- Email: [email protected]
Historia polskiej alergologii – początki i okres międzywojenny
alergologia polska- polish journal of allergology 1 (2014) 4–9
Dostępne online www.sciencedirect.com
ScienceDirect journal homepage: www.elsevier.com/locate/alergo
Praca historyczna/Historical article
Historia polskiej alergologii – początki i okres międzywojenny History of Polish allergology – beginning and the interwar period Jerzy Kruszewski * Klinika Chorób Infekcyjnych i Alergologii Centralnego Szpitala Klinicznego Ministerstwa Obrony Narodowej, Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie, Polska
informacje o artykule
abstract
Historia artykułu:
The year of 2013 is a major milestone for Polish allergology since it marks the 40th
Otrzymano: 07.01.2014
anniversary of this specialty and the 30th anniversary of National Supervisory Board of
Zaakceptowano: 11.02.2014
Allergology. This paper presents the beginnings of allergology in Poland as well as highlights its most important achievements during the two decades between WWI and WWII.
Słowa kluczowe: alergia w Polsce
It describes the significance of Ludwik Hirszfeld's scientific accomplishments, including
historia Hirszfeld
Hygiene Institute of the University of Zurich, and which could be considered as the first
Obtułowicz
gist Arthur Fernandez Coca resulted in a series of lectures on allergy delivered by the
his work on anaphylaxis, which in 1914 granted him the title of ‘‘Privatdozent’’ at the Polish habilitation in allergology. Hirszfeld's friendship with the leading American allerlatter one in Poland in 1928. The paper also emphasizes Mieczyslaw Wierzuchowski's
Keywords: Allergy in Poland History Hirszfeld Obtułowicz
achievements of peptone treatment of asthma as well as the early works of Mieczyslaw Obtulowicz, the nestor of Polish allergology, including his most significant accomplishment of that period, ‘‘About Pollen Rhinitis’’ (1938). Mieczyslaw Obtulowicz completely dedicated himself to the field of allergology, becoming the first world-class Polish allergist who after WWII fulfilled his ambitious plans and received wide recognition. © 2014 Polish Society of Allergology. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.
Rok 2013 jest rokiem szczególnym dla polskiej alergologii. Po pierwsze jest to rok dwóch okrągłych rocznic: 40-lecia specjalizacji i 30-lecia działania Krajowego Nadzoru w Alergologii. Po drugie jest to też rok, w którym Polskie Towarzystwo Alergologiczne, po 31 latach istnienia, wielu dyskusjach oraz podejmowaniu różnych prób, na skutek
zdecydowanych działań w ostatnim czasie doczekało się, podobnie jak inne naukowe polskie towarzystwa medyczne, swego odrębnego czasopisma – ,,Alergologia Polska’’, organu towarzystwa. Są to, moim zdaniem, ważne powody do pogłębionego spojrzenia na polską alergologię z perspektywy upływu czasu.
* Adres do korespondencji: Klinika Chorób Infekcyjnych i Alergologii Centralnego Szpitala Klinicznego Ministerstwa Obrony Narodowej, ul. Szaserów 128, 04-141 Warszawa, Polska. Tel.: +48 22 68102909. Adres email: [email protected] (J. Kruszewski). http://dx.doi.org/10.1016/j.alergo.2014.03.003 2353-3854/© 2014 Polish Society of Allergology. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.
alergologia polska- polish journal of allergology 1 (2014) 4–9
Poszukiwanie śladów początków Niewątpliwie zacząć należy ,,od początku’’, z całą świadomością, że nawet obecnie nie jest to całkiem zamknięty rozdział polskiej alergologii i na pewno sporo ciekawych faktów jest jeszcze do odkrycia. Wymaga to żmudnej, poszukiwawczej pracy. Wobec skomplikowanej historii naszego kraju w XIX i początkach XX wieku trudno wskazać zdarzenie czy fakt, które można dziś bezsprzecznie uznać za początek polskiej alergologii. Profesor Bohdan Romański (1930–2002), choć miał ogromną wiedzę o polskiej alergologii i wyjątkowy sentyment do tej dziedziny, uważał, że dzieje, a szczególnie początki, ,,. . .polskiej alergologii przedstawiają się więcej niż skromnie’’ [1]. Wydaje się obecnie, że nasz nauczyciel, twórca nowoczesnego oblicza polskiej alergologii miał w tym stwierdzeniu sporo racji. Ale upłynęło trochę czasu i mam nadzieję, że po przeczytaniu tego artykułu czytelnik sam stwierdzi, czy ocena Profesora nie była zbyt surowa. Zwłaszcza jeśli uwzględni się ówczesne realia naszej państwowości, mody i zwyczaje panujące wtedy wśród lekarzy, a także hierarchię ówczesnych problemów medycznych. Może przynajmniej skreślimy słowo ,,. . .więcej’’. Prawdą natomiast jest, że nasza wiedza o początkach alergologii w Polsce ciągle jest uboga. W dostępnych publikacjach, zawierających wątki z zakresu historii alergologii, okres ten można uznać za bardzo zaniedbany. Poza jedną analizą piśmiennictwa alergologicznego z okresu międzywojennego, dostępne są dwie krótkie publikacje o charakterze wspomnieniowo przyczynkarskim, a źródłem innych informacji są marginalia napisane przy okazji omawiania innych tematów lub przypadkowe luźne wspomnienia [2–4]. Ważne rocznicowe opracowania historyczne koncentrują się na historii współczesnej (po II wojnie światowej), pomijając lub traktując zdawkowo lata wcześniejsze [5, 6]. Koncepcja alergii i termin ,,alergia’’ zostały zaproponowane w 1906 roku przez Clemensa von Pirqueta (1874–1929) [7–9]. Określił on tak zmienioną odczynowość organizmu na czynnik podany powtórnie, co często obserwował u chorych leczonych surowicami (choroba posurowicza). Pomysł zyskał aprobatę i dość szybko uznano, że wiele chorób może mieć alergiczne podłoże. Okazało się, że wiele z nich znano już w starożytności, a ich nowożytne, klasyczne opisy pojawiały się w XIX wieku [8, 10, 11]. Również niektóre mechanizmy reakcji alergicznych: nadwrażliwość kontaktową, anafilaksję i chorobę posurowiczą, opisano przed rokiem 1906 [8, 11, 12]. W polskojęzycznej literaturze medycznej odniesienia do szeroko rozumianej problematyki alergologicznej, a dokładniej dotyczącej astmy, można znaleźć już w XVIII-wiecznych poradnikach typu Compendium Medicum Auctum. W jednym z nich, wydanym w 1795 roku i wydrukowanym w drukarni na Jasnej Górze, znaleźć można zadziwiająco trafne opisy różnorakiej duszności, w tym typowe dla astmy np.: ,,Przyczyny dychawicy są te. Nayprzód poprzyleganie humorów w około Arteryi dechowi służacey, którą nazywaią, Aspera. Item. Obstrukcya, to iest pozatykanie bronchiorum, humorami grubem. Item. Zatwardzenie płuc od waporów albo dymow ostrych, albo kurzow, iako co wapiennych, kamiennych. Item. Przyrośnięcie płuc do ziebra. Item. Wapory iadowite i ostre, albo cierpkie, które ściskaią Bronchia, to iest
5
