- Email: [email protected]
Dzieci i młodzież w sądowo-lekarskim spojrzeniu Edmunda Chróścielewskiego (1914–1998). Wspomnienie w 100-lecie urodzin
PEPO-199; No. of Pages 4 pediatria polska xxx (2014) xxx–xxx
Dostępne online www.sciencedirect.com
ScienceDirect journal homepage: www.elsevier.com/locate/pepo
Wspomnienie/In Memoriam
Dzieci i młodzież w sądowo-lekarskim spojrzeniu Edmunda Chróścielewskiego (1914–1998). Wspomnienie w 100-lecie urodzin§ Children and youth in medico-forensic view of Edmund Chróścielewski (1914–2014). Recollections on the centenary of his birthday
Ryc. 1 – Profesor Edmund Chróścielewski Co może łączyć medycynę sądową z pediatrią? Z pewnością nagła, nieoczekiwana śmierć dziecka i konieczne badania pośmiertne. Czy poza tanatologią coś więcej? Profesor Edmund Chróścielewski (Ryc. 1), wieloletni kierownik Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej AM w Poznaniu (1952–1985), którego setna rocznica urodzin przypada na 2014 rok, był przykładem, że rozległa problematyka dzieci i młodzieży może obejmować także ten pozornie odległy obszar zainteresowań medyka sądowego.
Ta strona działalności profesjonalnej Profesora nie jest znana większości pediatrów, nawet środowiska poznańskiego. 100-lecie urodzin to znakomita okazja, aby przybliżyć tę istotną część badań i opracowań sądowo-lekarskich Profesora. Również problematyka okupacyjna i wojenna dzieci i młodzieży polskiej zawsze była mu bliska. Będąc więźniem obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu i uczestnikiem czynnej walki z okupantem, miał też osobiste bolesne doświadczenia. Jako specjalista medycyny sądowej i patomorfologii wiele swych prac z początku lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku poświęcił zagadnieniom pośmiertnych badań dzieci z wrodzonymi wadami rozwojowymi. M.in. były to przepukliny przeponowe, niedrożność przełyku, wady serca. Na podstawie obrazu patomorfologicznego podejmował także próby wyjaśnienia przyczyn zgonu noworodków zmarłych w przebiegu erytroblastozy i żółtaczki jąder podstawy mózgu. Dokonywał również oceny sądowo-lekarskiej przypadków niedodmy płuc u noworodków [1]. Bliskie mu były zagadnienia toksykologii wieku dziecięcego [2], a także sądowo-lekarska ocena płodów. Ciekawą kazuistyczną publikacją, której był współautorem, była analiza zbiorowego zatrucia aniliną zawartą w tuszu użytym do znakowania bielizny [3]. Niewątpliwym wyrazem jego doświadczenia był pierwszy w Polsce podręcznik Sekcji zwłok płodów i noworodków [4], przygotowany we współpracy z Haliną Szperl-Seyfriedową, który wydano również w języku rosyjskim. Wspólnie z patomorfologami (J. Groniowski, M. Rożynek) analizował przyczyny śmiertelności płodów i noworodków.
§ Edmund Chróścielewski (1914–1998), profesor, kierownik Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej A.M. w Poznaniu (1952–1985), więzień polityczny obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, żołnierz AK, uczestnik Powstania Warszawskiego, autor około 200 publikacji, m. in. z zakresu metodyki medycyny sądowej, problematyki społecznej, wojennej i okupacyjnej, w tym martyrologii dzieci polskich, uczestnik identyfikacji zwłok w grobach katyńskich, wieloletni kurator Klubu Uczelnianego AZS.
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Krawczyński M, Przybylski Z. Dzieci i młodzież w sądowo-lekarskim spojrzeniu Edmunda Chróścielewskiego (1914–1998). Wspomnienie w 100-lecie urodzin. Pediatr Pol. (2014), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2014.03.005
PEPO-199; No. of Pages 4
2
pediatria polska xxx (2014) xxx–xxx
Ryc. 2 – Rysunki z okresu przedwojennej aktywności harcerskiej prof. Edmunda Chróścielewskiego
Dokumentował i analizował również przyczyny zejścia śmiertelnego dzieci, np. po leczeniu oksytetracykliną [5] oraz po domięśniowym wstrzyknięciu debecyliny i streptomycyny z nowokainą [6]. Jak wynika z przeprowadzonej analizy, zgon nastąpił na skutek wstrząsu anafilaktycznego, spowodowanego podaniem nowokainy. Śmiertelne powikłania po zastosowaniu antybiotyków – to publikacja książkowa opracowana wspólnie z T. Marcinkowskim (1964). Z prawnikiem i psychiatrą opracował zagadnienie dzieciobójstwa [7]. Publikował także w języku niemieckim i francuskim. Prof. Chróścielewski, chyba jako pierwszy, już w latach sześćdziesiątych podkreślał społeczną rolę medycyny sądowej [8]. W aspekcie sądowo-lekarskim oceniał zagadnienie bezpieczeństwa ruchu drogowego oraz problem dopingu farmakologicznego w sporcie [9]. Zagadnienia te były mu szczególnie bliskie z uwagi na jego bezpośredni kontakt z aktywnością sportową młodzieży. Przez 20 lat był kuratorem Uczelnianego Akademickiego Zrzeszenia Sportowego (AZS). Własne doświadczenia sądowo-lekarskie z problematyki położniczej (przerywanie ciąży, poród i połóg) oraz zagadnienie dzieciobójstwa zaowocowało