] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Cichy W. Z zagadnień sportu dzieci i młodzieży ze stanowiska pediatry. Pediatr Pol 1972;47(12):1541–1548. [32] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Cichy W. Kontrola lekarska działalności sportowej dzieci i młodzieży i jej ramy organizacyjne. Pediatr Pol 1972;47(12):1549–1555. [33] Goncerzewicz M, Krawczyński M. Refleksje lekarza na temat klas i szkół sportowych. Przegl Pediatr 1974;4(1): 1–7. [34] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Cichy W. Kontrola lekarska wychowania fizycznego i sportu dzieci i młodzieży. Warszawa: PZWL; 1977.
pediatria polska 92 (2017) 361–365
[35] Goncerzewicz M. Program medyczny Pomnika Szpitala Centrum Zdrowia Dziecka. Pediatr Pol 1987;62(2):73–75. [36] Krawczyński M. Instytut Pediatrii Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu (1969 2003). Fakty – ludzie – refleksje. Poznań: Wyd Nauk UMP; 2014.
Marian Krawczyński em. prof. Kliniki Gastroenterologii Dziecięcej i Chorób Metabolicznych I Katedry Pediatrii Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Polska
365
Adres email: [email protected] (M. Krawczyński) Otrzymano: 21.02.2017 Zaakceptowano: 24.03.2017 Dostępne online: 04.04.2017 http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2017.03.016 0031-3939/ © 2017 Published by Elsevier Sp. z o.o. on behalf of Polish Pediatric Society.
Dostępne online www.sciencedirect.com
ScienceDirect journal homepage: www.elsevier.com/locate/pepo
Od Redakcji/Editorial
Stulecie urodzin Profesor Marii Goncerzewicz. Poznański okres jej działalności kliniczno-naukowej i organizacyjnej The centenary of Professor Maria Goncerzewicz. The Poznań period of her clinical, scientific, and organizational activity informacje o artykule
abstract
Słowa kluczowe: pediatria
On the occasion of the birth centenary of Professor Maria Goncerzewicz, her biography
zaburzenia metabolizmu Poznań
sity studies and over 20 years of her professional career took place at Poznań University
Centrum Zdrowia Dziecka Warszawa
especially PKU, is presented. Many of her publications were dedicated to the interface
and organizational and scientific achievements in pediatrics are presented. Her univerof Medical Sciences. Her clinical and scientific activity in the area of metabolic disorders, between clinical genetics and pediatric endocrinology as well as social pediatrics and school medicine. She devoted the remaining years of her work (1976 1997) to the orga-
Keywords: Pediatrics Metabolic disorders History of medicine Poznań
nization and then clinical and scientific development of The Children's Memorial Health Institute in Warsaw, Poland. © 2017 Published by Elsevier Sp. z o.o. on behalf of Polish Pediatric Society.
Child Health Center Warsaw
Stulecie urodzin – to niezwykły jubileusz. Medycyna chwali się systematycznym przedłużaniem życia, ale nadal niewielu może się pochwalić takim jubileuszem, zwłaszcza w dobrej kondycji intelektualnej. Piękny Jubileusz 100-lecia urodzin w sierpniu 2017 roku przypadł w udziale Pani Prof. dr hab. med. Marii Goncerzewicz, specjaliście pediatrii, osobie od wielu lat kojarzonej ze stolicą. W świecie medycznym jest to postać znana, przede wszystkim z faktu kierowania czołową placówką naukowoCentrum Zdro-kliniczną w kraju, Instytutem Pomnikiem wia Dziecka w Warszawie-Międzylesiu (CZD). Stanowisko dyrektora CZD objęła w 1976 roku, jeszcze w okresie kończenia budowy tego wielospecjalistycznego szpitala dla dzieci i młodzieży oraz czołowego dziś pediatrycznego ośrodka kliniczno-naukowego w Polsce. Maria Goncerzewicz z d. Sukiennik, urodziła się 28 sierpnia 1917 roku w Brzeźnicy pow. Radomsko. Pochodzi z rodziny wielodzietnej (dziewięcioro rodzeństwa), której