Meaty, przez które dech odchodzi. Item. Krew spiekła w żyłach płucnych, także obstrukcya wątroby twardością swoią naciskaiąca Diaphragmę, sprawuie duszność, krew też w katarze nienależycie puszczona’’ [13]. Autorzy tych kompendiów, często anonimowi, bazowali na ówczesnych koncepcjach patogenezy chorób i objawów, a w odniesieniu do astmy, głównie na poglądach Galena. Kompendia takie, stanowiące źródło wiedzy medycznej dla ,,ojców rodzin’’, którzy musieli także zajmować się leczeniem domowników, były wówczas bardzo popularne i często wznawiane. W XIX wieku, w okresie zaborów, można znaleźć pojedyncze publikacje polskich lekarzy w ukazujących się wtedy polskojęzycznych czasopismach medycznych, które z obecnego punktu widzenia niewątpliwie dotyczyły problematyki alergologii. Jedną z pierwszych lub może nawet pierwszą z nich odnalazł dr hab. med. Radosław Śpiewak. Była to rozprawa lekarza ze szpitala N.P.M. w Częstochowie, dr. Władysława Biegańskiego pt. O naczynioruchowem oddziaływaniu skóry i sztucznej pokrzywce (Urticaria factitia), opublikowana 18 maja 1885 roku w czasopiśmie tygodniowym dla lekarzy praktyków – ,,Medycyna’’ (tom 13, nr 22). Również na obszarze, który obecnie leży w granicach naszego kraju, w okresie szczególnie dynamicznego rozwoju medycyny jako nauki w końcu XIX i początkach XX wieku działało kilku lekarzy, którzy dokonali wielu wartościowych ustaleń, cenionych obecnie przez polskich alergologów. Choć nie byli Polakami, to trzech z nich warto przypomnieć: 1. W 1902 roku, zaledwie w 3 lata po opatentowaniu, poznański lekarz Ludwik Hirschberg opublikował artykuł, w którym opisał nadwrażliwość na aspirynę [14]. 2. W 1903 roku we Wrocławiu doktoryzował się Karl Praustnitz (1876–1964), który potem, już po odkryciu reagin wspólnie z Heinzem Kustnerem (1897–1963), w latach 1926–39 pracował we Wrocławiu, a w 1930 roku nawet odwiedził Polskę [11, 15]. 3. W latach 1910–11 Clemens von Pirquet, wspomniany twórca terminu alergia, był kierownikiem Kliniki Pediatrii we Wrocławiu [10]. Podobnie jak w innych krajach, korzeni polskiej alergologii można też szukać w działalności naukowej lekarzy mikrobiologów i immunologów. W chęci pogłębiania swej wiedzy medycznej i rozwoju naukowego, w zgodzie z ówczesnym zwyczajem, polscy lekarze urodzeni w okresie zaborów często po uzyskaniu dyplomu wybierali dalsze kształcenie się w wiodących zagranicznych ośrodkach. Problematyka mikrobiologii, seroterapii i immunologii była wtedy bardzo modna i podejmując ją w działaniach naukowych, ,,ocierali się’’ o problemy także z zakresu alergologii. Jednak potem wyjątkowo rzadko (poza wspomnianym niżej Mieczysławem Obtułowiczem) ograniczali się tylko do kontynuacji tematyki tych wczesnych dokonań. Ówczesna immunologia i alergologia, jako dziedziny teoretyczne służyły lekarzom do zdobywania prestiżu i stopni naukowych pomocnych w uzyskaniu intratnych praktyk klinicznych. Przykładem może być młody polski lekarz Franciszek Groer, który w 1913 roku, na zaproszenie Clemensa von Pirqueta, podjął prace w Klinice Pediatrii w Wiedniu [16]. Po powrocie do Polski problematyka alergii była od czasu do czasu przedmiotem jego badań, zasłynął jednak przede wszystkim jako klinicysta, świetny pediatra i zakaźnik, choć, co należy podkreślić, w ostatnich latach
6
alergologia polska- polish journal of allergology 1 (2014) 4–9
życia napisał rozdział o alergii do niemieckojęzycznego podręcznika o tej dziedzinie medycyny. Innym dobrym przykładem na poparcie tej tezy był Ludwik Hiszfeld (1884–1954), urodzony w Warszawie, Polak z wyboru, który po ukończeniu studiów medycznych prowadził działalność naukową w Niemczech i Szwajcarii. W Heidelbergu pracował jako asystent w Zakładzie Badania Raka pod bezpośrednim kierownictwem prof. Emila von Dungerna (1867–1961). Był tam asystentem w oddziale parazytologii i zaprzyjaźnił z młodym asystentem w oddziale serologii Amerykaninem Arthurem Fernandezem Coca (1875–1959), który później, w latach 1922–3, wspólnie z Robertem Cooke (1880–1960), przedstawił koncepcję atopii [8, 17]. Jak ważne okazywały się takie przyjaźnie, pokazał czas. Po wyjeździe Coki do USA Hirszfeld zajął jego miejsce w oddziale serologii. Do końca swego życia utrzymywał z nim kontakt i co najmniej trzykrotnie się spotkał, o czym niżej. Fundamentalne odkrycia Hirszfelda w zakresie grup krwi, serologii oraz diagnostyki mikrobiologicznej przesłoniły mało obecnie znany fakt, że dość wcześnie, jako asystent w Instytucie Higieny Uniwersytetu w Zurichu, w 1914 roku uzyskał tytuł ,,Privatdozent’’ na podstawie swych badań nad wpływem anafilaksji i anafilotoksyny na układ krzepnięcia. Wyniki badań zostały opublikowane i choć w publikacji nie użyto terminu ,,alergia’’, to praca ta, zwłaszcza z obecnego punku widzenia, dotyczyła jednego z ważniejszych mechanizmów reakcji alergicznych i moim zdaniem należałoby traktować ją jako pierwszą polską ,,habilitację’’ w dziedzinie alergologii [18]. Po uzyskaniu niepodległości w 1920 roku Hirszfeld wrócił do Polski i objął kierownictwo zakładu w Państwowym Instytucie Higieny, a potem został też profesorem Uniwersytetu Warszawskiego. Mimo że jego ówczesne zainteresowania dotyczyły szczepień, mikrobiologii i epidemiologii, to jednak zdarzyła się okazja, by odświeżyć sentyment do swych wcześniejszych dokonań. Jedno ze zdarzeń, będące wynikiem przyjaźni z Coką, na pewno miało duże znaczenie dla zapoznania polskich lekarzy z najnowszą wiedzą w zakresie ówczesnej alergologii. W 1928 roku Ludwik i Hanna Hirszfeldowie zaprosili do Polski Cokę wraz z małżonką. Ten wówczas już wybitny, nowoczesny amerykański alergolog wygłosił wtedy w Warszawie cykl wykładów na temat alergologii dziecięcej, co można uznać za pierwszy w Polsce kurs alergologii wieku rozwojowego. Wizyta była owocna jeszcze pod innym względem. Hanna Hirszfeldowa, będąca lekarzem pediatrą, przetłumaczyła na język polski książkę Coki: Familial nonreaginic food-allergy (Rodzinna niereageniczna alergia pokarmowa). Wg moich ustaleń, na podstawie obecnie posiadanych informacji, można by uznać to wydawnictwo za pierwszą monografię, może nawet podręcznik w języku polskim dotyczący alergologii, choć, mimo starań, dotychczas nie udało mi się zdobyć ani obejrzeć egzemplarza, zatem nie wiem nawet, kiedy i w jakim nakładzie się ukazał. Coca później jeszcze raz odwiedził Polskę, ale ta wizyta nie miała już tak roboczego charakteru. O dokonaniach Coki, wspominając swe spotkanie z nim po latach w trakcie wizyty w USA w 1946 roku, Hirszfeld tak pisał: ,,Bardzo interesująca i płodna wydaje mi się teoria Coki dotycząca wykrytej przez niego postaci alergii wyrażającej się przyspieszeniem tętna na szkodliwy czynnik. Coca tłumaczy różnorodne objawy
chorobowe nadwrażliwością na pokarmy. Coca pokazywał nam nadzwyczaj ciekawe historie chorób i spostrzeżenia’’ [17]. Choć podobnych przykładów ilustrujących podejmowanie przez polskich lekarzy problematyki immunologicznej i alergologicznej w działalności naukowej w okresie zaborów można podać więcej, tych kilka musi wystarczyć. Ważne, że niekiedy miało to ,,odległe’’ konsekwencje po uzyskaniu niepodległości. Trzeba się jednak zgodzić ze stwierdzeniem, że alergia i choroby alergiczne dość późno zaczęły budzić zainteresowanie polskich lekarzy klinicystów, a przyczyną nie był tylko brak państwowości, a bardziej prozaiczne wyzwania, jakie lekarzom stawiał ówczesny stan zdrowotny mieszkańców ziem polskich.