opracowaniem rozdziałów o tej tematyce w podręczniku medycyny sądowej [10]. Wspólnie z Kazimierą Brodzińską zwracał uwagę na trudności w ustalaniu zgonu w przypadkach hipotermii [11], zwłaszcza u dzieci. Stwierdzał, że w takiej sytuacji kryteria prowadzonej resuscytacji, a zwłaszcza kwalifikacja do pobierania narządów do transplantacji muszą być zaostrzone. Odrębnym zagadnieniem, któremu poświęcił wiele uwagi, były Dzieci i młodzież w latach drugiej wojny światowej [12]. Analizował i przedstawiał skalę martyrologii polskich dzieci przez hitlerowców w czasie okupacji. W swoich opracowaniach wykazywał, że biologiczne wyniszczenie dzieci i młodzieży polskiej było programem przygotowanym w najmniejszych szczegółach. Eksterminacja wyrażała się pozbawieniem ludności polskiej, w tym dzieci, elementarnych praw ludzkich. Na terenach włączonych do Rzeszy ograniczono listę imion nadawanych polskim dzieciom, zniesiono polskie szkolnictwo, zabroniono uczęszczać do teatrów, muzeów i bibliotek, rygorystycznie ograniczono przydział żywności. Dzieci i młodzież w wieku 14–21 lat wywożono na przymusowe roboty do Niemiec lub zmuszano do pracy w miejscu zamieszkania (tzw. Baudienst), niejednokrotnie ponad 12 godzin dziennie. Poza tym prowadzono
systematyczną akcję germanizacyjną dzieci polskich. Na podstawie odnalezionych dokumentów wiadomo, że dokonywano ,,rabunku’’ dzieci polskich, zwłaszcza uznanych jako ,,rasowo-wartościowe’’. Zgodnie z planem Himmlera i Urzędu ds. Rasowo-Politycznych NSDAP objęto zarządem wszystkie zakłady opiekuńcze i wychowawcze, zakazując używania języka polskiego. Odbierano dzieci pochodzące z rodzin mieszanych, pozbawione rodziców (aresztowanych lub zmarłych), będących pod opieką innych członków rodziny i kierowano je do niemieckich zakładów wychowawczych (m.in. w Poznaniu, Puszczykowie i Kaliszu) lub do niemieckich rodzin zastępczych. Dla zatarcia śladów tej zbrodniczej działalności dzieciom tym zmieniano daty urodzenia oraz imiona i nazwiska na germańskie (instytucja Lebensborn E.V.). Chróścielewski [13] wskazywał, że te indywidualne działania były mniej znane. Powszechnie natomiast wiadomo o masowym wysiedleniu ludności Zamojszczyzny w 1943 roku, w tym około 30 tysięcy dzieci, z których 4450 po przebadaniu rasowym wysłano do Rzeszy celem zniemczenia. Wiele zginęło w specjalnych obozach o zaostrzonych rygorach, m.in. w Łodzi, gdzie czynny był Polen Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmanstadt. Od 8. roku dzieci zobowiązane były do pracy. Niewykonanie zadań karano pozbawieniem posiłku, aresztem lub chłostą. Powszechne były wyniszczające choroby, kończące się zgonem. Przez obóz w Łodzi przeszło około 12 tysięcy dzieci [13], w czasie wyzwolenia uratowano 600–800 dzieci, z czego część ciężko chorych zmarła. Oddziały dziecięce były również w obozach koncentracyjnych w Majdanku i Oświęcimiu [13]. Całkowitej eksterminacji podlegały dzieci żydowskie. Trudno dziś uwierzyć, że na zebraniu lekarzy można było usłyszeć (Matthias Mayer, Inowrocław, 22.07.1944), iż ,,nie należy leczyć dzieci polskich [. . .] leczenie ich jest niepotrzebne i nie wymaga tego narodowo-socjalistyczna polityka narodowościowa Niemiec’’ [wg 12]. Profesor Chróścielewski jednoznacznie podkreślał: ,,Zbrodnia popełniona na niewinnych dzieciach stanowi jedną z najciemniejszych kart historii II wojny światowej. Jest hańbą XX wieku’’ [18]. Jego rówieśnik, z tej samej poznańskiej uczelni, pediatra profesor Olech Szczepski stwierdzał, że ,,zbrodnie ostatniej wojny, popełniane w koncentracyjnych obozach Oświęcimia, Dachau i Buchenwaldu odebrały lekarzom ich moralny immunitet’’ [19]. Ta grupa prac Chróścielewskiego pozwala przypomnieć owe bolesne, a historycznie ważne dla narodu polskiego wydarzenia, szczególnie w obliczu sporadycznie pojawiających się haseł profaszystowskich. Wizja społecznej roli medycyny sądowej u Chróścielewskiego znalazła wyraz w wielokierunkowym rozwijaniu tej problematyki, zwłaszcza w odniesieniu do młodzieży. Analizował związki utonięć młodzieży z alkoholem, narastający problem urazowości [14] i samobójstw wśród młodzieży [15]. Współpracując z pediatrami, m.in. w ramach cyklu konferencji Okres dojrzewania omawiał zagadnienie wpływu cywilizacji na kształtowanie ujemnych postaw młodzieży [16]. Uważał, że negatywne zjawiska występujące u młodocianych wynikają z nieumiejętności przekazywania przez rodziców i wychowawców systemu wartości i ukazywania pozytywnego społecznego sensu życia. Przedstawiał własny pogląd i interpretację społecznych uwarunkowań młodzieżowego
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Krawczyński M, Przybylski Z. Dzieci i młodzież w sądowo-lekarskim spojrzeniu Edmunda Chróścielewskiego (1914–1998). Wspomnienie w 100-lecie urodzin. Pediatr Pol. (2014), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2014.03.005