362
pediatria polska 92 (2017) 361–365
niewielkie gospodarstwo rolne zostało zniszczone w czasie działań wojennych w 1939 roku. Po ukończeniu szkoły powszechnej była uczennicą prywatnego gimnazjum typu humanistycznego Stowarzyszenia „Nauka i Praca” w Częstochowie, które ukończyła w 1937 roku i otrzymała świadectwo dojrzałości. W sierpniu 1939 roku wyjechała do Warszawy z zamiarem rozpoczęcia studiów medycznych na Uniwersytecie im. Józefa Piłsudskiego. W realizacji tych planów przeszkodziła wojna. W latach 1940 1941 pracowała w jako korespondentka w Domu Handlowym K. Wilkoński. W 1941 roku zawarła związek małżeński z Zygmuntem Goncerzewiczem (prawnikiem) i zamieszkała w Warszawie. Z tego związku miała dwoje dzieci: syna Andrzeja (1944)1 i córkę Ewę (1948)2. „W Warszawie oboje brali udział w działalności konspiracyjnej (AK). Najmłodszy brat mamy informuje Teodor zginął w Powstaniu Warszawskim” córka Ewa. W 1943 roku Maria została przyjęta na tzw. tajne komplety medycyny podziemnego Uniwersytetu Warszawskiego. Pierwszy rok studiów medycznych, określanych wówczas jako I grupa egzaminów (1 3 semestru) ukończyła w czasie wojny w latach 1943 443. Po Powstaniu Warszawskim wyjechała do Częstochowy, a w marcu 1945 roku przeniosła się do Poznania. W latach 1945 1976 droga życiowa i zawodowa Marii Goncerzewicz była ściśle związana z Poznaniem. Od 1945 roku kontynuowała studia na II roku Wydziału Lekarskiego UP. Absolutorium uzyskała 15 lipca 1948 roku, a dyplom lekarza 2 maja 1949 roku. W październiku 1949 roku rozpoczęła pracę w Ubezpieczalni Społecznej w Poznaniu jako pediatra. Następnie, do 1954 roku była lekarzem Poradni Dziecięcej Miejskiej Rady Narodowej. Od 1 listopada 1950 roku została przyjęta do Kliniki Chorób Dzieci, kierowanej do 1955 roku przez prof. Karola Jonschera. Pierwsze dwa lata była stypendystą, następny rok wolontariuszem. W maju 1953 roku uzyskała specjalizację II stopnia w dziedzinie pediatrii. W latach 1953 1957 pracowała w Klinice na stanowisku asystenta, starszego asystenta i adiunkta. W tym okresie była również opiekunem Studenckiego Koła Naukowego przy Katedrze Pediatrii, kuratorem Domu Studenckiego AM oraz członkiem Senackiej Komisji Dyscyplinarnej. Od początku pracy zawodowej zwracała uwagę swą aktywnością na rzecz studentów oraz działalnością społeczną. W latach 50. ubiegłego wieku prowadziła wykłady popularno-naukowe z zakresu higieny dziecka w poznańskich zakładach pracy oraz w wiejskich ośrodkach. Była współorganizatorem Ośrodka Naukowo-Społecznego AM w Zagórowie k. Słupcy. Opiniując Marię Goncerzewicz jako asystenta Kliniki na stanowisko adiunkta w styczniu 1955 roku, prof. Karol Jonscher stwierdzał: „. . . dała się poznać jako dobry organizator i pracownik naukowy [. . .] Stosunek do kolegów, młodzieży i chorych dzieci ma bardzo dobry,
1
Andrzej Goncerzewicz (1944 1988), dr med., neurolog, adiunkt Kliniki Neurologii AM w Poznaniu, zginął tragicznie w wypadku samochodowym 29.12.1988. 2 Ewa Bernatowska, dr hab. med., immunolog, profesor w Centrum Zdrowia Dziecka w Warszawie-Międzylesiu. 3 Akta osobowe Nr 1015/5579, Archiwum Wydziału Lekarskiego UM w Poznaniu.