Polska międzywojenna Podobnie jak w innych krajach, rozwój alergologii jako dziedziny wiedzy medycznej w Polsce międzywojennej dotyczył też wielu płaszczyzn, w tym aspektów naukowych, praktyki klinicznej, działań organizacyjnych, popularyzacji i edukacji. Nie był jednak tak harmonijny, zrównoważony i szybki, jak w innych krajach. Priorytety medyczne nowo powstałego państwa Polskiego, determinowane też w dużej części konsekwencjami I wojny światowej, były bardzo podstawowe i prozaiczne. Ale i w takiej sytuacji w omawianym okresie można dopatrzeć się śladów problematyki alergologicznej przede wszystkim w działalności edukacyjnej lekarzy, rzadziej w naukowej. W tym czasie w Stanach Zjednoczonych i Zachodniej Europie istniały już zaczątki praktyk alergologicznych, choć inni lekarze traktowali je często z przymrużeniem oka (,,lekarz-odczulacz’’). Jak wynika z naszych poszukiwań, prawdopodobnie pierwszą publikacją w języku polskim, w której użyto terminu alergia, był artykuł poglądowy profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, później od 1920 roku Uniwersytetu Warszawskiego, Franciszka Krzyształowicza (1868–1931), znakomitego polskiego dermatologa. Artykuł ten pt. O związku skóry z ustrojem, zamieszczony w ,,Gazecie Lekarskiej’’ z 15 listopada 1921 roku, na str. 157–161 ukazał się zatem już w czasie istnienia polskiej państwowości [2]. Wielu polskich klinicystów dostrzegało już wtedy znaczenie chorób alergicznych, co mocno akcentowali w swych publikacjach. W 1924 roku dr Mieczysław Wierzuchowski (1895-1967), wtedy asystent Kliniki Medycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego, pisał: ,,Nasze pracownie kliniczne powinny być wyposażone w odpowiednie preparaty białka i przynajmniej w nich winno być możliwe wykonanie wszystkich koniecznych do rozpoznania swoistej dychawicy odczynów skórnych. W dzisiejszej naszej wiedzy o dychawicy oskrzelowej nie to jest spornem, czy zetkniecie z kurzem lub wdechnięcie pyłku kwiatowego wywołuje dychawicę, gdyż to jest już ustalonym faktem, lecz to, czy czynnik wywołujący działa istotnie za pomocą mechanizmu anafilaktycznego. To drugie jest teorią roboczą, bardzo prawdopodobną, w której uzasadnienie nie będę tu wchodzić. Jest to dla badacza pole pełne zapowiedzi dobrego plonu, lecz na razie ugor jeszcze nie uprawiony. Żadne nieswoiste leczenie nie zastąpi swoistego, tak jak chodzenie w ciemnościach po omacku nie
alergologia polska- polish journal of allergology 1 (2014) 4–9
będzie chodzeniem w jasny dzień’’ [19]. Co ciekawe, w tej publikacji, obok niezwykle trafnych stwierdzeń z punktu widzenia współczesnej alergologii, wśród kilku opisanych chorych na astmę poddanych leczeniu peptonem (surowica trawiona sokiem żołądkowym), jeden chorował na typową astmę aspirynową. Uznano to za pierwszy opis takiego przypadku w polskim piśmiennictwie [20]. Mieczysław Wierzuchowski został potem profesorem na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu we Lwowie, a po II wojnie światowej w Akademii Medycznej w Łodzi. W polskich czasopismach medycznych z lat 1920–29 problematykę alergologiczną można dostrzec w publikacjach: Leona Karwackiego (1872–1942) (lekarz wojskowy w Korpusie Ochrony Pogranicza, publikacja w ,,Lekarzu Wojskowym’’) [21], Ludwika Flecka (1896–1961) [22], Stanisława Jankowskiego [23] i innych. W kolejnym dziesięcioleciu, w latach 1930–39, w jednej z publikacji poglądowych A. Dawidson przedstawił polskim lekarzom kryteria, jakie miała spełnić choroba lub objaw chorobowy, by można go było zaliczyć do alergicznych, oraz poglądy na przebieg chorób alergicznych i ich rokowanie, co oddaje cytat: ,,Praktycznie powiedzieć można, że słabym działaniem allergenu zostają uczuleni tylko usposobieni konstytucjonalnie, przy silnym działaniu i pod wpływem niepomyślnych warunków każdy człowiek może stać się alergikiem’’ [24]. W tych latach publikuje też Henryk Brokman (1886–1976), wybitny późniejszy polski pediatra zainteresowany w tym czasie związkami chorób zakaźnych z alergią (Patogeneza, zapobieganie oraz leczenie chorób zakaźnych w związku z zagadnieniami alergii, w 1937 roku) [3, 15]. Warte podkreślenia są też publikacje Jakuba Ryszarda Węgierko (1889–1960), wybitnego polskiego internisty i diabetologa, który w latach 1935 i 1936 wydał w Polsce (ukazała się też publikacja w języku francuskim) dwie prace na temat dobrych wyników leczenia astmy wstrząsami insulinowymi [25, 26]. Z dzisiejszego punktu widzenia można je uznać za prekursorskie, ponieważ obserwowane efekty zapewne wynikały z pobudzenia przysadki mózgowej w wyniku hipoglikemii i następczej mobilizacji nadnerczy do wyrzutu kortyzolu. Metoda ta trafiła do ówczesnych podręczników o astmie, a późniejszego profesora Węgierko można traktować jako nieświadomego prekursora stosowania sterydów w astmie, bo dopiero 15 lat potem wykazano korzystne efekty podawania glikokortykosteroidów chorym na astmę [5]. Biorąc pod uwagę całe dwudziestolecie Polski międzywojennej, należy podkreślić, że ślady alergologii najłatwiej dostrzec w treści artykułów publikowanych w czasopismach medycznych ówczesnej Polski. Tematyka alergologiczna była tu obecna, ale w porównaniu z innymi dziedzinami ówczesnej medycyny występowała stosunkowo rzadko. W naszej ocenie odniesienia do alergologii można było znaleźć w blisko 160 publikacjach z tego okresu [2]. W wymiarze odsetkowym to zaledwie 0,25%, zatem ułamek procenta czyli niewiele. W latach 1930–39 tematykę alergologiczną można było spotkać częściej niż w latach 1920–1929. Wśród czasopism najczęściej gościła na łamach ,,Polskiej Gazety Lekarskiej’’, ale w ,,Medycynie Współczesnej’’ opublikowano najwięcej streszczeń publikacji zagranicznych na temat alergii, co miało spore znaczenie edukacyjne.
7
Na łamach polskich czasopism medycznych tego czasu toczyły się dyskusje i spory mające duże znaczenie dla późniejszego oblicza polskiej alergologii [2]. Dyskutowano o problemach terminologicznych. Określenie ,,alergia’’, jako obcojęzyczne, proponowano zastąpić słowem ,,innoczynność’’ [24]. W efekcie przyjęto jednak obecnie używane. Termin alergen stosowano rzadko, a na określenie antygenu proponowano słowa ,,ciało’’ lub ,,wywoływacz’’, na przeciwciało zaś ,,antyciało’’ lub ,,niwecznk’’. Sporo miejsca zajmowały rozważania teoretyczne, zwłaszcza odniesienia do spornych wówczas problemów uniwersalności zjawiska alergii czy traktowania chorób zakaźnych jako wyrazu anafilaksji (alergii) na czynniki je wywołujące [27]. Sugerowano też, że mechanizm alergiczny można odnaleźć w wielu różnych chorobach, często bez powodzenia. W diagnostyce zalecano posługiwanie się testami skórnymi w różnych odmianach z użyciem wyciągów firmowych ,,Sachsische Serumwerke’’ lub ,,Bencard’’, które jednak oceniano jako gorsze od wyciągów sporządzanych indywidualnie. Ówczesny dostępny dla polskich lekarzy arsenał środków zalecanych w leczeniu chorób alergicznych był stosunkowo różnorodny i obejmował wiele kierunków leczenia, choć niekiedy były to sposoby o wątpliwej skuteczności z dzisiejszego punktu widzenia. Proponowano różne diety (również głodówkę). Stosowano zastrzyki z krwi lub surowicy własnej lub obcej oraz z peptonu. Odczulano wyciągami alergenowymi o wątpliwej wartości. Szeroki był też wachlarz zalecanych ówczesnych środków farmakoterapeutycznych, w tym: wapno, adrenalina, efedryna, pilokarpina, chinina, kamfora, morfina, aspiryna, tanina, glukoza, kwas pruski, jod itp. [2]. Bardzo dużo możliwości polecano w leczeniu astmy, np.: upusty krwi, ziele arniki, sole złota, preparaty siarki, wyciągi ze śledziony, płuc i łożyska, pepton, insulina, inhalacje z adrenaliny, hydroterapię, promienie rentgenowskie, wdychanie powietrza zjonizowanego i wzbogaconego ozonem i różne zabiegi chirurgiczne. Trzeba przyznać, że propozycje te nie odbiegały od proponowanych wówczas za granicą, a spora ich część, po różnych udoskonaleniach, ma swe odzwierciedlenie w obecnych zaleceniach. Jeszcze przed II Wojną światową, w 1938 roku, ukazało się polskie tłumaczenie, dokonane przez E. Kosmana, trzeciego wydania angielskiej książki autorstwa Georga Williama Bray'a: Allergia i choroby alergiczne (Wydawnictwo Naukowe Wiedza) [28]. Był to pierwszy w języku polskim akademicki podręcznik alergologii podzielony na dwie części: teoretyczną i praktyczną. Wydaje się, że ta inicjatywa wydawnicza była odpowiedzią na oczekiwania części polskich lekarzy i miała wpływ na poszerzenie i usystematyzowanie ich wiedzy na temat tej nowej dla nich gałęzi medycyny, która, jak to się okazało, zacznie mieć coraz większe znaczenie w przyszłości. Niewątpliwie też podręcznik ten miał wpływ na późniejszy kształt alergologii w Polsce. Trzeba również zaznaczyć, że w tym czasie niektóre z obszerniejszych publikacji w czasopismach wydawano w postaci odrębnych broszur, np. Henryk Reiss Zmiany alergji skóry w zależności od wpływu przetworów wewnętrzno-wydzielniczych i jadów wegetacyjnych, Zakłady Graficzne ,,Drukarz’’, Warszawa 1930, która ukazała się w numerze 2 tomu 25 ,,Przeglądu Dermatologicznego’’ z 1930 [29]. Wspomniana niżej publikacja Mieczysława Obtułowicza z 1939 roku też jest spotykana w takiej postaci [30].