PEPO-199; No. of Pages 4 pediatria polska xxx (2014) xxx–xxx
ruchu ,,hippies’’1 i tzw. gitowców2 [17]. Wskazywał, że w wyniku głębokich zmian społecznych dochodzi do ,,osłabiania więzi rodzinnych i ograniczenia roli rodziny w socjalizacji młodego pokolenia. [. . .] młodzież staje się co raz bardziej odrębną kategorią socjologiczną z własną problematyką i własnym miejscem w strukturze społecznej’’. Dalej stwierdzał, że ,,masowe środki przekazu łatwiej trafiają do młodzieży niż treści przekazywane jej przez bezpośrednich wychowawców [. . .] oferują opisy i obrazy przemocy, okrucieństwa i wynaturzonego seksu’’. Tendencji kształtowania się odrębnego świata młodych sprzyja reklama, posługująca się żargonem młodzieżowym. ,,Wylansowana «młodzieżowa moda» czy «młodzieżowa muzyka» przynosi krociowe dochody. Sceptycyzm, egoizm, konsumpcyjna postawa wobec życia, brak ideałów, obojętność wobec wielu podstawowych dla społeczeństwa problemów – to cechy młodzieży pokolenia sceptycznego’’. Dalej stwierdzał ,,doszło do dramatycznego zderzenia między obrazem rzeczywistości społecznej, a systemem szlachetnych zasad i wzniosłych ideałów przekazywanych młodzieży’’. Pojawiło się ,,odrzucanie wszelkich symboli, które ludzie zwykli cenić’’. Wiele zachowań młodzieży obliczonych było na szokowanie otoczenia. ,,Prawa psychologii tłumu zmieniały manifestacje uliczne w awantury. Kamienie, butelki, płyty wyrwane z chodników stały się powszechnie używaną przez zbuntowanych bronią w walce z policją. [. . .] W wysoko rozwiniętych cywilizacjach przemysłowych, obok zjawisk pozytywnych, występują problemy negatywne sięgające w zakres patologii społecznej, nieprzystosowania społecznego, polegającego na postępowaniu sprzecznym z normami moralnymi – alkoholizm, prostytucja, włóczęgostwo, narkomania – do wykolejenia przestępczego (pospolite kradzieże, chuligaństwo, przestępstwa seksualne itp)’’. To tekst sprzed ponad 40 lat. Przedstawione problemy ówczesnej młodzieży współczesnemu światu nie są chyba obce, jedynie funkcjonują pod innym szyldem. Mimo upływu tylu lat nadal pozostaje aktualny jego apel, że ,,wychowanie seksualne musi wyprzedzać wychowanie ulicy’’ [8].
1 ,,Hippies’’ – ,,dzieci-kwiaty’’ – młodzież wąskiego marginesu społecznego szokująca otoczenie zachowaniem i posuniętą do granic patologii pogardą dla powszechnie uznanych norm życia społecznego. W ucieczce od społeczeństwa pomagają sobie narkotykami, racjonalizacji swych poczynań szukają w filozofii buddyzmu i obrzędach kultur orientalnych. W programie polskich hippisów dostrzega się wpływ dywersji ideologicznej i politycznej oraz niekiedy inspirację do podejmowania antypaństwowej działalności i łamania przepisów prawa. Ruch hippisów zagraża nie tylko zdrowiu psychicznemu i fizycznemu młodzieży, ale także narusza jej wartości etyczne i społeczne (Chróścielewski 1973). 2 Zjawisko istnienia tzw. ,,git-ludzi’’ zalicza się do nieprzystosowania społecznego, obyczajowego, o wyraźnym charakterze kryminogennym. ,,Gitowcy’’ – to najczęściej chłopcy, którzy nie mają ukształtowanej sfery uczuć wyższych, z niedorozwojem emocjonalnym. Silni są tylko w gromadzie. Teza tzw. ,,drugiego życia’’, będąca wyrazem dysfunkcjonalności form wychowania w zakładach resocjalizacyjnych (nieformalne ,,rządy’’ prowodyrów – ,,git-ludzi’’, ,,grypserów’’), swoisty regulamin obowiązujący za murami, został wyniesiony na wolność, poza zakłady karne oraz poprawcze i stanowi podstawę silnych więzów nieformalnej solidarności grupy.
3
Problematyka, którą rozwijał, była wyrazem szczególnej troski o dokonywanie wyborów drogi życiowej polskiej młodzieży. Nie można zapomnieć, że jego ,,pasja – to młodzież’’ [18]. Był powszechnie lubianym wychowawcą i przyjacielem. W latach 1958–1964 był organizatorem i kierownikiem obozów społeczno-wychowawczo-wypoczynkowych studentów AM. Żadna impreza sportowa Uczelni nie odbyła się bez jego udziału [20]. Z pewnością jego przeżycia okupacyjne (aresztowanie przez Gestapo i obóz koncentracyjny) pozostawiły niezatarty ślad w jego psychice i warunkowały kierunek zainteresowań jako medyka sądowego [21]. Z jego inicjatywy w 1968 roku Rada Uczelniana ZSP AM w Poznaniu zorganizowała krajowe sympozjum poświęcone martyrologii dzieci z terenu byłego Kraju Warty (Warthegau), na którym wygłosił okolicznościowy wykład. Był wszechstronnie uzdolniony. Pisał wiersze, rysował. Zachowało się kilka jego rysunków z okresu przedwojennej aktywności harcerskiej (Ryc. 2 i 3). Był również jednym z założycieli Stowarzyszenia Absolwentów A.M. w Poznaniu (obok prof. Marii Chmielowej i prof. Stefana Fliegera). Niech to wspomnienie o jednym z kierunków działalności Profesora Chróścielewskiego, jego pasji, będzie przyczynkiem do przedłużenia pamięci o tej wielce zasłużonej postaci nie tylko dla medycyny sądowej, ale i Wielkopolski.
