- Email: [email protected]
Znaczenie soi w żywieniu dzieci i młodzieży
A R T Y K U Ł R E D A KC YJ N Y
Znaczenie soi w żywieniu dzieci i młodzieży The role of soybean in the nutrition of children and adolescents Inga Adamska, Mieczysława Czerwionka-Szaflarska Katedra i Klinika Pediatrii, Alergologii i Gastroenterologii Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Kierownik: prof. dr hab. med. Mieczysława Czerwionka-Szaflarska
W pracy przedstawiono główne zalety i wady stosowania produktów na bazie soi w żywieniu dzieci i młodzieży. Zamieszczono również zalecenia dotyczące stosowania mieszanek sojowych dla niemowląt ustalone przez światowe towarzystwa naukowe. Słowa kluczowe: żywienie, dzieci, młodzież, soja, mieszanki sojowe In this paper the main advantages and disadvantages of including soy products in the nutrition of children and adolescents are presented. The latest indications for administration of soy-based formulas established by international scientific societies are included. Key words: nutrition, children, adolescents, soybean, soy-based formulas Pediatr Pol 2007; 82 (7): 501–506 © 2007 by Polskie Towarzystwo Pediatryczne
Pochodzenie i właściwości odżywcze soi Ziarno soi od zamierzchłej przeszłości jest wykorzystywane jako bogate źródło składników pokarmowych. W Chinach uprawiana była już ponad 1000 lat p.n.e., a do Europy dotarła dopiero w XVI w. W Chinach, Japonii i Korei do dziś zajmuje szczególne miejsce w kuchni narodowej. W Europie i Stanach Zjednoczonych w połowie lat 30. XX w. soję zaczęto wykorzystywać do produkcji pasz zwierzęcych i oleju jadalnego, a w latach 60. XX w. rozpoczęto produkcję mąki sojowej oraz preparatów i koncentratów białkowych. Do dziś obserwuje się wzrost ich produkcji, wynikający z niskiego kosztu wytwarzania oraz szerokiego zastosowania w przemyśle spożywczym. Głównym producentem soi są Stany Zjednoczone, które wytwarzają połowę rocznych światowych zbiorów. Nasiona soi zawierają łatwo przyswajalne białko, które w zależności od gatunku stanowi około 40% zawartości nasion. Białko soi zawiera wszystkie aminokwasy niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, cechuje się jednak małą zawartością aminokwasów siarkowych. Aminokwasem niedoborowym soi jest metionina, stąd jej dodatek do mieszanek sojowych przeznaczonych do żywienia niemowląt. W odróżnieniu od innych roślin strączkowych nasiona soi są nie tylko wysokobiałkowe, ale również wysokotłuszczowe. Zawierają one aż 20% tłuszczu, natomiast groch czy fasola tylko 1–2%. Tłuszcze soi Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów
501
bogate są w nienasycone kwasy tłuszczowe, które stanowią aż 70% ich składu, w tym kwas linolowy i linolenowy stanowią 50%. Ponadto zawierają też krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe, witaminy rozpuszczalne w tłuszczach – tokoferole, karoteny, witaminę K. Z tych względów soja stanowi źródło wartościowego oleju jadalnego. Soja zawiera ok. 30% węglowodanów, których znaczną część stanowią oligosacharydy typu rafinozy i stachiozy, określane jako związki gazotwórcze, które pogarszają jakość i wartość żywieniową tych roślin. Organizm ludzki nie ma zdolności trawienia tych substancji, natomiast taką zdolność ma ekosystem mikrobiontów przewodu pokarmowego, powodując ich rozkład z uwalnianiem metanu, wodoru i dwutlenku węgla. Te oligosacharydy są czynnikami termostabilnymi, dlatego też, w celu ich maksymalnego usunięcia z nasion, niezbędna jest odpowiednia obróbka cieplna, w czasie której jest możliwość usunięcia 30–70% rafinozy oraz 15–60% stachiozy. Tak jak wszystkie rośliny strączkowe soja ma przewagę składników mineralnych zasadotwórczych, natomiast większość środków spożywczych – mleko, jaja, zboża, ma charakter zakwaszający. Wśród składników mineralnych dominuje potas, który stanowi ponad 2% ich zawartości. Nasiona soi są stosunkowo bogate w wapń i fosfor, cynk oraz magnez. Stugramowa porcja suchych nasion soi dostarcza organizmowi 2132 mg potasu, 8,9 mg żelaza, 240 mg wapnia, 216 mg magnezu i 743 mg fosforu.
P E D I AT R I A P O L S K A tom 82, nr 7, lipiec 2007
502
Niekorzystny jest stosunek wapnia do fosforu, wynosi on 1:3. Pierwiastki te są najlepiej wykorzystane, jeżeli stosunek wapnia do fosforu wynosi dla dzieci w pierwszym roku życia 1,5:1, dla dzieci w okresie poniemowlęcym 1,2:1, natomiast dla osób dorosłych 1:1 [1]. Nadmierna podaż fosforu w diecie może w zasadniczy sposób zmienić gospodarkę wapniową organizmu. Zwiększenie stężenia fosforu w osoczu redukuje nerkową syntezę witaminy D, powoduje zmniejszenie puli wapnia zjonizowanego w surowicy oraz zwiększone uwalnianie parathormonu, który mobilizuje rezerwę wapniową kości. Suche ziarna soi są nieco bardziej kaloryczne od ziaren grochu czy fasoli: 100 g suchych ziaren soi dostarcza 385 kcal, a grochu i fasoli – 290 kcal. Jej dość wysoka kaloryczność wynika z dużej zawartości tłuszczu. Kaloryczność produktów sojowych zależy w dużym stopniu od receptury ich przygotowania i dodanych składników, praktycznie zawsze jednak są mniej kaloryczne niż produkty mięsne, zwłaszcza w porównaniu z wieprzowiną. Oprócz dużej zawartości substancji odżywczych, soja zawiera liczne tzw. substancje nieodżywcze. Wśród nich można wyróżnić inhibitory trypsyny, saponiny, fityniany i izoflawony. Saponiny w nasionach soi stanowią 0,5%, a ich niekorzystnymi cechami są wywoływanie gorzkiego i trawiastego posmaku oraz niekorzystna technologicznie pianotwórczość. Inhibitory trypsyny obecne w soi łatwo ulegają inaktywacji pod wpływem obróbki cieplnej, praktycznie nie mając ujemnego działania w produktach gotowych do spożycia. Fityniany w nasionach soi występują w dużej koncentracji, a zawarty w nich kwas fitynowy, tworzący nierozpuszczalne kompleksy białkowo-mineralne z magnezem, cynkiem i żelazem powoduje zmniejszenie wartości odżywczej białka soi. Izoflawony są zaliczane do fitoestrogenów – związków o budowie niesteroidowej, działaniem podobne do estrogenów. Produkty otrzymywane z soi zawierają znaczące ilości izoflawonów – daidzeiny i genisteiny. Bakterie jelitowe powodują hydrolizę tych związków, co warunkuje ich wchłanianie przez ścianę jelita. Różnice osobnicze w ekosystemie mikrobiontów przewodu pokarmowego, podobnie jak rodzaj stosowanej diety, wpływają na zmienność wchłaniania i metabolizowania izoflawonów. Badania przeprowadzone u ludzi i zwierząt oraz na liniach komórkowych sugerują, że fitoestrogeny mogą mieć działanie przeciwnowotworowe, przeciwmiażdżycowe, a także łagodzić objawy menopauzy oraz zapobiegać osteoporozie w tym okresie (za [2]). Ponadto białko sojowe w porównaniu z białkiem zwierzęcym w znacznie mniejszym stopniu powoduje utratę wapnia z moczem. Za takie działanie odpowie-