8
alergologia polska- polish journal of allergology 1 (2014) 4–9
Mieczysław Obtułowicz W okresie międzywojennym w Krakowie rozpoczął działalność, Mieczysław Obtułowicz (1902–1970), wówczas młody lekarz, później profesor medycyny, który całkowicie poświecił się alergologii, przez co powszechnie jest uważany za prekursora tej specjalności w Polsce. Był on alergologiem wszechstronnie wykształconym i prowadził w tej dziedzinie nie tylko działalność naukowo-badawczą, ale też organizacyjną, promocyjną, edukacyjną i usługową. W latach 1935–6, jako pracownik naukowy Kliniki Dermatologicznej Uniwersytetu Jagielońskiego kierowanej przez prof. Franciszka Waltera, odbył gruntowne studia w klinikach uniwersyteckich Zurychu, Strassburga i Wiednia (informacja ustna). Będąc w Wiedniu u prof. Otto Urbacha, znanego już wtedy alergologa, nawiązał z nim owocną współpracę. Zaadaptował poznane tam podstawy ówczesnej alergologii, które przeniósł na grunt Polski i twórczo rozwinął. Obtułowicz, jeszcze w okresie międzywojennym, habilitował się w 1938 r. na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego na podstawie pracy: O zachowaniu się niektórych lipoidów w surowicy krwi i w skórze osób dotkniętych wypryskiem łojotokowym i uzyskał docenturę w zakresie dermatologii i wenerologii. Już wtedy zgromadził wokół siebie grono sympatyków alergologii oraz nawiązał kontakty z polskimi biologami zajmującymi się oceną pylenia roślin. W tym czasie ukazały się w Polsce pierwsze publikacje z zakresu palinologii [31]. Dotyczyły one szybkości opadania ziaren pyłku niektórych drzew (Dyakowska 1937), opadania pyłku drzew w zbiorowiskach leśnych (Bremówna i Sobolewska 1939), a Obtułowicz opracował praktyczne tablice pylenia. Jeszcze przed II wojną światową docent Obtułowicz był bardzo bliski zrealizowania w Polsce ośrodka alergologicznego wzorowanego na istniejących wtedy w Europie, co udało się dopiero w 1942 roku, kiedy to stworzył w Krakowie pierwszy ośrodek leczenia chorób alergicznych. Również przed wojną, w 1939 roku, w piśmie ,,Biologia Lekarska’’ opublikował obszerny artykuł podsumowujący swe doświadczenia dotyczące chorób alergicznych, w tym przede wszystkim nieżytu pyłkowego [30]. Przedstawił w tej publikacji główne czynniki wywołujące – alergeny powietrznopochodne, tablice pylenia roślin w Polsce, sposób wykonywania testów skórnych oraz zasady odczulania, zatem fundamentalne problemy niedostrzegane wówczas przez polskich lekarzy, dziś uważane za klasykę alergologii. Profesor Mieczysław Obtułowicz był osobą, dzięki której alergologia polska przetrwała zawieruchę II wojny światowej. Nie tylko przeniósł on swój całą swą dotychczasową wiedzę i umiejętności w okres powojenny, ale na miarę możliwości rzeczywistości powojennej twórczo go rozwinął, co całe współczesne środowisko alergologów polskich pamięta i docenia. Młodzi doktoranci co 3 lata stają do konkursu o nagrodę im Profesora Obtułowicza ustanowioną przez Polskie Towarzystwo Alergologiczne za najlepszą prace doktorską. Podsumowując, początki alergologii w Polsce na pewno nie były łatwe z wielu powodów. Jednak pojedynczy polscy lekarze naukowcy pogłębiający wiedzę i zdobywający umiejętności w zagranicznych ośrodkach, stosunkowo wcześnie, jeszcze przed odzyskaniem niepodległości podejmowali badania z zakresu alergologii, potem dzielili się zdobytą
wiedzą i starali się przybliżać ją polskim lekarzom na łamach polskich czasopism. Warto pamiętać, że specjalność ta dość długo nie była dobrze zdefiniowania również w innych, bardziej rozwiniętych i stabilnych krajach niż Polska. Trudno było też wtedy przewidywać kierunki jej dalszego rozwoju. Wydaje się, że obecnie znamy już tak wiele faktów, iż mamy już dość rzetelny obraz początków tej specjalności w Polsce w zakresie dokonań naukowych i publikacji. Działania organizacyjne i praktykę lekarską w tej dziedzinie przed II wojną światową podejmował w znaczącej skali tylko Mieczysław Obtułowicz oraz zgromadzeni wokół niego pasjonaci. Trudno przewidywać, czy będzie można jeszcze wzbogacić wiedzę o początkach alergologii w Polsce nowymi faktami, np. po analizie tematyki zebrań lekarzy i ich krajowych zjazdów z tego okresu.
Konflikt interesu/Conflict of interest Nie występuje.
Finansowanie/Financial support Nie występuje.
pi smiennictwo/references
[1] Romański B. Historia alergologii w Polsce. W: W pod redakcją Płusa T. Postępy w alergologii. Warszawa: Medpress; 1994. 11-18. [2] Abramowicz M, Kruszewski J. Problematyka Alergologiczna w czasopismach polskich w okresie międzywojennym. Alergia Astma Immunologia 2007;12:103–108. [3] Rudzki E, Czubalska M. Historia alergologii polskiej. Alergia 2001;4/11:23. [4] Obtułowicz K. Uniwersytet Jagielloński i początki alergologii polskiej. Studia Małopolskie 1997;1:267–269. [5] Droszcz W. Historia wiedzy o astmie. Wiek XX Medi BielskoBiała 2007. [6] Małolepszy J. Reminiscencje na temat alergologii polskiej. Post Dermatol Alergol 2009;26:286–292. [7] Von Pirquet C. Alergie. Muench Med Woch 1906;53:1457–1458. [8] Simmons FER. Ancestors of allergy. Global Medical Communications Ltd New York 1994. [9] Kruszewski J. W 100-lecie określenia – Alergia. Początki alergologii. Alergia 2005;(4):5–9. [10] Bostock John. Case of a periodical affection of the eyes and chest. Med Chirg Trans 1819;10:161. [11] Kruszewski J. W 100-lecie publikacji Clemensa von Pirqueta: ,,Allergie.’’ Muenchener medizinische Wochenschrift; 53: 1457-1458. Pol Merk Lek 2006;119:501–504. [12] Richet Ch. Anaphylaxis. Londyn: Constable&Company LTD; 1913. [13] Kruszewski J, Kruszewska A. Astma i jej leczenie na podstawie polskiego starodruku medycznego z końca XVIII w. Pneumonol Alergol Pol 1996;64:235–242. [14] Hirschberg L. Mitteilung Uber Einen Fall Von Nebenwirking des Aspirin. Dtsch Med Wochenschr 1902;28:416. [15] Prausnitz C, Küstner H. Studien über die Ueberempfindlichkeit. Zentralbl Bakteriol 1921;86:160–169. [16] Sybilski AJ. Narodziny nauki o alergii. Borgis – Nowa Pediatria 2006;2:41–45.
alergologia polska- polish journal of allergology 1 (2014) 4–9
[17] Hirszfeld L. Historia jednego życia. Kraków: Wydawnictwo Literackie; 2011. [18] Hirszfeld L, Dieterle T, Klinger R. Über Anaphylaxie und Anaphylatoxin und ihre Beziehungen zu den Gerinnungvorgängen. Vierteljahrschrift der Naturforschenden Gesellschaft in Zürich 1914;59:15–34. [19] Wierzuchowski M. Dożylne stosowanie peptonu w dychawicy oskrzelowej. Pol Arch Med Wewn 1925;2:42–76. [20] Kowalski M. Astma z nadwrażliwością na aspirynę – pierwszy opis w polskiej literaturze medycznej. Alergia Astma Immunologia 1996;1:81–84. [21] Karwacki L. Rola badaczów francuskich w kształtowaniu się nauki o uczuleniu (anafilaksyi). Lek Wojsk 1922;3:1004–1013. [22] Fleck L. O stosunku proteinoterapii do anafilaksji. Pol Gaz Lek 1923;52:830–832. [23] Jankowski S. O efedrynie i efetoninie w leczeniu dychawicy oskrzelowej. Pol Gaz Lek 1927;6(34/35):600–602.
[24] Dawidson A. Allergia i choroby allergiczne. Warszawskie Czasopismo Lekarskie 1931;8(47):1088–1091. [25] Węgierko J. Wpływ niedocukrzenia krwi na przebieg dychawicy oskrzelowej. Medycyna 1935;11:374–376. [26] Węgierko J. Leczenie dychawicy oskrzelowej wstrząsami insulinowymi. Medycyna 1936;1:8–14. [27] Polak J. O alergii i chorobach alergicznych. Ther Nova 1935;5:243–257. [28] Bray GW. Allergia i choroby Allergiczne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe ,,Wiedza’’; 1938. [29] Reiss H. Zmiany alergji skóry w zależności od wpływu przetworów wewnętrzno-wydzielniczych i jadów wegetacyjnych. Warszawa: Zakłady Graficzne ,,Drukarz’’; 1930. [30] Obtułowicz M. O nieżycie pyłkowym. Biologia Lekarska 1939. zeszyt 3. [31] http://www.aero.cm-uj.krakow.pl/historia.html
9
Dostępne online www.sciencedirect.com
ScienceDirect journal homepage: www.elsevier.com/locate/alergo
Praca historyczna/Historical article
Historia polskiej alergologii – początki i okres międzywojenny History of Polish allergology – beginning and the interwar period Jerzy Kruszewski * Klinika Chorób Infekcyjnych i Alergologii Centralnego Szpitala Klinicznego Ministerstwa Obrony Narodowej, Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie, Polska
informacje o artykule
abstract
Historia artykułu:
The year of 2013 is a major milestone for Polish allergology since it marks the 40th
Otrzymano: 07.01.2014
anniversary of this specialty and the 30th anniversary of National Supervisory Board of
Zaakceptowano: 11.02.2014
Allergology. This paper presents the beginnings of allergology in Poland as well as highlights its most important achievements during the two decades between WWI and WWII.