Ryc. 3 – Rysunki z okresu przedwojennej aktywności harcerskiej prof. Edmunda Chróścielewskiego
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Krawczyński M, Przybylski Z. Dzieci i młodzież w sądowo-lekarskim spojrzeniu Edmunda Chróścielewskiego (1914–1998). Wspomnienie w 100-lecie urodzin. Pediatr Pol. (2014), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2014.03.005
PEPO-199; No. of Pages 4
4
pediatria polska xxx (2014) xxx–xxx
pi smiennictwo/references [15] [1] Chróścielewski E, Raszeja S, Seyfriedowa H. Sądowo-lekarska ocena niedodmy płuc u noworodków. I Zjazd Medyków Sądowych, Warszawa 15-16. 12. 1956. Pamiętnik PZWL Warszawa 1957;236–245. [2] Chróścielewski E, Seyfriedowa H. Wybrane zagadnienia z toksykologii wieku dziecięcego. Zbiór wykładów cz.2. Studium Doskonalenia Lekarzy, Warszawa. Warszawa: Katedra Anatomii Patologicznej; 1962. [3] Goncerzewicz M, Chróścielewski E, Bartkowiak Z. Zbiorowe zatrucie niemowląt aniliną zawartą w tuszu użytym do znakowania bielizny. Pediatr Pol 1956;31(11):1235–1238. [4] Chróścielewski E, Szperl-Seyfriedowa H. Sekcja zwłok płodu i noworodka. Warszawa: PZWL; 1954. [5] Chróścielewski E, Marcinkowski T. Oksytetracyklina jako możliwy czynnik przyczynowy zgonu dziecka. Arch Med Sąd 1963;15(2):98–102. [6] Chróścielewski E, Marcinkowski T. Wstrząs anafilaktyczny zakończony śmiercią po domięśniowym wstrzyknięciu nowokainy z debecyliną i streptomycyną. Wiad Lek 1964;17 (8):691–694. [7] Daszkiewicz K, Dąbrowski S, Chróścielewski E. Dzieciobójstwo jako zagadnienie prawne, psychiatryczne i medyczno-sądowe. Trójgłos. Państwo i Prawo 1967;22 (2):235–250. [8] Chróścielewski E. Społeczna rola medycyny sądowej. Zdrowie Publ 1966;(3):223–228. [9] Chróścielewski E. Farmakologiczny doping w sporcie. Pol Tyg Lek 1969;24(5):188–191. [10] Chróścielewski E. Dzieciobójstwo. W: Popielski B, Kobiela J, reds. Medycyna sądowa. Warszawa: PZWL; 1972. [11] Brodzińska K, Chróścielewski E. Trudności ustalania zgonu w przypadku hipotermii. Anest Reanim Intens Ter 1979;11 (4):499–502. [12] Chróścielewski E. Dzieci i młodzież Wielkopolski. W: Pilichowski Cz., red. Dzieci i młodzież w latach II wojny światowej. Warszawa: PWN; 1982. p. 277–289. [13] Chróścielewski E. Martyrologia polskich dzieci w czasie drugiej wojny światowej. II Konf. Nauk. ,,Okres dojrzewania’’, Poznań, 4-5.12.1970. Poznań: PTP; 1971: 8–13. [14] Chróścielewski E. Urazowość dzieci jako zagadnienie sądowo-lekarskie i prawne. V Zjazd Nauk. Pol. Tow. Chir.
[16]
[17]
[18]
[19]
[20]
[21]
Dziec., Poznań, 21-23.06.1980. Streszczenia referatów, s. 96–97. Chróścielewski E. Samobójstwa wśród młodzieży PRL. IV Konf. Nauk. ,,Okres dojrzewania’’, Górzno, 1-2. 09. 1972. AM Poznań 1973;45–49. Chróścielewski E. Wpływ cywilizacji na kształtowanie się ujemnych postaw młodzieży. IV Konf. Nauk. ,,Okres dojrzewania’’, Górzno, 1-2. 09. 1972. A M Poznań 1973;33–43. Chróścielewski E. ,,Gitowcy’’ wśród młodzieży. Pamiętnik V Konf. Nauk. ,,Okres dojrzewania’’, Poznań, 7-8. 12. 1973. 1972. PTP Poznań 1974;85–89. Przybylski Z. Wspomnienie pośmiertne o Prof. zw. Dr. hab. med. Edmundzie Janie Chróścielewskim. Arch Med Sąd Krym 1998;48(2):105–108. Szczepski O. Humanistyczne kryteria i prakseologiczne aspekty wartości nauczyciela medycyny. Probl Dyd Med Wych A M Poznań 1977;6:57–70. Przybylski Z. Prof. Edmund Jan Chróścielewski. Wykład wygłoszony podczas sympozjum poświęconego pamięci prof. Edmunda Chróścielewskiego. Poznań, 21. 04. 2005. FAKTY AM 2005;3:20–22. Chróścielewski, Edmund, Jan. Kto jest kim w Polsce. Informator Biograficzny. Edycja 3. Wyd. Interpress, Warszawa 1993,100–101.