swoiście żywotny i szczery [. . .] wyróżnia się wśród pracowników Kliniki [. . .] jest już dzisiaj dydaktykiem o dość dużym wyrobieniu”. Z dniem 1 września 1956 roku została powołana przez Ministra Zdrowia na stanowisko specjalisty wojewódzkiego w dziedzinie pediatrii w województwie zielonogórskim. Funkcję tę sprawowała do 1976 roku. W okresie 20 lat zorganizowała podstawową kadrę specjalistów pediatrii w szpitalnych oddziałach dziecięcych. Wszystkim lekarzom specjalizującym się w tej dziedzinie zapewniała możliwość dostępu do wiedzy poprzez organizowane szkolenia i staże kliniczne. Przy współpracy organizacyjnej z dyrektorem Wojewódzkiej Przychodni Matki i Dziecka w Zielonej Górze dr med. Ireną Smykową oraz merytorycznej z ordynatorem Oddziału Dziecięcego miejscowego Szpitala Wojewódzkiego dr. med. Zbysławem Kopyściem, a także poznańską kadrą kliniczną, prowadziła systematyczne szkolenia specjalizujących się lekarzy. W ramach realizowanego nadzoru specjalistycznego podejmowała starania o poprawę opieki nad dziećmi w terenie wiejskim, zwłaszcza niemowlętami (biegunki, zapalenia płuc). Malejący współczynnik umieralności niemowląt w województwie z 93/1000 w 1957 roku do 25/ 1000 w 1976 roku był najlepszym dowodem efektywności tych działań. Na własną prośbę, od 1 lutego 1957 roku została przeniesiona do utworzonej II Kliniki Chorób Dzieci AM, pod kierownictwem ówczesnego docenta Olecha Szczepskiego. Na stanowisku adiunkta pracowała w tej Klinice do 1964 roku. Przez wiele lat prowadziła przykliniczne Koło Naukowe STN. W 1958 roku w okresie 3 miesięcy brała udział w kursie specjalistycznym z zakresu pediatrii społecznej, organizowanym przez WHO w Centre International de l’Enfance w Paryżu i Jugosławii. W 1959 roku uzyskała stopień naukowy doktora medycyny na podstawie pracy pt. Białko C-reaktywne jako nowa dodatkowa metoda badania procesów zapalnych u dzieci (Promotor: prof. Olech Szczepski). Według opinii Profesora Szczepskiego „dzięki swoim wysokim kwalifikacjom dydaktyczno-naukowym i lekarskim w zasadzie pełni już obowiązki samodzielnego pracownika nauki, zastępując kierownika Kliniki w czasie jego nieobecności [. . .] Na podkreślenie zasługują również duże umiejętności organizacyjne i administracyjne, angażowanie się w pracy społecznej”. W 1962 roku Maria Goncerzewicz habilitowała się na podstawie dysertacji Badania nad fenyloketonurią [1]. Od 1 lipca 1964 roku została powołana przez Ministra Zdrowia na stanowisko docenta etatowego przy II Katedrze i Klinice Chorób Dzieci. We wrześniu 1963 roku brała czynny udział w sympozjum na temat metabolizmu wapnia w Paryżu. W listopadzie 1965 roku na zaproszenie Uniwersytetu w Liege w Belgii na tamtejszym Wydziale Lekarskim wygłosiła kilka wykładów. W grudniu 1967 roku przebywała w NRD, gdzie zapoznała się z pracą w klinikach pediatrycznych Berlina. Czynnie uczestniczyła również w zjazdach pediatrów w Rumunii (Bukareszt, 1965) [2], Belgii (Liege, 1966) [3, 4], Jugosławii (Mostar, 1969) i NRD (Erfurt, 1969) oraz w ogólnopolskich zjazdach PTP i wielu pediatrycznych konferencjach regionalnych. Z dniem 1 kwietnia 1968 roku została powołana na stanowisko kierownika Zakładu Propedeutyki Pediatrii (ZPP)
pediatria polska 92 (2017) 361–365