dzialny jest skład aminokwasowy białka, a konkretnie znacznie mniejsza niż w białku zwierzęcym zawartość aminokwasów siarkowych. Mieszanki sojowe w żywieniu niemowląt Zastosowanie preparatów mlekozastępczych opartych na białku sojowym w żywieniu niemowląt sięga początku XX wieku. Po raz pierwszy przetwory ziarna sojowego w żywieniu niemowląt zastosował RUHRÄH w 1909 r., a lata 1929–1960 przyniosły produkcję na skalę przemysłową mieszanek mlekozastępczych opartych na tym białku. Te tzw. mieszanki pierwszej generacji zawierały nie tylko białko, ale również komponentę tłuszczową i węglowodanową ziaren. Ze względu na słaby stopień eliminacji tych składników, ich stosowanie często ograniczone było występowaniem działań ubocznych związanych z obecnością dużej ilości oligosacharydów, które niestrawione ulegały w przewodzie pokarmowym fermentacji, prowadząc do wzdęć i bólu brzucha. Obecność znacznej ilości fitynianów, utrudnia wchłanianie cynku, żelaza i innych pierwiastków. Od lat 20. XX w. do chwili obecnej preparaty te przeszły ogromny proces modyfikacji swojego składu, a zwłaszcza stopnia oczyszczenia białka sojowego. Aktualnie produkowane mieszanki sojowe, zgodnie z zaleceniami ESPGHAN [3], oparte są na izolowanych frakcjach sojowych, wzbogacone w L-metioninę, L-karnitynę, taurynę oraz witaminy i składniki mineralne, porównywalnie z modyfikowanymi mieszankami mlecznymi. Głównym składnikiem węglowodanowym we współczesnych mieszankach nie jest laktoza, lecz polimery glukozy. Składnikiem tłuszczowym są najczęściej oleje bogate w średniołańcuchowe kwasy tłuszczowe: słonecznikowy, kokosowy oraz kukurydziany. Wysoka wartość odżywcza białka sojowego oraz prawidłowe zbilansowanie pozostałych składników mieszanek sojowych sprawiają, że nawet długotrwałe ich stosowanie nie powoduje żadnych objawów niedoborowych u dzieci. Badania oceniające rozwój żywionych tymi preparatami dzieci dowodzą, że nie tylko ich rozwój fizyczny jest prawidłowy, ale również mineralizacja kości, tak jak przy żywieniu modyfikowanymi mieszankami mlecznymi [4, 5]. Natomiast nadal dość znaczne obawy budzą odległe efekty stosowania bogatych w izoflawony mieszanek sojowych w żywieniu niemowląt. Jak dotąd prace badające to zagadnienie, prowadzone u ludzi i zwierząt, nie dowodzą istotnych następstw tej diety. Ponadto przedmiotem dyskusji pozostaje problem, czy takie samo działanie mają fitoestrogeny u ludzi i u zwierząt. W badaniach prowadzonych na zwierzętach stwierdzo-
A R T Y K U Ł R E D A K C YJ N Y Inga Adamska i inni
r
Znaczenie soi w żywieniu dzieci i młodzieży
503
no m.in. istotny spadek liczby komórek immunologicznych i zmniejszenie wielkości grasicy u zwierząt żywionych mieszankami sojowymi dla niemowląt [6]. Badania TANA i wsp. [7] na bliźniętach małp wykazały, że u karmionych w okresie pierwszych 6 tygodni życia mieszankami sojowymi w porównaniu z karmionymi modyfikowanym mlekiem krowim, fitoestrogeny miały wpływ na większą ostateczną liczbę komórek Sertoliego i Leydiga, a także większą wagę jąder. Nie stwierdzono natomiast różnic w masie ciała i jej przyrostach, czasie dojrzewania płciowego, wadze narządów wewnętrznych, w tym śledziony, grasicy, przysadki mózgowej i prostaty. SETCHELL i wsp. [8] badali stężenie izoflawonów u niemowląt żywionych mieszankami sojowymi i stwierdzili ponad 200-krotnie wyższe stężenie genisteiny u niemowląt w czwartym miesiącu życia żywionych mlekiem sojowym w porównaniu z karmionymi mlekiem ludzkim, a także ponad 13 000 razy wyższe stężenia izoflawonów niż estradiolu. Pomimo tych obserwacji dotąd nie potwierdzono, by prowadziły one do nieprawidłowości w rozwoju niemowląt, prawdopodobnie dlatego, że w organizmie podlegają one metabolizmowi do m.in. nieaktywnych biologicznie glukuronianów. GIAMPIETRO i wsp. [9] zbadali 48 dzieci w wieku 7–96 miesięcy żywionych przynajmniej przez 6 miesięcy mieszankami sojowymi i w porównaniu z dziećmi na diecie tradycyjnej nie stwierdzili różnic w zakresie rozwoju fizycznego, aktywności we krwi fosfatazy alkalicznej, parathormonu, osteokalcyny, a także 17-beta-estradiolu. U żadnego z badanych dzieci nie stwierdzili cech ginekomastii, u żadnej dziewczynki cech przedwczesnego dojrzewania płciowego. Wiek kostny u wszystkich dzieci był adekwatny do wieku metrykalnego. STORM i wsp. [10] przeprowadzili analizę stanu zdrowia, ze szczególnym uwzględnieniem występowania objawów ze strony układu rozrodczego, u 248 osób w wieku 20–34 lat, żywionych w dzieciństwie mieszankami sojowymi, w porównaniu z 563 osobami żywionymi w okresie niemowlęcym modyfikowanym mlekiem krowim. Nie stwierdzili różnic w przebiegu dojrzewania płciowego, płodności, wysokości i masie ciała, natomiast stwierdzono u kobiet dłuższy czas krwawienia miesięcznego i częstsze uczucie dyskomfortu, a nawet dolegliwości bólowych w tym czasie. Izoflawonom przypisuje się jeszcze inne niekorzystne oddziaływanie na organizm ludzki. W nielicznych pracach na ten temat porusza się problem ich hamującej roli na syntezę hormonów tarczycy [11]. Soja, jak inne warzywa strączkowe, zawiera związki należące do tioglikozydów, które w razie długotrwałego spożywania mogą przyczyniać się do powstania wola tarczycy. Ich
działanie wolotwórcze polega na blokowaniu wiązania jodu i tworzenia z tyrozyny tyroksyny niezbędnej do wytwarzania hormonów tarczycy. Działanie to dotyczy przede wszystkim ziaren surowych, natomiast gotowanie zmniejsza zawartość tych niekorzystnych substancji o ponad 30%, a izolacja białka do przygotowania mieszanek dla niemowląt pozbawia większości tych niekorzystnych składników. Analiza retrospektywna na małej liczebnie grupie przeprowadzona przez CONRADA i wsp. [12] dowodzi, że u niemowląt z wrodzoną niedoczynnością tarczycy, żywionych mieszankami sojowymi, obserwuje się dłuższe utrzymywanie się podwyższonych wartości TSH w porównaniu z niemowlętami żywionymi mieszankami niesojowymi. Od lat 20. XX w. do chwili obecnej preparaty te przeszły ogromny proces modyfikacji składu, a także modyfikacji zaleceń stosowania ich w żywieniu niemowląt. Soja od wieków była uprawiana w krajach wschodu. W USA do żywienia niemowląt z alergią na białka mleka krowiego wprowadzona została w 1929 r. przez HILL i STUART [13]. Przez wiele lat mieszanki sojowe pozostawały jedynym preparatem stosowanym w żywieniu dzieci z alergią na białka mleka krowiego. Od 1934 r., kiedy to DUKE opisał