Marian Krawczyński1,* Zygmunt Przybylski2 1 Klinika Gastroenterologii Dziecięcej i Chorób Metabolicznych I Katedry Pediatrii U.M. w Poznaniu, Polska 2 Katedra i Zakład Medycyny Sądowej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu *Adres do korespondencji: I Katedra Pediatrii UM, ul. Szpitalna 27/33, 60-572 Poznań, Polska Adres email: [email protected] (M. Krawczyński) Otrzymano: 26.02.2014
Zaakceptowano: 05.03.2014 0031-3939/ http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2014.03.005
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Krawczyński M, Przybylski Z. Dzieci i młodzież w sądowo-lekarskim spojrzeniu Edmunda Chróścielewskiego (1914–1998). Wspomnienie w 100-lecie urodzin. Pediatr Pol. (2014), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2014.03.005
Dostępne online www.sciencedirect.com
ScienceDirect journal homepage: www.elsevier.com/locate/pepo
Wspomnienie/In Memoriam
Dzieci i młodzież w sądowo-lekarskim spojrzeniu Edmunda Chróścielewskiego (1914–1998). Wspomnienie w 100-lecie urodzin§ Children and youth in medico-forensic view of Edmund Chróścielewski (1914–2014). Recollections on the centenary of his birthday
Ryc. 1 – Profesor Edmund Chróścielewski Co może łączyć medycynę sądową z pediatrią? Z pewnością nagła, nieoczekiwana śmierć dziecka i konieczne badania pośmiertne. Czy poza tanatologią coś więcej? Profesor Edmund Chróścielewski (Ryc. 1), wieloletni kierownik Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej AM w Poznaniu (1952–1985), którego setna rocznica urodzin przypada na 2014 rok, był przykładem, że rozległa problematyka dzieci i młodzieży może obejmować także ten pozornie odległy obszar zainteresowań medyka sądowego.
Ta strona działalności profesjonalnej Profesora nie jest znana większości pediatrów, nawet środowiska poznańskiego. 100-lecie urodzin to znakomita okazja, aby przybliżyć tę istotną część badań i opracowań sądowo-lekarskich Profesora. Również problematyka okupacyjna i wojenna dzieci i młodzieży polskiej zawsze była mu bliska. Będąc więźniem obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu i uczestnikiem czynnej walki z okupantem, miał też osobiste bolesne doświadczenia. Jako specjalista medycyny sądowej i patomorfologii wiele swych prac z początku lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku poświęcił zagadnieniom pośmiertnych badań dzieci z wrodzonymi wadami rozwojowymi. M.in. były to przepukliny przeponowe, niedrożność przełyku, wady serca. Na podstawie obrazu patomorfologicznego podejmował także próby wyjaśnienia przyczyn zgonu noworodków zmarłych w przebiegu erytroblastozy i żółtaczki jąder podstawy mózgu. Dokonywał również oceny sądowo-lekarskiej przypadków niedodmy płuc u noworodków [1]. Bliskie mu były zagadnienia toksykologii wieku dziecięcego [2], a także sądowo-lekarska ocena płodów. Ciekawą kazuistyczną publikacją, której był współautorem, była analiza zbiorowego zatrucia aniliną zawartą w tuszu użytym do znakowania bielizny [3]. Niewątpliwym wyrazem jego doświadczenia był pierwszy w Polsce podręcznik Sekcji zwłok płodów i noworodków [4], przygotowany we współpracy z Haliną Szperl-Seyfriedową, który wydano również w języku rosyjskim. Wspólnie z patomorfologami (J. Groniowski, M. Rożynek) analizował przyczyny śmiertelności płodów i noworodków.
§ Edmund Chróścielewski (1914–1998), profesor, kierownik Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej A.M. w Poznaniu (1952–1985), więzień polityczny obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, żołnierz AK, uczestnik Powstania Warszawskiego, autor około 200 publikacji, m. in. z zakresu metodyki medycyny sądowej, problematyki społecznej, wojennej i okupacyjnej, w tym martyrologii dzieci polskich, uczestnik identyfikacji zwłok w grobach katyńskich, wieloletni kurator Klubu Uczelnianego AZS.
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Krawczyński M, Przybylski Z. Dzieci i młodzież w sądowo-lekarskim spojrzeniu Edmunda Chróścielewskiego (1914–1998). Wspomnienie w 100-lecie urodzin. Pediatr Pol. (2014), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2014.03.005
PEPO-199; No. of Pages 4
2
pediatria polska xxx (2014) xxx–xxx
Ryc. 2 – Rysunki z okresu przedwojennej aktywności harcerskiej prof. Edmunda Chróścielewskiego
Dokumentował i analizował również przyczyny zejścia śmiertelnego dzieci, np. po leczeniu oksytetracykliną [5] oraz po domięśniowym wstrzyknięciu debecyliny i streptomycyny z nowokainą [6]. Jak wynika z przeprowadzonej analizy, zgon nastąpił na skutek wstrząsu anafilaktycznego, spowodowanego podaniem nowokainy. Śmiertelne powikłania po zastosowaniu antybiotyków – to publikacja książkowa opracowana wspólnie z T. Marcinkowskim (1964). Z prawnikiem i psychiatrą opracował zagadnienie dzieciobójstwa [7]. Publikował także w języku niemieckim i francuskim. Prof. Chróścielewski, chyba jako pierwszy, już w latach sześćdziesiątych podkreślał społeczną rolę medycyny sądowej [8]. W aspekcie sądowo-lekarskim oceniał zagadnienie bezpieczeństwa ruchu drogowego