AM w Poznaniu, a 2 lata później na stanowisko zastępcy dyrektora Instytutu Pediatrii ds. działalności podstawowej. W ZPP od podstaw organizowała działalność dydaktyczną i naukową. Za nieodzowne dla dydaktyki i nauki uznała posiadanie bazy klinicznej, tworząc zgodnie z profilem własnych zainteresowań Oddział Metabolizmu [5]. Przejmując pracownię cytogenetyczną, dostrzegła istotne znaczenie genetyki klinicznej w pediatrii. Umiejętnie dobierała asystentów. Z utworzonego zespołu ZPP wywodzi się 4 profesorów4. W 1971 roku była delegowana przez MZiOS do Centre International de l’Enfance w Paryżu, w celu zapoznania się z kierunkami badań w zakresie genetyki w pediatrii, gdzie miała dwa wystąpienia na temat chorób dziedzicznych u dzieci, oparte na własnych badaniach. W 1973 roku, w ramach wymiany naukowo-kulturalnej, przebywała w Belgii, gdzie zapoznawała się z metodami wczesnego wykrywania chorób uwarunkowanych genetycznie. Tam też dzieliła się własnymi doświadczeniami o tej tematyce. Dnia 14 września 1972 roku Rada Państwa nadała jej tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego nauk medycznych. Z dniem 16 marca 1976 roku Minister Zdrowia Marian Śliwiński powołał Prof. Marię Goncerzewicz na stanowisko dyrektora CZD w Warszawie. Pierwszy, poznański okres działalności kliniczno-naukowej Profesor Marii Goncerzewicz zamyka się liczbą ponad 110 publikacji i doniesień naukowych. Tematyka początkowych publikacji skupiała się wokół zagadnień metabolizmu fenyloalaniny [6, 7], etiopatogenezy i kliniki fenyloketonurii (PKU) [8–10] oraz przemiany wapnia [11]. Już w początkach swej działalności dydaktyczno-naukowej była współautorem kilku rozdziałów w podręczniku Zarys pediatrii (red. T. Rafiński, 1963, 1966) oraz skryptu dla studentów z zakresu propedeutyki pediatrii (1962, 1967, 1970). Główna tematyka jej aktywności naukowej, z okresu kierowania Zakładem Propedeutyki Pediatrii (ZPP) AM w Poznaniu, dotyczyła pogranicza endokrynologii i genetyki oraz medycyny szkolnej (cytowane tu prace, to tylko przykłady publikacji na określony temat), m.in. roli badań cytogenetycznych w diagnostyce pediatrycznej [12], zespołu Turnera [13] i Klinefeltera [14]. Wiele prac z jej współautorstwem przedstawia ocenę rozwoju dzieci z różnego rodzaju patologią [15–18]. Ponadto, na szczególną uwagę zasługuje pierwsze w kraju badanie epidemiologiczne zaburzeń widzenia barw, przeprowadzone u ponad 6 tysięcy dzieci w wieku szkolnym [19]. Autorzy zwrócili uwagę, że ujawnienie tego defektu ma istotne znaczenie praktyczne dla około 8% populacji chłopców przy ustalaniu kierunku nauki w szkole średniej lub przy wyborze zawodu. Kolejnym problemem badawczym podjętym przez zespół ZPP pod kierunkiem Marii Goncerzewicz była wielokierunkowa analiza przyczyn niepowodzeń szkolnych uczniów [20]. Badaniami objęto 334 dzieci i młodzieży (195 chłopców i 139 dziewcząt) w wielu 9 18 lat, wykazujących opóźnienie w realizacji obowiązku szkolnego co najmniej o 1 rok. Wykazano, że zespół czynników środowiskowych [21], zdrowotnych [22] i psychologicznych [23], obok tradycyjnie rozpatrywanych przyczyn 4
W kolejności uzyskiwania tytułu: Marian Krawczyński, Jerzy Socha, Wojciech Cichy, Iwona Ignyś.