występowanie reakcji alergicznych na soję, zalecenia dotyczące stosowania tych preparatów w leczeniu dietetycznym alergii pokarmowej ulegały znacznym modyfikacjom. Obecnie wskazania do stosowania tych preparatów zostały istotnie ograniczone. Zgodnie ze stanowiskiem Amerykańskiej Akademii Pediatrii z 1998 r. mieszanki sojowe można stosować u niemowląt z IgE-zależną alergią na białka mleka krowiego, przeciwwskazaniem jest nietolerancja objawiająca się biegunką i/lub enteropatią [14]. W USA mieszanki sojowe stanowią aż 25% sprzedawanych mieszanek do żywienia niemowląt [15]. W Polsce zgodnie z wytycznymi Konsultanta Krajowego w dziedzinie Pediatrii i Zespołu Ekspertów nie należy ich zalecać zwłaszcza niemowlętom w pierwszym kwartale życia oraz niemowlętom z udowodnioną alergią na białka mleka krowiego, szczególnie gdy towarzyszą jej enteropatia i cechy zapalenia śluzówki jelit [16]. W tych przypadkach w sposób zdecydowany podkreśla się konieczność zastosowania hydrolizatów o znacznym stopniu hydrolizy białka lub preparatów zawierających wolne aminokwasy. Częstość występowania alergii na białka mleka krowiego szacuje się na 2–3%, z czego 53–64% stanowią reakcje IgE-zależne [17]. Liczni badacze dowodzą, że około 30–40% niemowląt uczulonych na białka mleka krowiego wykazuje również nadwrażliwość na białka sojowe [18–21]. Rezultaty większości tych badań nie
P E D I AT R I A P O L S K A tom 82, nr 7, lipiec 2007
504
zostały potwierdzone testem prowokacji wykonanym metodą podwójnie ślepej próby kontrolowanej z użyciem placebo. W badaniach klinicznych, w których zastosowano tę metodę, częstość występowania alergii na soję oceniono znacznie niżej. W przeprowadzonej przez CANTANI i wsp. [22] metaanalizie opartej na 17 różnych badaniach stwierdzono, że alergia na soję dotyczy 27% dzieci z nadwrażliwością na mleko krowie, ale tylko u 3% tych pacjentów stwierdzono dodatnie testy skórne lub dodatnią doustną próbę prowokacji potwierdzoną podwójnie ślepą próbą kontrolowaną placebo. KLEMOLA i wsp. [23] badając 170 niemowląt z potwierdzoną alergią na białka mleka krowiego w randomizowanej próbie wykazali nadwrażliwość na soję u 10% badanych, tylko u dwóch pacjentów stwierdzili obecność swoistych IgE. Autorzy wykazali również istotnie statystycznie częstsze występowanie reakcji nadwrażliwości na białko sojowe u dzieci do 6 miesiąca życia, w porównaniu z dziećmi w wieku 6–12 miesięcy. ZEIGER i wsp. [24] natomiast, podczas rocznej obserwacji dzieci w wieku 3–41 miesięcy z udokumentowaną alergią IgE-zależną na białka mleka krowiego, wykazali u 14% nadwrażliwość na soję na początku badania, natomiast po roku stosowania mieszanek sojowych w pozostałej grupie tylko u jednego dziecka stwierdzono rozwój nadwrażliwości na soję. U wszystkich pozostałych dzieci w trakcie rocznej obserwacji stwierdzono dobrą tolerancję mieszanek sojowych oraz prawidłowy rozwój fizyczny. Przez wiele lat przedmiotem dyskusji pozostawał również problem zastosowania mieszanek sojowych w profilaktyce alergii u niemowląt zdrowych, ale obciążonych rodzinnie występowaniem alergii. Zgodnie z dotychczasowymi badaniami nie ma potwierdzonych naukowo wskazań do stosowania preparatów sojowych w tych sytuacjach klinicznych [25]. Potwierdzeniem tej opinii są opublikowane w 2004 r. wyniki metaanalizy porównującej skuteczność preparatów sojowych do mleka kobiecego, mleka modyfikowanego i hydrolizatów białkowych w zapobieganiu chorobom alergicznym. Wykazano, że nie ma podstaw naukowych do stosowania preparatów sojowych w zapobieganiu chorobom alergicznym, w przeciwieństwie do hydrolizatów białkowych, których skuteczność dowodzi metaanaliza opublikowana przez tych samych autorów rok wcześniej [26, 27]. Najnowsze wytyczne dotyczące stosowania mieszanek sojowych u niemowląt zostały sformułowane przez Komitet ds Żywienia ESPGHAN w b.r. [28]. Ustalono, że białko sojowe jest źródłem białka o mniejszej wartości odżywczej w stosunku do białka mleka krowiego, odznaczające się niższym stopniem
strawialności i przyswajalności, co warunkuje jego mniejsze znaczenie w żywieniu niemowląt. Do produkcji mieszanek dopuszczone jest stosowanie wysokiej jakości izolatów białkowych, a minimalne stężenie białka w mieszankach sojowych dla niemowląt powinno być wyższe w porównaniu z modyfikowanym mlekiem krowim (2,25 g/100 kcal vs. 1,8 g/100 kcal). Mieszanki sojowe mogą być stosowane w żywieniu niemowląt donoszonych, ale nadal przedmiotem dyskusji jest możliwość wystąpienia odległych skutków oddziaływania ich niekorzystnych składników dodatkowych, takich jak fityniany, aluminium, izoflawony. Nie zaleca się stosowania preparatów sojowych u niemowląt urodzonych przedwcześnie. Wskazaniami do stosowania mleka sojowego są obecnie nietolerancja laktozy, galaktozemia i względy religijne (np. dieta wegańska rodziców). Ustalono, że białko sojowe nie odgrywa żadnej roli w profilaktyce alergii u dzieci z rodzin obciążonych jej występowaniem, a także nie stosuje się tych preparatów u niemowląt z alergią pokarmową do 6 miesiąca życia. Zastosowanie mieszanek sojowych u niemowląt po 6 miesiącu życia powinno być poprzedzone kliniczną próbą prowokacji. Nie ma natomiast naukowych dowodów uzasadniających stosowanie mieszanek sojowych w celu zapobiegania czy leczenia kolki jelitowej u niemowląt, ulewań oraz niepokoju niemowląt [28]. Soja w diecie dzieci i młodzieży Prawidłowe żywienie dzieci zapewnia im właściwy wzrost i rozwój. Mieszanki sojowe oraz produkty sojowe mogą być dobrym źródłem wapnia w przypadkach, gdy spożycie produktów mlecznych jest niewskazane lub ograniczone. Od kilku lat wzrasta zainteresowanie soją zarówno konsumentów, jak i naukowców zajmujących się zdrowotnymi aspektami żywienia [2, 13]. „Moda na soję” sprawia, że stale zwiększa się asortyment dań z soi. Dostępne w sprzedaży są nie tylko mleko sojowe, sery, kotlety, ale również kiełbaski, pasztet, gulasz i wiele innych dań. Powodem jej popularności, zwłaszcza w USA, jest zawartość w jej nasionach dużej ilości białka, nawet do 40%, które jest wartościowe, a jego skład aminokwasowy jest najbardziej zbliżony do białka mięsa spośród produktów roślinnych. Pod względem zawartości białka soja przewyższa inne rośliny strączkowe, w tym najbardziej znane – groch i fasolę. Najbardziej popularne produkty sojowe to mleko sojowe, tofu oraz sos sojowy. Mleko sojowe jest napojem otrzymanym z namoczonych w wodzie, a następnie rozdrobnionych ziaren sojowych. Jest ono bogate w białko oraz witaminy z grupy B. Niestety zawiera mniej wapnia i witaminy D niż zwykłe mleko krowie.