oraz problem dopingu farmakologicznego w sporcie [9]. Zagadnienia te były mu szczególnie bliskie z uwagi na jego bezpośredni kontakt z aktywnością sportową młodzieży. Przez 20 lat był kuratorem Uczelnianego Akademickiego Zrzeszenia Sportowego (AZS). Własne doświadczenia sądowo-lekarskie z problematyki położniczej (przerywanie ciąży, poród i połóg) oraz zagadnienie dzieciobójstwa zaowocowało opracowaniem rozdziałów o tej tematyce w podręczniku medycyny sądowej [10]. Wspólnie z Kazimierą Brodzińską zwracał uwagę na trudności w ustalaniu zgonu w przypadkach hipotermii [11], zwłaszcza u dzieci. Stwierdzał, że w takiej sytuacji kryteria prowadzonej resuscytacji, a zwłaszcza kwalifikacja do pobierania narządów do transplantacji muszą być zaostrzone. Odrębnym zagadnieniem, któremu poświęcił wiele uwagi, były Dzieci i młodzież w latach drugiej wojny światowej [12]. Analizował i przedstawiał skalę martyrologii polskich dzieci przez hitlerowców w czasie okupacji. W swoich opracowaniach wykazywał, że biologiczne wyniszczenie dzieci i młodzieży polskiej było programem przygotowanym w najmniejszych szczegółach. Eksterminacja wyrażała się pozbawieniem ludności polskiej, w tym dzieci, elementarnych praw ludzkich. Na terenach włączonych do Rzeszy ograniczono listę imion nadawanych polskim dzieciom, zniesiono polskie szkolnictwo, zabroniono uczęszczać do teatrów, muzeów i bibliotek, rygorystycznie ograniczono przydział żywności. Dzieci i młodzież w wieku 14–21 lat wywożono na przymusowe roboty do Niemiec lub zmuszano do pracy w miejscu zamieszkania (tzw. Baudienst), niejednokrotnie ponad 12 godzin dziennie. Poza tym prowadzono
systematyczną akcję germanizacyjną dzieci polskich. Na podstawie odnalezionych dokumentów wiadomo, że dokonywano ,,rabunku’’ dzieci polskich, zwłaszcza uznanych jako ,,rasowo-wartościowe’’. Zgodnie z planem Himmlera i Urzędu ds. Rasowo-Politycznych NSDAP objęto zarządem wszystkie zakłady opiekuńcze i wychowawcze, zakazując używania języka polskiego. Odbierano dzieci pochodzące z rodzin mieszanych, pozbawione rodziców (aresztowanych lub zmarłych), będących pod opieką innych członków rodziny i kierowano je do niemieckich zakładów wychowawczych (m.in. w Poznaniu, Puszczykowie i Kaliszu) lub do niemieckich rodzin zastępczych. Dla zatarcia śladów tej zbrodniczej działalności dzieciom tym zmieniano daty urodzenia oraz imiona i nazwiska na germańskie (instytucja Lebensborn E.V.). Chróścielewski [13] wskazywał, że te indywidualne działania były mniej znane. Powszechnie natomiast wiadomo o masowym wysiedleniu ludności Zamojszczyzny w 1943 roku, w tym około 30 tysięcy dzieci, z których 4450 po przebadaniu rasowym wysłano do Rzeszy celem zniemczenia. Wiele zginęło w specjalnych obozach o zaostrzonych rygorach, m.in. w Łodzi, gdzie czynny był Polen Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmanstadt. Od 8. roku dzieci zobowiązane były do pracy. Niewykonanie zadań karano pozbawieniem posiłku, aresztem lub chłostą. Powszechne były wyniszczające choroby, kończące się zgonem. Przez obóz w Łodzi przeszło około 12 tysięcy dzieci [13], w czasie wyzwolenia uratowano 600–800 dzieci, z czego część ciężko chorych zmarła. Oddziały dziecięce były również w obozach koncentracyjnych w Majdanku i Oświęcimiu [13]. Całkowitej eksterminacji podlegały dzieci żydowskie. Trudno dziś uwierzyć, że na zebraniu lekarzy można było usłyszeć (Matthias Mayer, Inowrocław, 22.07.1944), iż ,,nie należy leczyć dzieci polskich [. . .] leczenie ich jest niepotrzebne i nie wymaga tego narodowo-socjalistyczna polityka narodowościowa Niemiec’’ [wg 12]. Profesor Chróścielewski jednoznacznie podkreślał: ,,Zbrodnia popełniona na niewinnych dzieciach stanowi jedną z najciemniejszych kart historii II wojny światowej. Jest hańbą XX wieku’’ [18]. Jego rówieśnik, z tej samej poznańskiej uczelni, pediatra profesor Olech Szczepski stwierdzał, że ,,zbrodnie ostatniej wojny, popełniane w koncentracyjnych obozach Oświęcimia, Dachau i Buchenwaldu odebrały lekarzom ich moralny immunitet’’ [19]. Ta grupa prac Chróścielewskiego pozwala przypomnieć owe bolesne, a historycznie ważne dla narodu polskiego wydarzenia, szczególnie w obliczu sporadycznie pojawiających się haseł profaszystowskich. Wizja społecznej roli medycyny sądowej u Chróścielewskiego znalazła wyraz w wielokierunkowym rozwijaniu tej problematyki, zwłaszcza w odniesieniu do młodzieży. Analizował związki utonięć młodzieży z alkoholem, narastający problem urazowości [14] i samobójstw wśród młodzieży [15]. Współpracując z pediatrami, m.in. w ramach cyklu konferencji Okres dojrzewania omawiał zagadnienie wpływu cywilizacji na kształtowanie ujemnych postaw młodzieży [16]. Uważał, że negatywne zjawiska występujące u młodocianych wynikają z nieumiejętności przekazywania przez rodziców i wychowawców systemu wartości i ukazywania pozytywnego społecznego sensu życia. Przedstawiał własny pogląd i interpretację społecznych uwarunkowań młodzieżowego