Słowa kluczowe: alergia w Polsce
It describes the significance of Ludwik Hirszfeld's scientific accomplishments, including
historia Hirszfeld
Hygiene Institute of the University of Zurich, and which could be considered as the first
Obtułowicz
gist Arthur Fernandez Coca resulted in a series of lectures on allergy delivered by the
his work on anaphylaxis, which in 1914 granted him the title of ‘‘Privatdozent’’ at the Polish habilitation in allergology. Hirszfeld's friendship with the leading American allerlatter one in Poland in 1928. The paper also emphasizes Mieczyslaw Wierzuchowski's
Keywords: Allergy in Poland History Hirszfeld Obtułowicz
achievements of peptone treatment of asthma as well as the early works of Mieczyslaw Obtulowicz, the nestor of Polish allergology, including his most significant accomplishment of that period, ‘‘About Pollen Rhinitis’’ (1938). Mieczyslaw Obtulowicz completely dedicated himself to the field of allergology, becoming the first world-class Polish allergist who after WWII fulfilled his ambitious plans and received wide recognition. © 2014 Polish Society of Allergology. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.
Rok 2013 jest rokiem szczególnym dla polskiej alergologii. Po pierwsze jest to rok dwóch okrągłych rocznic: 40-lecia specjalizacji i 30-lecia działania Krajowego Nadzoru w Alergologii. Po drugie jest to też rok, w którym Polskie Towarzystwo Alergologiczne, po 31 latach istnienia, wielu dyskusjach oraz podejmowaniu różnych prób, na skutek
zdecydowanych działań w ostatnim czasie doczekało się, podobnie jak inne naukowe polskie towarzystwa medyczne, swego odrębnego czasopisma – ,,Alergologia Polska’’, organu towarzystwa. Są to, moim zdaniem, ważne powody do pogłębionego spojrzenia na polską alergologię z perspektywy upływu czasu.
* Adres do korespondencji: Klinika Chorób Infekcyjnych i Alergologii Centralnego Szpitala Klinicznego Ministerstwa Obrony Narodowej, ul. Szaserów 128, 04-141 Warszawa, Polska. Tel.: +48 22 68102909. Adres email: [email protected] (J. Kruszewski). http://dx.doi.org/10.1016/j.alergo.2014.03.003 2353-3854/© 2014 Polish Society of Allergology. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.
alergologia polska- polish journal of allergology 1 (2014) 4–9
Poszukiwanie śladów początków Niewątpliwie zacząć należy ,,od początku’’, z całą świadomością, że nawet obecnie nie jest to całkiem zamknięty rozdział polskiej alergologii i na pewno sporo ciekawych faktów jest jeszcze do odkrycia. Wymaga to żmudnej, poszukiwawczej pracy. Wobec skomplikowanej historii naszego kraju w XIX i początkach XX wieku trudno wskazać zdarzenie czy fakt, które można dziś bezsprzecznie uznać za początek polskiej alergologii. Profesor Bohdan Romański (1930–2002), choć miał ogromną wiedzę o polskiej alergologii i wyjątkowy sentyment do tej dziedziny, uważał, że dzieje, a szczególnie początki, ,,. . .polskiej alergologii przedstawiają się więcej niż skromnie’’ [1]. Wydaje się obecnie, że nasz nauczyciel, twórca nowoczesnego oblicza polskiej alergologii miał w tym stwierdzeniu sporo racji. Ale upłynęło trochę czasu i mam nadzieję, że po przeczytaniu tego artykułu czytelnik sam stwierdzi, czy ocena Profesora nie była zbyt surowa. Zwłaszcza jeśli uwzględni się ówczesne realia naszej państwowości, mody i zwyczaje panujące wtedy wśród lekarzy, a także hierarchię ówczesnych problemów medycznych. Może przynajmniej skreślimy słowo ,,. . .więcej’’. Prawdą natomiast jest, że nasza wiedza o początkach alergologii w Polsce ciągle jest uboga. W dostępnych publikacjach, zawierających wątki z zakresu historii alergologii, okres ten można uznać za bardzo zaniedbany. Poza jedną analizą piśmiennictwa alergologicznego z okresu międzywojennego, dostępne są dwie krótkie publikacje o charakterze wspomnieniowo przyczynkarskim, a źródłem innych informacji są marginalia napisane przy okazji omawiania innych tematów lub przypadkowe luźne wspomnienia [2–4]. Ważne rocznicowe opracowania historyczne koncentrują się na historii współczesnej (po II wojnie światowej), pomijając lub traktując zdawkowo lata wcześniejsze [5, 6]. Koncepcja alergii i termin ,,alergia’’ zostały zaproponowane w 1906 roku przez Clemensa von Pirqueta (1874–1929) [7–9]. Określił on tak zmienioną odczynowość organizmu na czynnik podany powtórnie, co często obserwował u chorych leczonych surowicami (choroba posurowicza). Pomysł zyskał aprobatę i dość szybko uznano, że wiele chorób może mieć alergiczne podłoże. Okazało się, że wiele z nich znano już w starożytności, a ich nowożytne, klasyczne opisy pojawiały się w XIX wieku [8, 10, 11]. Również niektóre mechanizmy reakcji alergicznych: nadwrażliwość kontaktową, anafilaksję i chorobę posurowiczą, opisano przed rokiem 1906 [8, 11, 12]. W polskojęzycznej literaturze medycznej odniesienia do szeroko rozumianej problematyki alergologicznej, a dokładniej dotyczącej astmy, można znaleźć już w XVIII-wiecznych poradnikach typu Compendium Medicum Auctum. W jednym z nich, wydanym w 1795 roku i wydrukowanym w drukarni na Jasnej Górze, znaleźć można zadziwiająco trafne opisy różnorakiej duszności, w tym typowe dla astmy np.: ,,Przyczyny dychawicy są te. Nayprzód poprzyleganie humorów w około Arteryi dechowi służacey, którą nazywaią, Aspera. Item. Obstrukcya, to iest pozatykanie bronchiorum, humorami grubem. Item. Zatwardzenie płuc od waporów albo dymow ostrych, albo kurzow, iako co wapiennych, kamiennych. Item. Przyrośnięcie płuc do ziebra. Item. Wapory iadowite i ostre, albo cierpkie, które ściskaią Bronchia, to iest
5