A R T Y K U Ł R E D A K C YJ N Y Inga Adamska i inni
r
Znaczenie soi w żywieniu dzieci i młodzieży
505
W sprzedaży dostępne są mleka sojowe wzbogacone w wapń, które mogą być doskonałym zamiennikiem mleka krowiego, zwłaszcza dla nastolatków naturalnie podatnych na tzw. alternatywne sposoby odżywiania [29]. HO i wsp. [30] wykazali, że 375 ml mleka sojowego wzbogaconego w wapń, spożywanego codziennie przez dziewczęta w wieku 14–16 lat, w istotny sposób zwiększyło u nich stopień mineralizacji kości. Obecnie prowadzi się wiele badań zarówno nad zdrowotnymi zaletami produktów sojowych, jak i możliwością ich wykorzystania na szerszą skalę jako zamienników mięsa. Niektóre badania wskazują, że soja może być jednym z wielu czynników zmniejszających ryzyko zachorowania na choroby nowotworowe i miażdżycę. Przedmiotem dyskusji pozostaje problem – jaki wpływ mają i mieć będą fitoestrogeny na zdrowie tych dzieci oraz jakie ewentualnie następstwa w wieku dojrzałym mogą wywołać.
10. Strom BL, Schinnar R, Ziegler EE, Barnhart KT, Sammel MD, Macones GA, i wsp. Exposure to soy-based formula in infancy and endocrinological and reproductive outcomes in young adulthood. JAMA 2001; 286(19): 2402–2403. 11. Divi RL, Chang HC, Doerge DR. Anti-thyroid isoflavones from soybean: isolation, characterization and mechanisms of action. Biochem Pharmacol 1997; 54(10): 1087–1096. 12. Conrad SC, Chiu H, Silverman BL. Soy formula complicates management of congenital hypothyroidism. Arch Dis Childhood 2004; 89(1): 37–40. 13. Quak SH, Tan SP. Use of soy-protein formulas and soyfood for feeding infants and children in Asia. Am J Clin Nutr vol. 68, 1444S–1446S. 14. American Academy of Pediatrics. Committee of Nutrition. Soy protein-based formulas: recommendations for use in infants feeding. Pediatrics 1998; 101(1): 148–153. 15. Mendez MA, Anthony MS, Arab L. Soy-based formulae and infant growth and development: A Review. J Nutr 2002; 132: 2127–2130. 16. Stosowanie hydrolizatów białkowych i preparatów sojowych w
PIŚMIENNICTWO
leczeniu i zapobieganiu alergii pokarmowych – zalecenia konsultanta Krajowego w dziedzinie Pediatrii i Zespołu Ekspertów.
1.
Ziemlański Ś. Normy Żywienia Człowieka. Fizjologiczne podstawy. Warszawa: PZWL; 2001: 314–336.
2.
Krauze-Brzósko K, Brzósko S, Rotondo S, Mazerska M. Fito-
tary feeding in maternity hospitals and the risk of cow’s milk
estrogeny soi i ich znaczenie dla zdrowia człowieka. Pol Merku-
allergy: a prospective study of 6209 infants. J Allergy Clin Im-
riusz Lek 2002; 13: 526–529. 3.
Szajewska H, Albrecht P. Nowoczesne mieszanki sojowe. Pediatr Pol 1995; 70: 591–596.
4.
Seppo L, Korpela R, Lonnerdal B, Metsaniitty L, Juntunen-Backman K, i wsp. A follow up study of nutrient intake, nutri-
children with cow’s milk allergy. Med Wieku Rozwoj 2003; 7(2):
Lasekan JB, Ostrom KM, Jacobs JR, Blatter MM, Ndife LI, Go-
Yellayi S, Naaz A, Szewczykowski MA, Sato T, Woods JA, Chang J, i wsp. The phytoestrogen genistein induces thymic and immune changes: a human health concern? Proc Natl Acad Sci USA
sojowego u dzieci. Pol Tyg Lek 1988; 43(25): 816–821. 22. Cantani A, Lucenti P. Natural history of soy allergy and/or intolerance in children, and clinical use of soy-protein formulas. Pediatr Allergy Immunol 1997; 8(2): 59–74. 23. Klemola T, Vanto T, Juntunen-Backman K, Kalimo K, Korpela R, Varjonen E. Allergy to soy formula and to extensively hydroly-
Tan KA, Walker M, Morris K, Greig I, Mason JI, Sharpe RM.
zed whey formula in infants with cow’s milk allergy: a prospec-
Infant feeding with soy formula milk: effects on puberty pro-
tive, randomized study with a follow-up to the age of 2 years. J
marmoset monkeys in adulthood. Hum Reprod 2006; 21(4):
Pediatr 2002; 140(2): 219–224. 24. Zeiger RS, Sampson HA, Bock SA, Burks AW Jr, Harden K,
896–904.
Noone S, i wsp. Soy allergy in infants and children with IgE-
Setchell KD, Zimmer-Nechemias L, Cai J, Heubi JE. Exposure
-associated cow’s milk allergy. J Pediatr 1999; 134(5): 614-
of infants to phytooestrogens for soy-based infant formula. Lancet 1997; 350(9070): 23–27. 9.
241–248. 21. Kaczmarski M, Ołdak E, Taraszkiewicz F. Nietolerancja białka
2002; 99: 7616–7621.
gression, reproductive function and testicular cell numbers in
8.
formulas. J Pediatr 1992; 121: 21–28.
milk allergy fed either a soy formula or extensively hydrolyzed
one year. Clinic Pediatr 1999; 38: 563–571.
7.
atopic dermatitis. J Allergy Clin Immunol 1988; 93: 635–645. 19. Businco L. Allergenicity and nutritional adequacy of soy protein 20. Szaflarska-Szczepanik A, Gąsiorowska J. Prevalence of soya in
och WM. Growth of newborn, term infants fed soy formulas for 6.
munol 1999; 104: 456–461. 18. Sampson HA. The role of food allergy and mediator release in
tional intake, nutritional status, and growth in infants with cow whey formula. Am J Clin Nutr 2005; 82: 140–145. 5.
Standardy Med 2002; 4(7/8): 430–432. 17. Saarinen KM, Juntunen-Backman K, Jarvenpaa A. Supplemen-
–622. 25. Chandra RK. Five-year follow-up of high-risk infants with
Giampietro PG, Bruno G, Furculo G, Casati A, Brunetti E, Spa-
family history of allergy who were exclusively breast-fed or
doni GL, i wsp. Soy protein formulas in children: no hormonal
fed partial whey hydrolysate, soy, and conventional cow’s
effects in long term feeding. J Pediatr Endocrinol Metab 2004;
milk formulas. J Pediatr Gastroenterol Nutr 1997; 24(4):
17(2): 191–196.
380–388.
P E D I AT R I A P O L S K A tom 82, nr 7, lipiec 2007
506
26. Osborn DA, Sinn J. Soy formula for prevention of allergy and
30. Ho SC, Guldan GS, Woo J, Yu R, Tse MM, Sham A, i wsp. A pro-
food intolerance in infants. The Cochrane Library, 2004: Issue
spective study of the effects of 1-year calcium-fortified soy milk
3: CD003741.
supplementation on dietary calcium intake and bone health in
27. Osborn DA, Sinn J. Formulas containing hydrolysed protein for prevention of allergy and food intolerance in infants. The Co-
Chinese adolescent girls aged 14 to 16. Osteoporos Int 2005; 16(12): 1907–1916.
chrane Library, 2003: Issue 4. 28. ESPGHAN Committee on Nutrition: Agostoni C, Axelsson I, Goulet O, Koletzko B, Michaelsen KF, Puntis J, Rieu D, Rigo J,
Adres do korespondencji:
Shamir R, Szajewska H, Turck D. Soy protein infant formulae
dr n. med. Inga Adamska
and follow-on formulae: a commentary by the ESPGHAN Com-
Katedra i Klinika Pediatrii, Alergologii i Gastroenterologii
mittee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2006; 42(4):
Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy
352–361.
ul. M. Skłodowskiej-Curie 9
29. Reilly JK, Lanou AJ, Bernard ND, Seidl K, Green AA. Accepta-
85-094 Bydgoszcz
bility of soymilk as a calcium-rich beverage in elementary school
tel/fax (052) 585-48-50, 585-40-86
children. J Am Diet Assoc 2006; 106(4): 590–593.
e-mail: [email protected] Pracę nadesłano: 4.12.2006 r.