363
pedagogiczno-dydaktycznych, decydować może o sukcesie lub braku powodzenia ucznia w szkole. Przedmiotem badań klinicznych i epidemiologicznych były także dzieci niepełnosprawne intelektualnie [24, 25]. Maria Goncerzewicz współuczestniczyła również w badaniach enzymów lipolitycznych [26], hydroksyproliny [27] i PBI [28] oraz kwasów tłuszczowych [29] u dzieci otyłych. Brała także udział w opracowaniu medyczno-auksologicznym zagadnienia aktywności sportowej dzieci i młodzieży [30–33]. Problematyka ta, w 1977 roku, zredagowana wspólnie z Marianem Krawczyńskim i Wojciechem Cichym, znalazła podsumowanie w pierwszej o tej tematyce publikacji książkowej Kontrola lekarska wychowania fizycznego i sportu dzieci i młodzieży dotyczącej dzieci [34]. Jak już wspomniano, w sierpniu 1976 roku Prof. Maria Goncerzewicz objęła stanowisko dyrektora CZD. Był to jeszcze okres kończenia budowy obiektu i organizacji struktury (oddziałów) CZD oraz doboru kadry, w tym obsadzenia stanowisk ordynatorów. Dzięki talentowi organizacyjnemu i silnej osobowości znakomicie sprostała temu trudnemu zadaniu. Otwarcie CZD następowało stopniowo. W październiku 1977 roku w części wielokondygnacyjnego budynku rozpoczęła działalność wielospecjalistyczna Poliklinika. W następnych latach otwierano oddziały kliniczne i zabiegowe z salami operacyjnymi oraz zakłady diagnostyczne i rehabilitacyjne, ośrodek dydaktyczny i pomieszczenia dla administracji. W CZD zaplanowano 8 oddziałów o 430 łóżkach, w tym 150 zabiegowych. Wybudowano również mieszkania dla pracowników i hotel dla rodziców przyjeżdżających z dziećmi z całej Polski. CZD skupiło swój potencjał diagnostyczno-leczniczy i naukowo-badawczy na następujących kierunkach [35]: kardiologii z kardiochirurgią, nefrologii z urologią i transplantologią, neurologii z neurochirurgią, gastroenterologii, endokrynologii okulistyki, wadach rozwojowych i zaburzeniach metabolicznych oraz kompleksowej rehabilitacji narządowej. Szeroko rozwinięto w nim również działalność naukową oraz edukację podyplomową. Instytut Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka, nowoczesny wielospecjalistyczny szpital, dostępny jest dziś dla dzieci z całej Polski i służy rozwiązywaniu najtrudniejszych problemów diagnostycznoleczniczych. Jest czołowym pediatrycznym ośrodkiem kliniczno-naukowym w kraju, który rozwinął tę działalność w okresie pierwszych kilkunastu lat pod kierownictwem Prof. Marii Goncerzewicz. W cieniu sukcesu organizacyjnego Prof. Marii Goncerzewicz i kliniczno-naukowych osiągnięć IP CZD pozostaje wcześniejszy poznański okres jej profesjonalnej działalności. Rozwój poznańskiej szkoły propedeutyki pediatrii, ukierunkowanej na auksologię, zagadnienia medycyny szkolnej i sportowej ze wskazaniem studentom ważnej roli profilaktyki w pediatrii, to wynik współdziałania zespołu tworzonego przez Prof. Marię Goncerzewicz. Systematyczny rozwój profilu kliniczno-naukowego zespołu: gastroenterologii dziecięcej (Jerzy Socha w Poznaniu i Warszawie) i chorób metauznanej dziś specjalności „pediatrii metabobolicznych licznej” to wyraz perspektywicznego spojrzenia Prof. Marii Goncerzewicz, wykraczającego poza codzienność realizacji potrzeb diagnostyczno-leczniczych. Z pewnością prężnie działające obecnie Klinika Gastroenterologii Dziecięcej
364
pediatria polska 92 (2017) 361–365
i Chorób Metabolicznych oraz pierwsza w kraju Katedra i Zakład Genetyki Medycznej w Poznaniu mają swe źródło w byłym Zakładzie Propedeutyki Pediatrii Instytutu Pediatrii AM w Poznaniu [36], powołanym pod kierownictwem Prof. Marii Goncerzewicz. Fakt kontynuacji i rozwoju kierunków kliniczno-naukowych wskazanych pół wieku temu z pewnością przynosi Pani Profesor satysfakcję, a uczniom dumę, że wyszli spod jej opiekuńczych skrzydeł i aktualnie z okazji pięknego Jubileuszu mogą złożyć Pani Profesor najserdeczniejsze gratulacje i życzenia dalszych wielu dobrych lat w pełni zdrowia.