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Krawczyński M, Przybylski Z. Dzieci i młodzież w sądowo-lekarskim spojrzeniu Edmunda Chróścielewskiego (1914–1998). Wspomnienie w 100-lecie urodzin. Pediatr Pol. (2014), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2014.03.005
PEPO-199; No. of Pages 4 pediatria polska xxx (2014) xxx–xxx
ruchu ,,hippies’’1 i tzw. gitowców2 [17]. Wskazywał, że w wyniku głębokich zmian społecznych dochodzi do ,,osłabiania więzi rodzinnych i ograniczenia roli rodziny w socjalizacji młodego pokolenia. [. . .] młodzież staje się co raz bardziej odrębną kategorią socjologiczną z własną problematyką i własnym miejscem w strukturze społecznej’’. Dalej stwierdzał, że ,,masowe środki przekazu łatwiej trafiają do młodzieży niż treści przekazywane jej przez bezpośrednich wychowawców [. . .] oferują opisy i obrazy przemocy, okrucieństwa i wynaturzonego seksu’’. Tendencji kształtowania się odrębnego świata młodych sprzyja reklama, posługująca się żargonem młodzieżowym. ,,Wylansowana «młodzieżowa moda» czy «młodzieżowa muzyka» przynosi krociowe dochody. Sceptycyzm, egoizm, konsumpcyjna postawa wobec życia, brak ideałów, obojętność wobec wielu podstawowych dla społeczeństwa problemów – to cechy młodzieży pokolenia sceptycznego’’. Dalej stwierdzał ,,doszło do dramatycznego zderzenia między obrazem rzeczywistości społecznej, a systemem szlachetnych zasad i wzniosłych ideałów przekazywanych młodzieży’’. Pojawiło się ,,odrzucanie wszelkich symboli, które ludzie zwykli cenić’’. Wiele zachowań młodzieży obliczonych było na szokowanie otoczenia. ,,Prawa psychologii tłumu zmieniały manifestacje uliczne w awantury. Kamienie, butelki, płyty wyrwane z chodników stały się powszechnie używaną przez zbuntowanych bronią w walce z policją. [. . .] W wysoko rozwiniętych cywilizacjach przemysłowych, obok zjawisk pozytywnych, występują problemy negatywne sięgające w zakres patologii społecznej, nieprzystosowania społecznego, polegającego na postępowaniu sprzecznym z normami moralnymi – alkoholizm, prostytucja, włóczęgostwo, narkomania – do wykolejenia przestępczego (pospolite kradzieże, chuligaństwo, przestępstwa seksualne itp)’’. To tekst sprzed ponad 40 lat. Przedstawione problemy ówczesnej młodzieży współczesnemu światu nie są chyba obce, jedynie funkcjonują pod innym szyldem. Mimo upływu tylu lat nadal pozostaje aktualny jego apel, że ,,wychowanie seksualne musi wyprzedzać wychowanie ulicy’’ [8].
1 ,,Hippies’’ – ,,dzieci-kwiaty’’ – młodzież wąskiego marginesu społecznego szokująca otoczenie zachowaniem i posuniętą do granic patologii pogardą dla powszechnie uznanych norm życia społecznego. W ucieczce od społeczeństwa pomagają sobie narkotykami, racjonalizacji swych poczynań szukają w filozofii buddyzmu i obrzędach kultur orientalnych. W programie polskich hippisów dostrzega się wpływ dywersji ideologicznej i politycznej oraz niekiedy inspirację do podejmowania antypaństwowej działalności i łamania przepisów prawa. Ruch hippisów zagraża nie tylko zdrowiu psychicznemu i fizycznemu młodzieży, ale także narusza jej wartości etyczne i społeczne (Chróścielewski 1973). 2 Zjawisko istnienia tzw. ,,git-ludzi’’ zalicza się do nieprzystosowania społecznego, obyczajowego, o wyraźnym charakterze kryminogennym. ,,Gitowcy’’ – to najczęściej chłopcy, którzy nie mają ukształtowanej sfery uczuć wyższych, z niedorozwojem emocjonalnym. Silni są tylko w gromadzie. Teza tzw. ,,drugiego życia’’, będąca wyrazem dysfunkcjonalności form wychowania w zakładach resocjalizacyjnych (nieformalne ,,rządy’’ prowodyrów – ,,git-ludzi’’, ,,grypserów’’), swoisty regulamin obowiązujący za murami, został wyniesiony na wolność, poza zakłady karne oraz poprawcze i stanowi podstawę silnych więzów nieformalnej solidarności grupy.
3
Problematyka, którą rozwijał, była wyrazem szczególnej troski o dokonywanie wyborów drogi życiowej polskiej młodzieży. Nie można zapomnieć, że jego ,,pasja – to młodzież’’ [18]. Był powszechnie lubianym wychowawcą i przyjacielem. W latach 1958–1964 był organizatorem i kierownikiem obozów społeczno-wychowawczo-wypoczynkowych studentów AM. Żadna impreza sportowa Uczelni nie odbyła się bez jego udziału [20]. Z pewnością jego przeżycia okupacyjne (aresztowanie przez Gestapo i obóz koncentracyjny) pozostawiły niezatarty ślad w jego psychice i warunkowały kierunek zainteresowań jako medyka sądowego [21]. Z jego inicjatywy w 1968 roku Rada Uczelniana ZSP AM w Poznaniu zorganizowała krajowe sympozjum poświęcone martyrologii dzieci z terenu byłego Kraju Warty (Warthegau), na którym wygłosił okolicznościowy wykład. Był wszechstronnie uzdolniony. Pisał wiersze, rysował. Zachowało się kilka jego rysunków z okresu przedwojennej aktywności harcerskiej (Ryc. 2 i 3). Był również jednym z założycieli Stowarzyszenia Absolwentów A.M. w Poznaniu (obok prof. Marii Chmielowej i prof. Stefana Fliegera). Niech to wspomnienie o jednym z kierunków działalności Profesora Chróścielewskiego, jego pasji, będzie przyczynkiem do przedłużenia pamięci o tej wielce zasłużonej postaci nie tylko dla medycyny sądowej, ale i Wielkopolski.