Znaczenie soi w żywieniu dzieci i młodzieży The role of soybean in the nutrition of children and adolescents Inga Adamska, Mieczysława Czerwionka-Szaflarska Katedra i Klinika Pediatrii, Alergologii i Gastroenterologii Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Kierownik: prof. dr hab. med. Mieczysława Czerwionka-Szaflarska
W pracy przedstawiono główne zalety i wady stosowania produktów na bazie soi w żywieniu dzieci i młodzieży. Zamieszczono również zalecenia dotyczące stosowania mieszanek sojowych dla niemowląt ustalone przez światowe towarzystwa naukowe. Słowa kluczowe: żywienie, dzieci, młodzież, soja, mieszanki sojowe In this paper the main advantages and disadvantages of including soy products in the nutrition of children and adolescents are presented. The latest indications for administration of soy-based formulas established by international scientific societies are included. Key words: nutrition, children, adolescents, soybean, soy-based formulas Pediatr Pol 2007; 82 (7): 501–506 © 2007 by Polskie Towarzystwo Pediatryczne
Pochodzenie i właściwości odżywcze soi Ziarno soi od zamierzchłej przeszłości jest wykorzystywane jako bogate źródło składników pokarmowych. W Chinach uprawiana była już ponad 1000 lat p.n.e., a do Europy dotarła dopiero w XVI w. W Chinach, Japonii i Korei do dziś zajmuje szczególne miejsce w kuchni narodowej. W Europie i Stanach Zjednoczonych w połowie lat 30. XX w. soję zaczęto wykorzystywać do produkcji pasz zwierzęcych i oleju jadalnego, a w latach 60. XX w. rozpoczęto produkcję mąki sojowej oraz preparatów i koncentratów białkowych. Do dziś obserwuje się wzrost ich produkcji, wynikający z niskiego kosztu wytwarzania oraz szerokiego zastosowania w przemyśle spożywczym. Głównym producentem soi są Stany Zjednoczone, które wytwarzają połowę rocznych światowych zbiorów. Nasiona soi zawierają łatwo przyswajalne białko, które w zależności od gatunku stanowi około 40% zawartości nasion. Białko soi zawiera wszystkie aminokwasy niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, cechuje się jednak małą zawartością aminokwasów siarkowych. Aminokwasem niedoborowym soi jest metionina, stąd jej dodatek do mieszanek sojowych przeznaczonych do żywienia niemowląt. W odróżnieniu od innych roślin strączkowych nasiona soi są nie tylko wysokobiałkowe, ale również wysokotłuszczowe. Zawierają one aż 20% tłuszczu, natomiast groch czy fasola tylko 1–2%. Tłuszcze soi Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów
501
bogate są w nienasycone kwasy tłuszczowe, które stanowią aż 70% ich składu, w tym kwas linolowy i linolenowy stanowią 50%. Ponadto zawierają też krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe, witaminy rozpuszczalne w tłuszczach – tokoferole, karoteny, witaminę K. Z tych względów soja stanowi źródło wartościowego oleju jadalnego. Soja zawiera ok. 30% węglowodanów, których znaczną część stanowią oligosacharydy typu rafinozy i stachiozy, określane jako związki gazotwórcze, które pogarszają jakość i wartość żywieniową tych roślin. Organizm ludzki nie ma zdolności trawienia tych substancji, natomiast taką zdolność ma ekosystem mikrobiontów przewodu pokarmowego, powodując ich rozkład z uwalnianiem metanu, wodoru i dwutlenku węgla. Te oligosacharydy są czynnikami termostabilnymi, dlatego też, w celu ich maksymalnego usunięcia z nasion, niezbędna jest odpowiednia obróbka cieplna, w czasie której jest możliwość usunięcia 30–70% rafinozy oraz 15–60% stachiozy. Tak jak wszystkie rośliny strączkowe soja ma przewagę składników mineralnych zasadotwórczych, natomiast większość środków spożywczych – mleko, jaja, zboża, ma charakter zakwaszający. Wśród składników mineralnych dominuje potas, który stanowi ponad 2% ich zawartości. Nasiona soi są stosunkowo bogate w wapń i fosfor, cynk oraz magnez. Stugramowa porcja suchych nasion soi dostarcza organizmowi 2132 mg potasu, 8,9 mg żelaza, 240 mg wapnia, 216 mg magnezu i 743 mg fosforu.
P E D I AT R I A P O L S K A tom 82, nr 7, lipiec 2007
502
Niekorzystny jest stosunek wapnia do fosforu, wynosi on 1:3. Pierwiastki te są najlepiej wykorzystane, jeżeli stosunek wapnia do fosforu wynosi dla dzieci w pierwszym roku życia 1,5:1, dla dzieci w okresie poniemowlęcym 1,2:1, natomiast dla osób dorosłych 1:1 [1]. Nadmierna podaż fosforu w diecie może w zasadniczy sposób zmienić gospodarkę wapniową organizmu. Zwiększenie stężenia fosforu w osoczu redukuje nerkową syntezę witaminy D, powoduje zmniejszenie puli wapnia zjonizowanego w surowicy oraz zwiększone uwalnianie parathormonu, który mobilizuje rezerwę wapniową kości. Suche ziarna soi są nieco bardziej kaloryczne od ziaren grochu czy fasoli: 100 g suchych ziaren soi dostarcza 385 kcal, a grochu i fasoli – 290 kcal. Jej dość wysoka kaloryczność wynika z dużej zawartości tłuszczu. Kaloryczność produktów sojowych zależy w dużym stopniu od receptury ich przygotowania i dodanych składników, praktycznie zawsze jednak są mniej kaloryczne niż produkty mięsne, zwłaszcza w porównaniu z wieprzowiną. Oprócz dużej zawartości substancji odżywczych, soja zawiera liczne tzw. substancje nieodżywcze. Wśród nich można wyróżnić inhibitory trypsyny, saponiny, fityniany i izoflawony. Saponiny w nasionach soi stanowią 0,5%, a ich niekorzystnymi cechami są wywoływanie gorzkiego i trawiastego posmaku oraz niekorzystna technologicznie pianotwórczość. Inhibitory trypsyny obecne w soi łatwo ulegają inaktywacji pod wpływem obróbki cieplnej, praktycznie nie mając ujemnego działania w produktach gotowych do spożycia. Fityniany w nasionach soi występują w dużej koncentracji, a zawarty w nich kwas fitynowy, tworzący nierozpuszczalne kompleksy białkowo-mineralne z magnezem, cynkiem i żelazem powoduje zmniejszenie wartości odżywczej białka soi. Izoflawony są zaliczane do fitoestrogenów – związków o budowie niesteroidowej, działaniem podobne do estrogenów. Produkty otrzymywane z soi zawierają znaczące ilości izoflawonów – daidzeiny i genisteiny. Bakterie jelitowe powodują hydrolizę tych związków, co warunkuje ich wchłanianie przez ścianę jelita. Różnice osobnicze w ekosystemie mikrobiontów przewodu pokarmowego, podobnie jak rodzaj stosowanej diety, wpływają na zmienność wchłaniania i metabolizowania izoflawonów. Badania przeprowadzone u ludzi i zwierząt oraz na liniach komórkowych sugerują, że fitoestrogeny mogą mieć działanie przeciwnowotworowe, przeciwmiażdżycowe, a także łagodzić objawy menopauzy oraz zapobiegać osteoporozie w tym okresie (za [2]). Ponadto białko sojowe w porównaniu z białkiem zwierzęcym w znacznie mniejszym stopniu powoduje utratę wapnia z moczem. Za takie działanie odpowie-