pi smiennictwo/references
[1] Goncerzewicz M. Badania nad fenyloketonurią. Warszawa: PZWL; 1964. [2] Szczepski O, Goncerzewicz M, Waligóra A, Waligóra Z. Signification clinique de l’uridin-diphosphate-glucose, l’activitée de la NAD-oxidoréductase et de la gluconoryltransférase de l’acide uridin-diphosphate glicuronique dans le sang des prématurés et des nouveaunés. Congres National de Pediatrie. Résumés des rapports et des communications. Bucarest, 29.09.02.10.1965. Bucarest 1965;144. [3] Goncerzewicz M. Etude de métabolisme d’un systeme enzimatique dans la phenylcétonurie. Extrait de la Revue Medical de Liege 1966;21:1. [4] Goncerzewicz M. La protection maternelle et infantile en Pologne. Rev Med de Liege 1966;21:237. [5] Krawczyński M. Od propedeutyki pediatrii do gastroenterologii dziecięcej w Instytucie Pediatrii w Poznaniu (1968–2003). Cz. 1. Zakład Propedeutyki Pediatrii (1968-1990). Pediatr Pol 2017. w druku. [6] Goncerzewicz M. Badania nad układem enzymatycznym w genetycznych zaburzeniach przemiany fenyloalaniny. Pediatr Pol 1962;37(11):1173–1178. [7] Goncerzewicz M. Przyczynek do ustalenia etiologii niedorozwoju umysłowego we wrodzonych zaburzeniach fenyloalaniny. Pediatr Pol 1965;40(3):259–260. [8] Goncerzewicz M. Proste sposoby rozpoznawania fenyloketonurii. Pol Tyg Lek 1962;17(32):1270–1272. [9] Goncerzewicz M. Własne spostrzeżenia na temat leczenia fenyloketonurii. Pediatr Pol 1963;38(1):33–41. [10] Goncerzewicz M. Własne spostrzeżenia na temat profilaktyki genetycznej w fenyloketonurii. Pediatr Pol 1965;40(6):601–604. [11] Goncerzewicz M, Opatowicz-Czaplińska Z. Próby oceny przemiany wapniowej w przypadku dysostosis cleidocranialis. Pediatr Pol 1965;40(7):731–733. [12] Szczepski O, Goncerzewicz M, Krawczyński M, Korbas J. Próba uchwycenia korelacji między badaniem chromatyny płciowej, układem chromosomów płciowych a fenotypem dzieci z zespołem szczątkowych gonad. Pol Tyg Lek 1967;22 (3):81–83. [13] Szczepski O, Goncerzewicz M, Walczak M, Krawczyński M. W sprawie zespołu Turnera. Endokrynol Pol 1969;20(4): 279–288. [14] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Gręzicka-Filuś B, Białecki M. Chromatyna płciowa i aberracje heterochromosomów X, a sprawność umysłowa u fenotypowych chłopców. Pol Tyg Lek 1974;30(42):1777–1779. [15] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Suchocka-Łuczak S. Ocena wybranych elementów rozwoju fizycznego uczniów szkół specjalnych. Wych Fiz i Hig Szk 1970;18(3):26–31.