Meaty, przez które dech odchodzi. Item. Krew spiekła w żyłach płucnych, także obstrukcya wątroby twardością swoią naciskaiąca Diaphragmę, sprawuie duszność, krew też w katarze nienależycie puszczona’’ [13]. Autorzy tych kompendiów, często anonimowi, bazowali na ówczesnych koncepcjach patogenezy chorób i objawów, a w odniesieniu do astmy, głównie na poglądach Galena. Kompendia takie, stanowiące źródło wiedzy medycznej dla ,,ojców rodzin’’, którzy musieli także zajmować się leczeniem domowników, były wówczas bardzo popularne i często wznawiane. W XIX wieku, w okresie zaborów, można znaleźć pojedyncze publikacje polskich lekarzy w ukazujących się wtedy polskojęzycznych czasopismach medycznych, które z obecnego punktu widzenia niewątpliwie dotyczyły problematyki alergologii. Jedną z pierwszych lub może nawet pierwszą z nich odnalazł dr hab. med. Radosław Śpiewak. Była to rozprawa lekarza ze szpitala N.P.M. w Częstochowie, dr. Władysława Biegańskiego pt. O naczynioruchowem oddziaływaniu skóry i sztucznej pokrzywce (Urticaria factitia), opublikowana 18 maja 1885 roku w czasopiśmie tygodniowym dla lekarzy praktyków – ,,Medycyna’’ (tom 13, nr 22). Również na obszarze, który obecnie leży w granicach naszego kraju, w okresie szczególnie dynamicznego rozwoju medycyny jako nauki w końcu XIX i początkach XX wieku działało kilku lekarzy, którzy dokonali wielu wartościowych ustaleń, cenionych obecnie przez polskich alergologów. Choć nie byli Polakami, to trzech z nich warto przypomnieć: 1. W 1902 roku, zaledwie w 3 lata po opatentowaniu, poznański lekarz Ludwik Hirschberg opublikował artykuł, w którym opisał nadwrażliwość na aspirynę [14]. 2. W 1903 roku we Wrocławiu doktoryzował się Karl Praustnitz (1876–1964), który potem, już po odkryciu reagin wspólnie z Heinzem Kustnerem (1897–1963), w latach 1926–39 pracował we Wrocławiu, a w 1930 roku nawet odwiedził Polskę [11, 15]. 3. W latach 1910–11 Clemens von Pirquet, wspomniany twórca terminu alergia, był kierownikiem Kliniki Pediatrii we Wrocławiu [10]. Podobnie jak w innych krajach, korzeni polskiej alergologii można też szukać w działalności naukowej lekarzy mikrobiologów i immunologów. W chęci pogłębiania swej wiedzy medycznej i rozwoju naukowego, w zgodzie z ówczesnym zwyczajem, polscy lekarze urodzeni w okresie zaborów często po uzyskaniu dyplomu wybierali dalsze kształcenie się w wiodących zagranicznych ośrodkach. Problematyka mikrobiologii, seroterapii i immunologii była wtedy bardzo modna i podejmując ją w działaniach naukowych, ,,ocierali się’’ o problemy także z zakresu alergologii. Jednak potem wyjątkowo rzadko (poza wspomnianym niżej Mieczysławem Obtułowiczem) ograniczali się tylko do kontynuacji tematyki tych wczesnych dokonań. Ówczesna immunologia i alergologia, jako dziedziny teoretyczne służyły lekarzom do zdobywania prestiżu i stopni naukowych pomocnych w uzyskaniu intratnych praktyk klinicznych. Przykładem może być młody polski lekarz Franciszek Groer, który w 1913 roku, na zaproszenie Clemensa von Pirqueta, podjął prace w Klinice Pediatrii w Wiedniu [16]. Po powrocie do Polski problematyka alergii była od czasu do czasu przedmiotem jego badań, zasłynął jednak przede wszystkim jako klinicysta, świetny pediatra i zakaźnik, choć, co należy podkreślić, w ostatnich latach
6
alergologia polska- polish journal of allergology 1 (2014) 4–9
życia napisał rozdział o alergii do niemieckojęzycznego podręcznika o tej dziedzinie medycyny. Innym dobrym przykładem na poparcie tej tezy był Ludwik Hiszfeld (1884–1954), urodzony w Warszawie, Polak z wyboru, który po ukończeniu studiów medycznych prowadził działalność naukową w Niemczech i Szwajcarii. W Heidelbergu pracował jako asystent w Zakładzie Badania Raka pod bezpośrednim kierownictwem prof. Emila von Dungerna (1867–1961). Był tam asystentem w oddziale parazytologii i zaprzyjaźnił z młodym asystentem w oddziale serologii Amerykaninem Arthurem Fernandezem Coca (1875–1959), który później, w latach 1922–3, wspólnie z Robertem Cooke (1880–1960), przedstawił koncepcję atopii [8, 17]. Jak ważne okazywały się takie przyjaźnie, pokazał czas. Po wyjeździe Coki do USA Hirszfeld zajął jego miejsce w oddziale serologii. Do końca swego życia utrzymywał z nim kontakt i co najmniej trzykrotnie się spotkał, o czym niżej. Fundamentalne odkrycia Hirszfelda w zakresie grup krwi, serologii oraz diagnostyki mikrobiologicznej przesłoniły mało obecnie znany fakt, że dość wcześnie, jako asystent w Instytucie Higieny Uniwersytetu w Zurichu, w 1914 roku uzyskał tytuł ,,Privatdozent’’ na podstawie swych badań nad wpływem anafilaksji i anafilotoksyny na układ krzepnięcia. Wyniki badań zostały opublikowane i choć w publikacji nie użyto terminu ,,alergia’’, to praca ta, zwłaszcza z obecnego punku widzenia, dotyczyła jednego z ważniejszych mechanizmów reakcji alergicznych i moim zdaniem należałoby traktować ją jako pierwszą polską ,,habilitację’’ w dziedzinie alergologii [18]. Po uzyskaniu niepodległości w 1920 roku Hirszfeld wrócił do Polski i objął kierownictwo zakładu w Państwowym Instytucie Higieny, a potem został też profesorem Uniwersytetu Warszawskiego. Mimo że jego ówczesne zainteresowania dotyczyły szczepień, mikrobiologii i epidemiologii, to jednak zdarzyła się okazja, by odświeżyć sentyment do swych wcześniejszych dokonań. Jedno ze zdarzeń, będące wynikiem przyjaźni z Coką, na pewno miało duże znaczenie dla zapoznania polskich lekarzy z najnowszą wiedzą w zakresie ówczesnej alergologii. W 1928 roku Ludwik i Hanna Hirszfeldowie zaprosili do Polski Cokę wraz z małżonką. Ten wówczas już wybitny, nowoczesny amerykański alergolog wygłosił wtedy w Warszawie cykl wykładów na temat alergologii dziecięcej, co można uznać za pierwszy w Polsce kurs alergologii wieku rozwojowego. Wizyta była owocna jeszcze pod innym względem. Hanna Hirszfeldowa, będąca lekarzem pediatrą, przetłumaczyła na język polski książkę Coki: Familial nonreaginic food-allergy (Rodzinna niereageniczna alergia pokarmowa). Wg moich ustaleń, na podstawie obecnie posiadanych informacji, można by uznać to wydawnictwo za pierwszą monografię, może nawet podręcznik w języku polskim dotyczący alergologii, choć, mimo starań, dotychczas nie udało mi się zdobyć ani obejrzeć egzemplarza, zatem nie wiem nawet, kiedy i w jakim nakładzie się ukazał. Coca później jeszcze raz odwiedził Polskę, ale ta wizyta nie miała już tak roboczego charakteru. O dokonaniach Coki, wspominając swe spotkanie z nim po latach w trakcie wizyty w USA w 1946 roku, Hirszfeld tak pisał: ,,Bardzo interesująca i płodna wydaje mi się teoria Coki dotycząca wykrytej przez niego postaci alergii wyrażającej się przyspieszeniem tętna na szkodliwy czynnik. Coca tłumaczy różnorodne objawy
chorobowe nadwrażliwością na pokarmy. Coca pokazywał nam nadzwyczaj ciekawe historie chorób i spostrzeżenia’’ [17]. Choć podobnych przykładów ilustrujących podejmowanie przez polskich lekarzy problematyki immunologicznej i alergologicznej w działalności naukowej w okresie zaborów można podać więcej, tych kilka musi wystarczyć. Ważne, że niekiedy miało to ,,odległe’’ konsekwencje po uzyskaniu niepodległości. Trzeba się jednak zgodzić ze stwierdzeniem, że alergia i choroby alergiczne dość późno zaczęły budzić zainteresowanie polskich lekarzy klinicystów, a przyczyną nie był tylko brak państwowości, a bardziej prozaiczne wyzwania, jakie lekarzom stawiał ówczesny stan zdrowotny mieszkańców ziem polskich.