Ryc. 3 – Rysunki z okresu przedwojennej aktywności harcerskiej prof. Edmunda Chróścielewskiego
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Krawczyński M, Przybylski Z. Dzieci i młodzież w sądowo-lekarskim spojrzeniu Edmunda Chróścielewskiego (1914–1998). Wspomnienie w 100-lecie urodzin. Pediatr Pol. (2014), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2014.03.005
PEPO-199; No. of Pages 4
4
pediatria polska xxx (2014) xxx–xxx
pi smiennictwo/references [15] [1] Chróścielewski E, Raszeja S, Seyfriedowa H. Sądowo-lekarska ocena niedodmy płuc u noworodków. I Zjazd Medyków Sądowych, Warszawa 15-16. 12. 1956. Pamiętnik PZWL Warszawa 1957;236–245. [2] Chróścielewski E, Seyfriedowa H. Wybrane zagadnienia z toksykologii wieku dziecięcego. Zbiór wykładów cz.2. Studium Doskonalenia Lekarzy, Warszawa. Warszawa: Katedra Anatomii Patologicznej; 1962. [3] Goncerzewicz M, Chróścielewski E, Bartkowiak Z. Zbiorowe zatrucie niemowląt aniliną zawartą w tuszu użytym do znakowania bielizny. Pediatr Pol 1956;31(11):1235–1238. [4] Chróścielewski E, Szperl-Seyfriedowa H. Sekcja zwłok płodu i noworodka. Warszawa: PZWL; 1954. [5] Chróścielewski E, Marcinkowski T. Oksytetracyklina jako możliwy czynnik przyczynowy zgonu dziecka. Arch Med Sąd 1963;15(2):98–102. [6] Chróścielewski E, Marcinkowski T. Wstrząs anafilaktyczny zakończony śmiercią po domięśniowym wstrzyknięciu nowokainy z debecyliną i streptomycyną. Wiad Lek 1964;17 (8):691–694. [7] Daszkiewicz K, Dąbrowski S, Chróścielewski E. Dzieciobójstwo jako zagadnienie prawne, psychiatryczne i medyczno-sądowe. Trójgłos. Państwo i Prawo 1967;22 (2):235–250. [8] Chróścielewski E. Społeczna rola medycyny sądowej. Zdrowie Publ 1966;(3):223–228. [9] Chróścielewski E. Farmakologiczny doping w sporcie. Pol Tyg Lek 1969;24(5):188–191. [10] Chróścielewski E. Dzieciobójstwo. W: Popielski B, Kobiela J, reds. Medycyna sądowa. Warszawa: PZWL; 1972. [11] Brodzińska K, Chróścielewski E. Trudności ustalania zgonu w przypadku hipotermii. Anest Reanim Intens Ter 1979;11 (4):499–502. [12] Chróścielewski E. Dzieci i młodzież Wielkopolski. W: Pilichowski Cz., red. Dzieci i młodzież w latach II wojny światowej. Warszawa: PWN; 1982. p. 277–289. [13] Chróścielewski E. Martyrologia polskich dzieci w czasie drugiej wojny światowej. II Konf. Nauk. ,,Okres dojrzewania’’, Poznań, 4-5.12.1970. Poznań: PTP; 1971: 8–13. [14] Chróścielewski E. Urazowość dzieci jako zagadnienie sądowo-lekarskie i prawne. V Zjazd Nauk. Pol. Tow. Chir.
[16]
[17]
[18]
[19]
[20]
[21]
Dziec., Poznań, 21-23.06.1980. Streszczenia referatów, s. 96–97. Chróścielewski E. Samobójstwa wśród młodzieży PRL. IV Konf. Nauk. ,,Okres dojrzewania’’, Górzno, 1-2. 09. 1972. AM Poznań 1973;45–49. Chróścielewski E. Wpływ cywilizacji na kształtowanie się ujemnych postaw młodzieży. IV Konf. Nauk. ,,Okres dojrzewania’’, Górzno, 1-2. 09. 1972. A M Poznań 1973;33–43. Chróścielewski E. ,,Gitowcy’’ wśród młodzieży. Pamiętnik V Konf. Nauk. ,,Okres dojrzewania’’, Poznań, 7-8. 12. 1973. 1972. PTP Poznań 1974;85–89. Przybylski Z. Wspomnienie pośmiertne o Prof. zw. Dr. hab. med. Edmundzie Janie Chróścielewskim. Arch Med Sąd Krym 1998;48(2):105–108. Szczepski O. Humanistyczne kryteria i prakseologiczne aspekty wartości nauczyciela medycyny. Probl Dyd Med Wych A M Poznań 1977;6:57–70. Przybylski Z. Prof. Edmund Jan Chróścielewski. Wykład wygłoszony podczas sympozjum poświęconego pamięci prof. Edmunda Chróścielewskiego. Poznań, 21. 04. 2005. FAKTY AM 2005;3:20–22. Chróścielewski, Edmund, Jan. Kto jest kim w Polsce. Informator Biograficzny. Edycja 3. Wyd. Interpress, Warszawa 1993,100–101.
Marian Krawczyński1,* Zygmunt Przybylski2 1 Klinika Gastroenterologii Dziecięcej i Chorób Metabolicznych I Katedry Pediatrii U.M. w Poznaniu, Polska 2 Katedra i Zakład Medycyny Sądowej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu *Adres do korespondencji: I Katedra Pediatrii UM, ul. Szpitalna 27/33, 60-572 Poznań, Polska Adres email: [email protected] (M. Krawczyński) Otrzymano: 26.02.2014
Zaakceptowano: 05.03.2014 0031-3939/ http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2014.03.005
Artykuł w formie in press proszę cytować jako: Krawczyński M, Przybylski Z. Dzieci i młodzież w sądowo-lekarskim spojrzeniu Edmunda Chróścielewskiego (1914–1998). Wspomnienie w 100-lecie urodzin. Pediatr Pol. (2014), http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2014.03.005