dzialny jest skład aminokwasowy białka, a konkretnie znacznie mniejsza niż w białku zwierzęcym zawartość aminokwasów siarkowych. Mieszanki sojowe w żywieniu niemowląt Zastosowanie preparatów mlekozastępczych opartych na białku sojowym w żywieniu niemowląt sięga początku XX wieku. Po raz pierwszy przetwory ziarna sojowego w żywieniu niemowląt zastosował RUHRÄH w 1909 r., a lata 1929–1960 przyniosły produkcję na skalę przemysłową mieszanek mlekozastępczych opartych na tym białku. Te tzw. mieszanki pierwszej generacji zawierały nie tylko białko, ale również komponentę tłuszczową i węglowodanową ziaren. Ze względu na słaby stopień eliminacji tych składników, ich stosowanie często ograniczone było występowaniem działań ubocznych związanych z obecnością dużej ilości oligosacharydów, które niestrawione ulegały w przewodzie pokarmowym fermentacji, prowadząc do wzdęć i bólu brzucha. Obecność znacznej ilości fitynianów, utrudnia wchłanianie cynku, żelaza i innych pierwiastków. Od lat 20. XX w. do chwili obecnej preparaty te przeszły ogromny proces modyfikacji swojego składu, a zwłaszcza stopnia oczyszczenia białka sojowego. Aktualnie produkowane mieszanki sojowe, zgodnie z zaleceniami ESPGHAN [3], oparte są na izolowanych frakcjach sojowych, wzbogacone w L-metioninę, L-karnitynę, taurynę oraz witaminy i składniki mineralne, porównywalnie z modyfikowanymi mieszankami mlecznymi. Głównym składnikiem węglowodanowym we współczesnych mieszankach nie jest laktoza, lecz polimery glukozy. Składnikiem tłuszczowym są najczęściej oleje bogate w średniołańcuchowe kwasy tłuszczowe: słonecznikowy, kokosowy oraz kukurydziany. Wysoka wartość odżywcza białka sojowego oraz prawidłowe zbilansowanie pozostałych składników mieszanek sojowych sprawiają, że nawet długotrwałe ich stosowanie nie powoduje żadnych objawów niedoborowych u dzieci. Badania oceniające rozwój żywionych tymi preparatami dzieci dowodzą, że nie tylko ich rozwój fizyczny jest prawidłowy, ale również mineralizacja kości, tak jak przy żywieniu modyfikowanymi mieszankami mlecznymi [4, 5]. Natomiast nadal dość znaczne obawy budzą odległe efekty stosowania bogatych w izoflawony mieszanek sojowych w żywieniu niemowląt. Jak dotąd prace badające to zagadnienie, prowadzone u ludzi i zwierząt, nie dowodzą istotnych następstw tej diety. Ponadto przedmiotem dyskusji pozostaje problem, czy takie samo działanie mają fitoestrogeny u ludzi i u zwierząt. W badaniach prowadzonych na zwierzętach stwierdzo-
A R T Y K U Ł R E D A K C YJ N Y Inga Adamska i inni
r
Znaczenie soi w żywieniu dzieci i młodzieży
503
no m.in. istotny spadek liczby komórek immunologicznych i zmniejszenie wielkości grasicy u zwierząt żywionych mieszankami sojowymi dla niemowląt [6]. Badania TANA i wsp. [7] na bliźniętach małp wykazały, że u karmionych w okresie pierwszych 6 tygodni życia mieszankami sojowymi w porównaniu z karmionymi modyfikowanym mlekiem krowim, fitoestrogeny miały wpływ na większą ostateczną liczbę komórek Sertoliego i Leydiga, a także większą wagę jąder. Nie stwierdzono natomiast różnic w masie ciała i jej przyrostach, czasie dojrzewania płciowego, wadze narządów wewnętrznych, w tym śledziony, grasicy, przysadki mózgowej i prostaty. SETCHELL i wsp. [8] badali stężenie izoflawonów u niemowląt żywionych mieszankami sojowymi i stwierdzili ponad 200-krotnie wyższe stężenie genisteiny u niemowląt w czwartym miesiącu życia żywionych mlekiem sojowym w porównaniu z karmionymi mlekiem ludzkim, a także ponad 13 000 razy wyższe stężenia izoflawonów niż estradiolu. Pomimo tych obserwacji dotąd nie potwierdzono, by prowadziły one do nieprawidłowości w rozwoju niemowląt, prawdopodobnie dlatego, że w organizmie podlegają one metabolizmowi do m.in. nieaktywnych biologicznie glukuronianów. GIAMPIETRO i wsp. [9] zbadali 48 dzieci w wieku 7–96 miesięcy żywionych przynajmniej przez 6 miesięcy mieszankami sojowymi i w porównaniu z dziećmi na diecie tradycyjnej nie stwierdzili różnic w zakresie rozwoju fizycznego, aktywności we krwi fosfatazy alkalicznej, parathormonu, osteokalcyny, a także 17-beta-estradiolu. U żadnego z badanych dzieci nie stwierdzili cech ginekomastii, u żadnej dziewczynki cech przedwczesnego dojrzewania płciowego. Wiek kostny u wszystkich dzieci był adekwatny do wieku metrykalnego. STORM i wsp. [10] przeprowadzili analizę stanu zdrowia, ze szczególnym uwzględnieniem występowania objawów ze strony układu rozrodczego, u 248 osób w wieku 20–34 lat, żywionych w dzieciństwie mieszankami sojowymi, w porównaniu z 563 osobami żywionymi w okresie niemowlęcym modyfikowanym mlekiem krowim. Nie stwierdzili różnic w przebiegu dojrzewania płciowego, płodności, wysokości i masie ciała, natomiast stwierdzono u kobiet dłuższy czas krwawienia miesięcznego i częstsze uczucie dyskomfortu, a nawet dolegliwości bólowych w tym czasie. Izoflawonom przypisuje się jeszcze inne niekorzystne oddziaływanie na organizm ludzki. W nielicznych pracach na ten temat porusza się problem ich hamującej roli na syntezę hormonów tarczycy [11]. Soja, jak inne warzywa strączkowe, zawiera związki należące do tioglikozydów, które w razie długotrwałego spożywania mogą przyczyniać się do powstania wola tarczycy. Ich
działanie wolotwórcze polega na blokowaniu wiązania jodu i tworzenia z tyrozyny tyroksyny niezbędnej do wytwarzania hormonów tarczycy. Działanie to dotyczy przede wszystkim ziaren surowych, natomiast gotowanie zmniejsza zawartość tych niekorzystnych substancji o ponad 30%, a izolacja białka do przygotowania mieszanek dla niemowląt pozbawia większości tych niekorzystnych składników. Analiza retrospektywna na małej liczebnie grupie przeprowadzona przez CONRADA i wsp. [12] dowodzi, że u niemowląt z wrodzoną niedoczynnością tarczycy, żywionych mieszankami sojowymi, obserwuje się dłuższe utrzymywanie się podwyższonych wartości TSH w porównaniu z niemowlętami żywionymi mieszankami niesojowymi. Od lat 20. XX w. do chwili obecnej preparaty te przeszły ogromny proces modyfikacji składu, a także modyfikacji zaleceń stosowania ich w żywieniu niemowląt. Soja od wieków była uprawiana w krajach wschodu. W USA do żywienia niemowląt z alergią na białka mleka krowiego wprowadzona została w 1929 r. przez HILL i STUART [13]. Przez wiele lat mieszanki sojowe pozostawały jedynym preparatem stosowanym w żywieniu dzieci z alergią na białka mleka krowiego. Od 1934 r., kiedy to DUKE opisał występowanie reakcji alergicznych na