Polska międzywojenna Podobnie jak w innych krajach, rozwój alergologii jako dziedziny wiedzy medycznej w Polsce międzywojennej dotyczył też wielu płaszczyzn, w tym aspektów naukowych, praktyki klinicznej, działań organizacyjnych, popularyzacji i edukacji. Nie był jednak tak harmonijny, zrównoważony i szybki, jak w innych krajach. Priorytety medyczne nowo powstałego państwa Polskiego, determinowane też w dużej części konsekwencjami I wojny światowej, były bardzo podstawowe i prozaiczne. Ale i w takiej sytuacji w omawianym okresie można dopatrzeć się śladów problematyki alergologicznej przede wszystkim w działalności edukacyjnej lekarzy, rzadziej w naukowej. W tym czasie w Stanach Zjednoczonych i Zachodniej Europie istniały już zaczątki praktyk alergologicznych, choć inni lekarze traktowali je często z przymrużeniem oka (,,lekarz-odczulacz’’). Jak wynika z naszych poszukiwań, prawdopodobnie pierwszą publikacją w języku polskim, w której użyto terminu alergia, był artykuł poglądowy profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, później od 1920 roku Uniwersytetu Warszawskiego, Franciszka Krzyształowicza (1868–1931), znakomitego polskiego dermatologa. Artykuł ten pt. O związku skóry z ustrojem, zamieszczony w ,,Gazecie Lekarskiej’’ z 15 listopada 1921 roku, na str. 157–161 ukazał się zatem już w czasie istnienia polskiej państwowości [2]. Wielu polskich klinicystów dostrzegało już wtedy znaczenie chorób alergicznych, co mocno akcentowali w swych publikacjach. W 1924 roku dr Mieczysław Wierzuchowski (1895-1967), wtedy asystent Kliniki Medycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego, pisał: ,,Nasze pracownie kliniczne powinny być wyposażone w odpowiednie preparaty białka i przynajmniej w nich winno być możliwe wykonanie wszystkich koniecznych do rozpoznania swoistej dychawicy odczynów skórnych. W dzisiejszej naszej wiedzy o dychawicy oskrzelowej nie to jest spornem, czy zetkniecie z kurzem lub wdechnięcie pyłku kwiatowego wywołuje dychawicę, gdyż to jest już ustalonym faktem, lecz to, czy czynnik wywołujący działa istotnie za pomocą mechanizmu anafilaktycznego. To drugie jest teorią roboczą, bardzo prawdopodobną, w której uzasadnienie nie będę tu wchodzić. Jest to dla badacza pole pełne zapowiedzi dobrego plonu, lecz na razie ugor jeszcze nie uprawiony. Żadne nieswoiste leczenie nie zastąpi swoistego, tak jak chodzenie w ciemnościach po omacku nie
alergologia polska- polish journal of allergology 1 (2014) 4–9
będzie chodzeniem w jasny dzień’’ [19]. Co ciekawe, w tej publikacji, obok niezwykle trafnych stwierdzeń z punktu widzenia współczesnej alergologii, wśród kilku opisanych chorych na astmę poddanych leczeniu peptonem (surowica trawiona sokiem żołądkowym), jeden chorował na typową astmę aspirynową. Uznano to za pierwszy opis takiego przypadku w polskim piśmiennictwie [20]. Mieczysław Wierzuchowski został potem profesorem na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu we Lwowie, a po II wojnie światowej w Akademii Medycznej w Łodzi. W polskich czasopismach medycznych z lat 1920–29 problematykę alergologiczną można dostrzec w publikacjach: Leona Karwackiego (1872–1942) (lekarz wojskowy w Korpusie Ochrony Pogranicza, publikacja w ,,Lekarzu Wojskowym’’) [21], Ludwika Flecka (1896–1961) [22], Stanisława Jankowskiego [23] i innych. W kolejnym dziesięcioleciu, w latach 1930–39, w jednej z publikacji poglądowych A. Dawidson przedstawił polskim lekarzom kryteria, jakie miała spełnić choroba lub objaw chorobowy, by można go było zaliczyć do alergicznych, oraz poglądy na przebieg chorób alergicznych i ich rokowanie, co oddaje cytat: ,,Praktycznie powiedzieć można, że słabym działaniem allergenu zostają uczuleni tylko usposobieni konstytucjonalnie, przy silnym działaniu i pod wpływem niepomyślnych warunków każdy człowiek może stać się alergikiem’’ [24]. W tych latach publikuje też Henryk Brokman (1886–1976), wybitny późniejszy polski pediatra zainteresowany w tym czasie związkami chorób zakaźnych z alergią (Patogeneza, zapobieganie oraz leczenie chorób zakaźnych w związku z zagadnieniami alergii, w 1937 roku) [3, 15]. Warte podkreślenia są też publikacje Jakuba Ryszarda Węgierko (1889–1960), wybitnego polskiego internisty i diabetologa, który w latach 1935 i 1936 wydał w Polsce (ukazała się też publikacja w języku francuskim) dwie prace na temat dobrych wyników leczenia astmy wstrząsami insulinowymi [25, 26]. Z dzisiejszego punktu widzenia można je uznać za prekursorskie, ponieważ obserwowane efekty zapewne wynikały z pobudzenia przysadki mózgowej w wyniku hipoglikemii i następczej mobilizacji nadnerczy do wyrzutu kortyzolu. Metoda ta trafiła do ówczesnych podręczników o astmie, a późniejszego profesora Węgierko można traktować jako nieświadomego prekursora stosowania sterydów w astmie, bo dopiero 15 lat potem wykazano korzystne efekty podawania glikokortykosteroidów chorym na astmę [5]. Biorąc pod uwagę całe dwudziestolecie Polski międzywojennej, należy podkreślić, że ślady alergologii najłatwiej dostrzec w treści artykułów publikowanych w czasopismach medycznych ówczesnej Polski. Tematyka alergologiczna była tu obecna, ale w porównaniu z innymi dziedzinami ówczesnej medycyny występowała stosunkowo rzadko. W naszej ocenie odniesienia do alergologii można było znaleźć w blisko 160 publikacjach z tego okresu [2]. W wymiarze odsetkowym to zaledwie 0,25%, zatem ułamek procenta czyli niewiele. W latach 1930–39 tematykę alergologiczną można było spotkać częściej niż w latach 1920–1929. Wśród czasopism najczęściej gościła na łamach ,,Polskiej Gazety Lekarskiej’’, ale w ,,Medycynie Współczesnej’’ opublikowano najwięcej streszczeń publikacji zagranicznych na temat alergii, co miało spore znaczenie edukacyjne.
7
Na łamach polskich czasopism medycznych tego czasu toczyły się dyskusje i spory mające duże znaczenie dla późniejszego oblicza polskiej alergologii [2]. Dyskutowano o problemach terminologicznych. Określenie ,,alergia’’, jako obcojęzyczne, proponowano zastąpić słowem ,,innoczynność’’ [24]. W efekcie przyjęto jednak obecnie używane. Termin alergen stosowano rzadko, a na określenie antygenu proponowano słowa ,,ciało’’ lub ,,wywoływacz’’, na przeciwciało zaś ,,antyciało’’ lub ,,niwecznk’’. Sporo miejsca zajmowały rozważania teoretyczne, zwłaszcza odniesienia do spornych wówczas problemów uniwersalności zjawiska alergii czy traktowania chorób zakaźnych jako wyrazu anafilaksji (alergii) na czynniki je wywołujące [27]. Sugerowano też, że mechanizm alergiczny można odnaleźć w wielu różnych chorobach, często bez powodzenia. W diagnostyce zalecano posługiwanie się testami skórnymi w różnych odmianach z użyciem wyciągów firmowych ,,Sachsische Serumwerke’’ lub ,,Bencard’’, które jednak oceniano jako gorsze od wyciągów sporządzanych indywidualnie. Ówczesny dostępny dla polskich lekarzy arsenał środków zalecanych w leczeniu chorób alergicznych był stosunkowo różnorodny i obejmował wiele kierunków leczenia, choć niekiedy były to sposoby o wątpliwej skuteczności z dzisiejszego punktu widzenia. Proponowano różne diety (również głodówkę). Stosowano zastrzyki z krwi lub surowicy własnej lub obcej oraz z peptonu. Odczulano wyciągami alergenowymi o wątpliwej wartości. Szeroki był też wachlarz zalecanych ówczesnych środków farmakoterapeutycznych, w tym: wapno, adrenalina, efedryna, pilokarpina, chinina, kamfora, morfina, aspiryna, tanina, glukoza, kwas pruski, jod itp. [2]. Bardzo dużo możliwości polecano w leczeniu astmy, np.: upusty krwi, ziele arniki, sole złota, preparaty siarki, wyciągi ze śledziony, płuc i łożyska, pepton, insulina, inhalacje z adrenaliny, hydroterapię, promienie rentgenowskie, wdychanie powietrza zjonizowanego i wzbogaconego ozonem i różne zabiegi chirurgiczne. Trzeba przyznać, że propozycje te nie odbiegały od proponowanych wówczas za granicą, a spora ich część, po różnych udoskonaleniach, ma swe odzwierciedlenie w obecnych zaleceniach. Jeszcze przed II Wojną światową, w 1938 roku, ukazało się polskie tłumaczenie, dokonane przez E. Kosmana, trzeciego wydania angielskiej książki autorstwa Georga Williama Bray'a: Allergia i choroby alergiczne (Wydawnictwo Naukowe Wiedza) [28]. Był to pierwszy w języku polskim akademicki podręcznik alergologii podzielony na dwie części: teoretyczną i praktyczną. Wydaje się, że ta inicjatywa wydawnicza była odpowiedzią na oczekiwania części polskich lekarzy i miała wpływ na poszerzenie i usystematyzowanie ich wiedzy na temat tej nowej dla nich gałęzi medycyny, która, jak to się okazało, zacznie mieć coraz większe znaczenie w przyszłości. Niewątpliwie też podręcznik ten miał wpływ na późniejszy kształt alergologii w Polsce. Trzeba również zaznaczyć, że w tym czasie niektóre z obszerniejszych publikacji w czasopismach wydawano w postaci odrębnych broszur, np. Henryk Reiss Zmiany alergji skóry w zależności od wpływu przetworów wewnętrzno-wydzielniczych i jadów wegetacyjnych, Zakłady Graficzne ,,Drukarz’’, Warszawa 1930, która ukazała się w numerze 2 tomu 25 ,,Przeglądu Dermatologicznego’’ z 1930 [29]. Wspomniana niżej publikacja Mieczysława Obtułowicza z 1939 roku też jest spotykana w takiej postaci [30].