[16] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Bartkowiak K. Growth tempo and rhythm in individuals with Turner's syndrome. Pol Endocrinol 1971;22(1):58–64. [17] Goncerzewicz M, Socha J, Molicka M, Cichy W, Krawczyński M, Rakowska E. Rozwój psychosomatyczny dzieci z zespołem złego wchłaniania. Pediatr Pol 1975;50(10):1201–1211. [18] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Piontek E, Kulesza E. Dynamika rozwoju fizycznego dzieci chorych na cukrzycę. Przegl Pediatr 1978;8(6):501–511. [19] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Suchocka-Łuczak S. Nieprawidłowe widzenie barw w świetle badań młodzieży szkolnej. Pediatr Pol 1971;46(3):327–331. [20] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Suchocka-Łuczak S, Molicka M. Próba wielokierunkowej oceny niepowodzeń szkolnych młodzieży. Pamiętnik Kraj. Zjazdu Med. i Hig. Szk., Warszawa, 20-21.11.1970, Warszawa 1973,7-18. [21] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Suchocka-Łuczak S, Molicka M. Uczeń drugoroczny, jego środowisko rodzinne i szkolne w ocenie lekarskiej i psychologicznej. Wych Fiz i Hig Szk 1971;19(6):28–32. [22] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Suchocka-Łuczak S. Aspekt lekarski niepowodzeń szkolnych ucznia. Pediatr Pol 1971;46(11):1423–1432. [23] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Suchocka-Łuczak S, Molicka M. Postawy rodzicielskie wobec niepowodzeń dzieci w nauce. Problemy Rodziny 1972;4/66:10–15. [24] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Suchocka-Łuczak S. Nieprawidłowości rozwojowe narządów płciowych u uczniów szkół specjalnych. Pediatr Pol 1970;45(3):299–304. [25] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Cichy W. Badania nad epidemiologią upośledzenia umysłowego u dzieci wiejskich. Med Wiejska 1976;11(1):49–56. [26] Szczepski O, Goncerzewicz M, Walczak M, Bartkowiak K, Socha J, Waligóra A, et al. Wydalanie 17-KGS, 17-KS, DHA a zachowanie się enzymów lipolitycznych w otyłości prostej u dzieci w czasie leczenia dietetycznego Pamiętnik II Konf. Nauk. „Okres dojrzewania”, Poznań 4-5.12.1970. Poznań 1971;177–180. [27] Goncerzewicz M, Działoszyński L, Socha J, Cichy W, Krawczyński M, Nagadowska J. Kształtowanie się wskaźników hydroksyprolinowych w wieku rozwojowym od 6 miesięcy do 18 lat. Pol Tyg Lek 1976;31(1):1–4. [28] Goncerzewicz M, Socha J, Korman E, Waligóra A, Malendowicz L. Wydalanie hydroksyproliny i kreatyniny a zachowanie się PBI podczas stosowania diety ubogokalorycznej w otyłości u dzieci. Pamiętnik II Konf. Nauk. „Okres dojrzewania”, Poznań 4 5.12.1970, PTP, Poznań 1971, 181–184. [29] Goncerzewicz M, Rakowska R, Rakowski W, Socha J. Zachowanie się WKT i EKT podczas stosowania diety ubogokalorycznej u dzieci z otyłością prostą. Pamiętnik II Konf. Nauk. „Okres dojrzewania”, Poznań 4 5.12.1970, PTP, Poznań 1971, 191–195. [30] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Cichy W. Ocena stanu zdrowia i rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży z klas sportowych. Zeszyty Naukowe WSWF we Wrocławiu 1971;9:45–56. [31] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Cichy W. Z zagadnień sportu dzieci i młodzieży ze stanowiska pediatry. Pediatr Pol 1972;47(12):1541–1548. [32] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Cichy W. Kontrola lekarska działalności sportowej dzieci i młodzieży i jej ramy organizacyjne. Pediatr Pol 1972;47(12):1549–1555. [33] Goncerzewicz M, Krawczyński M. Refleksje lekarza na temat klas i szkół sportowych. Przegl Pediatr 1974;4(1): 1–7. [34] Goncerzewicz M, Krawczyński M, Cichy W. Kontrola lekarska wychowania fizycznego i sportu dzieci i młodzieży. Warszawa: PZWL; 1977.
pediatria polska 92 (2017) 361–365
[35] Goncerzewicz M. Program medyczny Pomnika Szpitala Centrum Zdrowia Dziecka. Pediatr Pol 1987;62(2):73–75. [36] Krawczyński M. Instytut Pediatrii Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu (1969 2003). Fakty – ludzie – refleksje. Poznań: Wyd Nauk UMP; 2014.
Marian Krawczyński em. prof. Kliniki Gastroenterologii Dziecięcej i Chorób Metabolicznych I Katedry Pediatrii Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Polska
365
Adres email: [email protected] (M. Krawczyński) Otrzymano: 21.02.2017 Zaakceptowano: 24.03.2017 Dostępne online: 04.04.2017 http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2017.03.016 0031-3939/ © 2017 Published by Elsevier Sp. z o.o. on behalf of Polish Pediatric Society.