soję, zalecenia dotyczące stosowania tych preparatów w leczeniu dietetycznym alergii pokarmowej ulegały znacznym modyfikacjom. Obecnie wskazania do stosowania tych preparatów zostały istotnie ograniczone. Zgodnie ze stanowiskiem Amerykańskiej Akademii Pediatrii z 1998 r. mieszanki sojowe można stosować u niemowląt z IgE-zależną alergią na białka mleka krowiego, przeciwwskazaniem jest nietolerancja objawiająca się biegunką i/lub enteropatią [14]. W USA mieszanki sojowe stanowią aż 25% sprzedawanych mieszanek do żywienia niemowląt [15]. W Polsce zgodnie z wytycznymi Konsultanta Krajowego w dziedzinie Pediatrii i Zespołu Ekspertów nie należy ich zalecać zwłaszcza niemowlętom w pierwszym kwartale życia oraz niemowlętom z udowodnioną alergią na białka mleka krowiego, szczególnie gdy towarzyszą jej enteropatia i cechy zapalenia śluzówki jelit [16]. W tych przypadkach w sposób zdecydowany podkreśla się konieczność zastosowania hydrolizatów o znacznym stopniu hydrolizy białka lub preparatów zawierających wolne aminokwasy. Częstość występowania alergii na białka mleka krowiego szacuje się na 2–3%, z czego 53–64% stanowią reakcje IgE-zależne [17]. Liczni badacze dowodzą, że około 30–40% niemowląt uczulonych na białka mleka krowiego wykazuje również nadwrażliwość na białka sojowe [18–21]. Rezultaty większości tych badań nie
P E D I AT R I A P O L S K A tom 82, nr 7, lipiec 2007
504
zostały potwierdzone testem prowokacji wykonanym metodą podwójnie ślepej próby kontrolowanej z użyciem placebo. W badaniach klinicznych, w których zastosowano tę metodę, częstość występowania alergii na soję oceniono znacznie niżej. W przeprowadzonej przez CANTANI i wsp. [22] metaanalizie opartej na 17 różnych badaniach stwierdzono, że alergia na soję dotyczy 27% dzieci z nadwrażliwością na mleko krowie, ale tylko u 3% tych pacjentów stwierdzono dodatnie testy skórne lub dodatnią doustną próbę prowokacji potwierdzoną podwójnie ślepą próbą kontrolowaną placebo. KLEMOLA i wsp. [23] badając 170 niemowląt z potwierdzoną alergią na białka mleka krowiego w randomizowanej próbie wykazali nadwrażliwość na soję u 10% badanych, tylko u dwóch pacjentów stwierdzili obecność swoistych IgE. Autorzy wykazali również istotnie statystycznie częstsze występowanie reakcji nadwrażliwości na białko sojowe u dzieci do 6 miesiąca życia, w porównaniu z dziećmi w wieku 6–12 miesięcy. ZEIGER i wsp. [24] natomiast, podczas rocznej obserwacji dzieci w wieku 3–41 miesięcy z udokumentowaną alergią IgE-zależną na białka mleka krowiego, wykazali u 14% nadwrażliwość na soję na początku badania, natomiast po roku stosowania mieszanek sojowych w pozostałej grupie tylko u jednego dziecka stwierdzono rozwój nadwrażliwości na soję. U wszystkich pozostałych dzieci w trakcie rocznej obserwacji stwierdzono dobrą tolerancję mieszanek sojowych oraz prawidłowy rozwój fizyczny. Przez wiele lat przedmiotem dyskusji pozostawał również problem zastosowania mieszanek sojowych w profilaktyce alergii u niemowląt zdrowych, ale obciążonych rodzinnie występowaniem alergii. Zgodnie z dotychczasowymi badaniami nie ma potwierdzonych naukowo wskazań do stosowania preparatów sojowych w tych sytuacjach klinicznych [25]. Potwierdzeniem tej opinii są opublikowane w 2004 r. wyniki metaanalizy porównującej skuteczność preparatów sojowych do mleka kobiecego, mleka modyfikowanego i hydrolizatów białkowych w zapobieganiu chorobom alergicznym. Wykazano, że nie ma podstaw naukowych do stosowania preparatów sojowych w zapobieganiu chorobom alergicznym, w przeciwieństwie do hydrolizatów białkowych, których skuteczność dowodzi metaanaliza opublikowana przez tych samych autorów rok wcześniej [26, 27]. Najnowsze wytyczne dotyczące stosowania mieszanek sojowych u niemowląt zostały sformułowane przez Komitet ds Żywienia ESPGHAN w b.r. [28]. Ustalono, że białko sojowe jest źródłem białka o mniejszej wartości odżywczej w stosunku do białka mleka krowiego, odznaczające się niższym stopniem
strawialności i przyswajalności, co warunkuje jego mniejsze znaczenie w żywieniu niemowląt. Do produkcji mieszanek dopuszczone jest stosowanie wysokiej jakości izolatów białkowych, a minimalne stężenie białka w mieszankach sojowych dla niemowląt powinno być wyższe w porównaniu z modyfikowanym mlekiem krowim (2,25 g/100 kcal vs. 1,8 g/100 kcal). Mieszanki sojowe mogą być stosowane w żywieniu niemowląt donoszonych, ale nadal przedmiotem dyskusji jest możliwość wystąpienia odległych skutków oddziaływania ich niekorzystnych składników dodatkowych, takich jak fityniany, aluminium, izoflawony. Nie zaleca się stosowania preparatów sojowych u niemowląt urodzonych przedwcześnie. Wskazaniami do stosowania mleka sojowego są obecnie nietolerancja laktozy, galaktozemia i względy religijne (np. dieta wegańska rodziców). Ustalono, że białko sojowe nie odgrywa żadnej roli w profilaktyce alergii u dzieci z rodzin obciążonych jej występowaniem, a także nie stosuje się tych preparatów u niemowląt z alergią pokarmową do 6 miesiąca życia. Zastosowanie mieszanek sojowych u niemowląt po 6 miesiącu życia powinno być poprzedzone kliniczną próbą prowokacji. Nie ma natomiast naukowych dowodów uzasadniających stosowanie mieszanek sojowych w celu zapobiegania czy leczenia kolki jelitowej u niemowląt, ulewań oraz niepokoju niemowląt [28]. Soja w diecie dzieci i młodzieży Prawidłowe żywienie dzieci zapewnia im właściwy wzrost i rozwój. Mieszanki sojowe oraz produkty sojowe mogą być dobrym źródłem wapnia w przypadkach, gdy spożycie produktów mlecznych jest niewskazane lub ograniczone. Od kilku lat wzrasta zainteresowanie soją zarówno konsumentów, jak i naukowców zajmujących się zdrowotnymi aspektami żywienia [2, 13]. „Moda na soję” sprawia, że stale zwiększa się asortyment dań z soi. Dostępne w sprzedaży są nie tylko mleko sojowe, sery, kotlety, ale również kiełbaski, pasztet, gulasz i wiele innych dań. Powodem jej popularności, zwłaszcza w USA, jest zawartość w jej nasionach dużej ilości białka, nawet do 40%, które jest wartościowe, a jego skład aminokwasowy jest najbardziej zbliżony do białka mięsa spośród produktów roślinnych. Pod względem zawartości białka soja przewyższa inne rośliny strączkowe, w tym najbardziej znane – groch i fasolę. Najbardziej popularne produkty sojowe to mleko sojowe, tofu oraz sos sojowy. Mleko sojowe jest napojem otrzymanym z namoczonych w wodzie, a następnie rozdrobnionych ziaren sojowych. Jest ono bogate w białko oraz witaminy z grupy B. Niestety zawiera mniej wapnia i witaminy D niż zwykłe mleko krowie.