8
alergologia polska- polish journal of allergology 1 (2014) 4–9
Mieczysław Obtułowicz W okresie międzywojennym w Krakowie rozpoczął działalność, Mieczysław Obtułowicz (1902–1970), wówczas młody lekarz, później profesor medycyny, który całkowicie poświecił się alergologii, przez co powszechnie jest uważany za prekursora tej specjalności w Polsce. Był on alergologiem wszechstronnie wykształconym i prowadził w tej dziedzinie nie tylko działalność naukowo-badawczą, ale też organizacyjną, promocyjną, edukacyjną i usługową. W latach 1935–6, jako pracownik naukowy Kliniki Dermatologicznej Uniwersytetu Jagielońskiego kierowanej przez prof. Franciszka Waltera, odbył gruntowne studia w klinikach uniwersyteckich Zurychu, Strassburga i Wiednia (informacja ustna). Będąc w Wiedniu u prof. Otto Urbacha, znanego już wtedy alergologa, nawiązał z nim owocną współpracę. Zaadaptował poznane tam podstawy ówczesnej alergologii, które przeniósł na grunt Polski i twórczo rozwinął. Obtułowicz, jeszcze w okresie międzywojennym, habilitował się w 1938 r. na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego na podstawie pracy: O zachowaniu się niektórych lipoidów w surowicy krwi i w skórze osób dotkniętych wypryskiem łojotokowym i uzyskał docenturę w zakresie dermatologii i wenerologii. Już wtedy zgromadził wokół siebie grono sympatyków alergologii oraz nawiązał kontakty z polskimi biologami zajmującymi się oceną pylenia roślin. W tym czasie ukazały się w Polsce pierwsze publikacje z zakresu palinologii [31]. Dotyczyły one szybkości opadania ziaren pyłku niektórych drzew (Dyakowska 1937), opadania pyłku drzew w zbiorowiskach leśnych (Bremówna i Sobolewska 1939), a Obtułowicz opracował praktyczne tablice pylenia. Jeszcze przed II wojną światową docent Obtułowicz był bardzo bliski zrealizowania w Polsce ośrodka alergologicznego wzorowanego na istniejących wtedy w Europie, co udało się dopiero w 1942 roku, kiedy to stworzył w Krakowie pierwszy ośrodek leczenia chorób alergicznych. Również przed wojną, w 1939 roku, w piśmie ,,Biologia Lekarska’’ opublikował obszerny artykuł podsumowujący swe doświadczenia dotyczące chorób alergicznych, w tym przede wszystkim nieżytu pyłkowego [30]. Przedstawił w tej publikacji główne czynniki wywołujące – alergeny powietrznopochodne, tablice pylenia roślin w Polsce, sposób wykonywania testów skórnych oraz zasady odczulania, zatem fundamentalne problemy niedostrzegane wówczas przez polskich lekarzy, dziś uważane za klasykę alergologii. Profesor Mieczysław Obtułowicz był osobą, dzięki której alergologia polska przetrwała zawieruchę II wojny światowej. Nie tylko przeniósł on swój całą swą dotychczasową wiedzę i umiejętności w okres powojenny, ale na miarę możliwości rzeczywistości powojennej twórczo go rozwinął, co całe współczesne środowisko alergologów polskich pamięta i docenia. Młodzi doktoranci co 3 lata stają do konkursu o nagrodę im Profesora Obtułowicza ustanowioną przez Polskie Towarzystwo Alergologiczne za najlepszą prace doktorską. Podsumowując, początki alergologii w Polsce na pewno nie były łatwe z wielu powodów. Jednak pojedynczy polscy lekarze naukowcy pogłębiający wiedzę i zdobywający umiejętności w zagranicznych ośrodkach, stosunkowo wcześnie, jeszcze przed odzyskaniem niepodległości podejmowali badania z zakresu alergologii, potem dzielili się zdobytą
wiedzą i starali się przybliżać ją polskim lekarzom na łamach polskich czasopism. Warto pamiętać, że specjalność ta dość długo nie była dobrze zdefiniowania również w innych, bardziej rozwiniętych i stabilnych krajach niż Polska. Trudno było też wtedy przewidywać kierunki jej dalszego rozwoju. Wydaje się, że obecnie znamy już tak wiele faktów, iż mamy już dość rzetelny obraz początków tej specjalności w Polsce w zakresie dokonań naukowych i publikacji. Działania organizacyjne i praktykę lekarską w tej dziedzinie przed II wojną światową podejmował w znaczącej skali tylko Mieczysław Obtułowicz oraz zgromadzeni wokół niego pasjonaci. Trudno przewidywać, czy będzie można jeszcze wzbogacić wiedzę o początkach alergologii w Polsce nowymi faktami, np. po analizie tematyki zebrań lekarzy i ich krajowych zjazdów z tego okresu.
Konflikt interesu/Conflict of interest Nie występuje.
Finansowanie/Financial support Nie występuje.
pi smiennictwo/references
[1] Romański B. Historia alergologii w Polsce. W: W pod redakcją Płusa T. Postępy w alergologii. Warszawa: Medpress; 1994. 11-18. [2] Abramowicz M, Kruszewski J. Problematyka Alergologiczna w czasopismach polskich w okresie międzywojennym. Alergia Astma Immunologia 2007;12:103–108. [3] Rudzki E, Czubalska M. Historia alergologii polskiej. Alergia 2001;4/11:23. [4] Obtułowicz K. Uniwersytet Jagielloński i początki alergologii polskiej. Studia Małopolskie 1997;1:267–269. [5] Droszcz W. Historia wiedzy o astmie. Wiek XX Medi BielskoBiała 2007. [6] Małolepszy J. Reminiscencje na temat alergologii polskiej. Post Dermatol Alergol 2009;26:286–292. [7] Von Pirquet C. Alergie. Muench Med Woch 1906;53:1457–1458. [8] Simmons FER. Ancestors of allergy. Global Medical Communications Ltd New York 1994. [9] Kruszewski J. W 100-lecie określenia – Alergia. Początki alergologii. Alergia 2005;(4):5–9. [10] Bostock John. Case of a periodical affection of the eyes and chest. Med Chirg Trans 1819;10:161. [11] Kruszewski J. W 100-lecie publikacji Clemensa von Pirqueta: ,,Allergie.’’ Muenchener medizinische Wochenschrift; 53: 1457-1458. Pol Merk Lek 2006;119:501–504. [12] Richet Ch. Anaphylaxis. Londyn: Constable&Company LTD; 1913. [13] Kruszewski J, Kruszewska A. Astma i jej leczenie na podstawie polskiego starodruku medycznego z końca XVIII w. Pneumonol Alergol Pol 1996;64:235–242. [14] Hirschberg L. Mitteilung Uber Einen Fall Von Nebenwirking des Aspirin. Dtsch Med Wochenschr 1902;28:416. [15] Prausnitz C, Küstner H. Studien über die Ueberempfindlichkeit. Zentralbl Bakteriol 1921;86:160–169. [16] Sybilski AJ. Narodziny nauki o alergii. Borgis – Nowa Pediatria 2006;2:41–45.
alergologia polska- polish journal of allergology 1 (2014) 4–9
[17] Hirszfeld L. Historia jednego życia. Kraków: Wydawnictwo Literackie; 2011. [18] Hirszfeld L, Dieterle T, Klinger R. Über Anaphylaxie und Anaphylatoxin und ihre Beziehungen zu den Gerinnungvorgängen. Vierteljahrschrift der Naturforschenden Gesellschaft in Zürich 1914;59:15–34. [19] Wierzuchowski M. Dożylne stosowanie peptonu w dychawicy oskrzelowej. Pol Arch Med Wewn 1925;2:42–76. [20] Kowalski M. Astma z nadwrażliwością na aspirynę – pierwszy opis w polskiej literaturze medycznej. Alergia Astma Immunologia 1996;1:81–84. [21] Karwacki L. Rola badaczów francuskich w kształtowaniu się nauki o uczuleniu (anafilaksyi). Lek Wojsk 1922;3:1004–1013. [22] Fleck L. O stosunku proteinoterapii do anafilaksji. Pol Gaz Lek 1923;52:830–832. [23] Jankowski S. O efedrynie i efetoninie w leczeniu dychawicy oskrzelowej. Pol Gaz Lek 1927;6(34/35):600–602.
[24] Dawidson A. Allergia i choroby allergiczne. Warszawskie Czasopismo Lekarskie 1931;8(47):1088–1091. [25] Węgierko J. Wpływ niedocukrzenia krwi na przebieg dychawicy oskrzelowej. Medycyna 1935;11:374–376. [26] Węgierko J. Leczenie dychawicy oskrzelowej wstrząsami insulinowymi. Medycyna 1936;1:8–14. [27] Polak J. O alergii i chorobach alergicznych. Ther Nova 1935;5:243–257. [28] Bray GW. Allergia i choroby Allergiczne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe ,,Wiedza’’; 1938. [29] Reiss H. Zmiany alergji skóry w zależności od wpływu przetworów wewnętrzno-wydzielniczych i jadów wegetacyjnych. Warszawa: Zakłady Graficzne ,,Drukarz’’; 1930. [30] Obtułowicz M. O nieżycie pyłkowym. Biologia Lekarska 1939. zeszyt 3. [31] http://www.aero.cm-uj.krakow.pl/historia.html
9