A R T Y K U Ł R E D A K C YJ N Y Inga Adamska i inni
r
Znaczenie soi w żywieniu dzieci i młodzieży
505
W sprzedaży dostępne są mleka sojowe wzbogacone w wapń, które mogą być doskonałym zamiennikiem mleka krowiego, zwłaszcza dla nastolatków naturalnie podatnych na tzw. alternatywne sposoby odżywiania [29]. HO i wsp. [30] wykazali, że 375 ml mleka sojowego wzbogaconego w wapń, spożywanego codziennie przez dziewczęta w wieku 14–16 lat, w istotny sposób zwiększyło u nich stopień mineralizacji kości. Obecnie prowadzi się wiele badań zarówno nad zdrowotnymi zaletami produktów sojowych, jak i możliwością ich wykorzystania na szerszą skalę jako zamienników mięsa. Niektóre badania wskazują, że soja może być jednym z wielu czynników zmniejszających ryzyko zachorowania na choroby nowotworowe i miażdżycę. Przedmiotem dyskusji pozostaje problem – jaki wpływ mają i mieć będą fitoestrogeny na zdrowie tych dzieci oraz jakie ewentualnie następstwa w wieku dojrzałym mogą wywołać.
10. Strom BL, Schinnar R, Ziegler EE, Barnhart KT, Sammel MD, Macones GA, i wsp. Exposure to soy-based formula in infancy and endocrinological and reproductive outcomes in young adulthood. JAMA 2001; 286(19): 2402–2403. 11. Divi RL, Chang HC, Doerge DR. Anti-thyroid isoflavones from soybean: isolation, characterization and mechanisms of action. Biochem Pharmacol 1997; 54(10): 1087–1096. 12. Conrad SC, Chiu H, Silverman BL. Soy formula complicates management of congenital hypothyroidism. Arch Dis Childhood 2004; 89(1): 37–40. 13. Quak SH, Tan SP. Use of soy-protein formulas and soyfood for feeding infants and children in Asia. Am J Clin Nutr vol. 68, 1444S–1446S. 14. American Academy of Pediatrics. Committee of Nutrition. Soy protein-based formulas: recommendations for use in infants feeding. Pediatrics 1998; 101(1): 148–153. 15. Mendez MA, Anthony MS, Arab L. Soy-based formulae and infant growth and development: A Review. J Nutr 2002; 132: 2127–2130. 16. Stosowanie hydrolizatów białkowych i preparatów sojowych w
PIŚMIENNICTWO
leczeniu i zapobieganiu alergii pokarmowych – zalecenia konsultanta Krajowego w dziedzinie Pediatrii i Zespołu Ekspertów.
1.
Ziemlański Ś. Normy Żywienia Człowieka. Fizjologiczne podstawy. Warszawa: PZWL; 2001: 314–336.
2.
Krauze-Brzósko K, Brzósko S, Rotondo S, Mazerska M. Fito-
tary feeding in maternity hospitals and the risk of cow’s milk
estrogeny soi i ich znaczenie dla zdrowia człowieka. Pol Merku-
allergy: a prospective study of 6209 infants. J Allergy Clin Im-
riusz Lek 2002; 13: 526–529. 3.
Szajewska H, Albrecht P. Nowoczesne mieszanki sojowe. Pediatr Pol 1995; 70: 591–596.
4.
Seppo L, Korpela R, Lonnerdal B, Metsaniitty L, Juntunen-Backman K, i wsp. A follow up study of nutrient intake, nutri-
children with cow’s milk allergy. Med Wieku Rozwoj 2003; 7(2):
Lasekan JB, Ostrom KM, Jacobs JR, Blatter MM, Ndife LI, Go-
Yellayi S, Naaz A, Szewczykowski MA, Sato T, Woods JA, Chang J, i wsp. The phytoestrogen genistein induces thymic and immune changes: a human health concern? Proc Natl Acad Sci USA
sojowego u dzieci. Pol Tyg Lek 1988; 43(25): 816–821. 22. Cantani A, Lucenti P. Natural history of soy allergy and/or intolerance in children, and clinical use of soy-protein formulas. Pediatr Allergy Immunol 1997; 8(2): 59–74. 23. Klemola T, Vanto T, Juntunen-Backman K, Kalimo K, Korpela R, Varjonen E. Allergy to soy formula and to extensively hydroly-
Tan KA, Walker M, Morris K, Greig I, Mason JI, Sharpe RM.
zed whey formula in infants with cow’s milk allergy: a prospec-
Infant feeding with soy formula milk: effects on puberty pro-
tive, randomized study with a follow-up to the age of 2 years. J
marmoset monkeys in adulthood. Hum Reprod 2006; 21(4):
Pediatr 2002; 140(2): 219–224. 24. Zeiger RS, Sampson HA, Bock SA, Burks AW Jr, Harden K,
896–904.
Noone S, i wsp. Soy allergy in infants and children with IgE-
Setchell KD, Zimmer-Nechemias L, Cai J, Heubi JE. Exposure
-associated cow’s milk allergy. J Pediatr 1999; 134(5): 614-
of infants to phytooestrogens for soy-based infant formula. Lancet 1997; 350(9070): 23–27. 9.
241–248. 21. Kaczmarski M, Ołdak E, Taraszkiewicz F. Nietolerancja białka
2002; 99: 7616–7621.
gression, reproductive function and testicular cell numbers in
8.
formulas. J Pediatr 1992; 121: 21–28.
milk allergy fed either a soy formula or extensively hydrolyzed
one year. Clinic Pediatr 1999; 38: 563–571.
7.
atopic dermatitis. J Allergy Clin Immunol 1988; 93: 635–645. 19. Businco L. Allergenicity and nutritional adequacy of soy protein 20. Szaflarska-Szczepanik A, Gąsiorowska J. Prevalence of soya in
och WM. Growth of newborn, term infants fed soy formulas for 6.
munol 1999; 104: 456–461. 18. Sampson HA. The role of food allergy and mediator release in
tional intake, nutritional status, and growth in infants with cow whey formula. Am J Clin Nutr 2005; 82: 140–145. 5.
Standardy Med 2002; 4(7/8): 430–432. 17. Saarinen KM, Juntunen-Backman K, Jarvenpaa A. Supplemen-
–622. 25. Chandra RK. Five-year follow-up of high-risk infants with
Giampietro PG, Bruno G, Furculo G, Casati A, Brunetti E, Spa-
family history of allergy who were exclusively breast-fed or
doni GL, i wsp. Soy protein formulas in children: no hormonal
fed partial whey hydrolysate, soy, and conventional cow’s
effects in long term feeding. J Pediatr Endocrinol Metab 2004;
milk formulas. J Pediatr Gastroenterol Nutr 1997; 24(4):
17(2): 191–196.
380–388.
P E D I AT R I A P O L S K A tom 82, nr 7, lipiec 2007
506
26. Osborn DA, Sinn J. Soy formula for prevention of allergy and
30. Ho SC, Guldan GS, Woo J, Yu R, Tse MM, Sham A, i wsp. A pro-
food intolerance in infants. The Cochrane Library, 2004: Issue
spective study of the effects of 1-year calcium-fortified soy milk
3: CD003741.
supplementation on dietary calcium intake and bone health in
27. Osborn DA, Sinn J. Formulas containing hydrolysed protein for prevention of allergy and food intolerance in infants. The Co-
Chinese adolescent girls aged 14 to 16. Osteoporos Int 2005; 16(12): 1907–1916.
chrane Library, 2003: Issue 4. 28. ESPGHAN Committee on Nutrition: Agostoni C, Axelsson I, Goulet O, Koletzko B, Michaelsen KF, Puntis J, Rieu D, Rigo J,
Adres do korespondencji:
Shamir R, Szajewska H, Turck D. Soy protein infant formulae
dr n. med. Inga Adamska
and follow-on formulae: a commentary by the ESPGHAN Com-
Katedra i Klinika Pediatrii, Alergologii i Gastroenterologii
mittee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2006; 42(4):
Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy
352–361.
ul. M. Skłodowskiej-Curie 9
29. Reilly JK, Lanou AJ, Bernard ND, Seidl K, Green AA. Accepta-
85-094 Bydgoszcz
bility of soymilk as a calcium-rich beverage in elementary school
tel/fax (052) 585-48-50, 585-40-86
children. J Am Diet Assoc 2006; 106(4): 590–593.
e-mail: [email protected] Pracę nadesłano: 4.12.2006 r.