- Email: [email protected]
Ocena żywności oferowanej w sklepikach szkolnych i kupowanej przez dzieci z krakowskich szkół podstawowych
pediatria polska 89 (2014) 347–351
Dostępne online www.sciencedirect.com
ScienceDirect journal homepage: www.elsevier.com/locate/pepo
Artykuł oryginalny/Original research article
Ocena żywności oferowanej w sklepikach szkolnych i kupowanej przez dzieci z krakowskich szkół podstawowych Evaluation of food offered and purchased in school shops in primary schools in Krakow Urszula Kujawska-Pac 1, Edyta Kwilosz 2, Artur Mazur 1,* 1 2
Wydział Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, Polska Zakład Pielęgniarstwa Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej, Krosno, Polska
informacje o artykule
abstract
Historia artykułu:
Aim: The aim of the present study was to determine the impact of food advertising in
Otrzymano: 04.05.2014
primary schools on the food purchasing habits of children from primary schools in Krakow.
Zaakceptowano: 23.06.2014
Methods: 50 randomly selected primary schools in Krakow, Poland were included to the
Dostępne online: 02.07.2014
investigation in 2011/2012; 12 400 children are in primary and secondary schools in this
Słowa kluczowe: sklepiki szkolne żywienie
a questionnaire regarding the type of food products displayed or advertised in the school
city. Schools were visited by one of the members of the research team, who filled in
zdrowa żywność otyłość nadwaga
shop window and recorded the presence of direct corporate advertising in the proximity of the school shop. Shop owners were asked to fill in a form describing food purchases by students within the week preceding the visit. The school principal (or one of teachers) completed a form describing the school's policy regarding food advertising and the sponsorship of school activities by food companies. Results: Studies have shown that less than half of the shops selling children healthy foods such as sandwiches, yogurt, fruit. The
Keywords: School shops Nutrition Healthy food Obesity Overweight
largest number of offered products in the surveyed shops accounted for mineral water, carbonated soft drinks and pastries. Taking into account all the shops regardless of the type of school, the most exposed commodity are non-carbonated beverages (33.33%); snacks, candy bars and wafers, juice and chocolate bars take second place. Students often buy bagels (26.19%), less snacks (19.05%), followed by sweet carbonated beverages (11.9%), juices and jellies (7.14%) and sandwiches, sweets and pastries (4,75%). Conclusions: Educational programmes should be introduced in schools with the aim of improving the understanding of nutritional principles among pupils, teachers and parents. © 2014 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.
* Adres do korespondencji: Wydział Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego, ul. Warszawska 26a, 35-025 Rzeszów, Polska. Tel.: +48 604 527 78. Adres email: [email protected] (A. Mazur). http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2014.06.008 0031-3939/© 2014 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.
348
pediatria polska 89 (2014) 347–351
Wstęp Odżywianie jest ważnym czynnikiem prawidłowego rozwoju człowieka. Szkoły podstawowe, które stanowią istotny element w edukacji nawyków dzieci i młodzieży, powinny prowadzić aktywne działania kształtujące prawidłowe nawyki żywieniowe. Nauka zasad zdrowego odżywiania jest konieczna dla zapobiegania nadwagi i otyłości oraz ich powikłań w dorosłości. Reklama, szeroko rozumiany marketing spożywczy, dostępny asortyment i ekspozycja produktów w sklepikach skłaniają dzieci do podejmowania niewłaściwych wyborów związanych z żywieniem. Utrwalanie złych nawyków w efekcie może prowadzić do nadwagi lub otyłości. Niezdrowe produkty oferowane w reklamach wypierają z diety dzieci warzywa, owoce oraz produkty mleczne, które są niezbędne do prawidłowego rozwoju organizmu. Z drugiej strony wiele programów prewencyjnych otyłości u dzieci prowadzono z powodzeniem w szkołach [1]. Celem pracy była ocena asortymentu oferowanego przez sklepiki i automaty spożywcze znajdujące się na terenie szkół podstawowych oraz ustalenie, w jakim stopniu obecne w szkołach reklamy żywności wpływają na dokonywane przez dzieci wybory podczas zakupów w sklepiku szkolnym.
Materiał i metoda Badaniami objęto 50 szkół podstawowych w Krakowie, do których uczęszczało w roku 12 400 dzieci w wieku 6–12 lat. Badania przeprowadzono w roku szkolnym 2011/2012. W badaniu ankietowym odnotowywano obecność na półkach i w witrynach sklepików szkolnych produktów spożywczych oferowanych uczniom. Zapisywano rodzaj produktu, który wyraźnie dominował na sklepowych półkach i witrynach. Badano również obecność automatów spożywczych umieszczonych na terenie placówek oświatowych oraz produkty, które się w nich znajdowały. Eksponowanie określonej żywności w sklepikach i automatach zostało uznane za rodzaj ich reklamy. Dodatkowo zapisywane były wszelkie inne widoczne zabiegi marketingowe firm spożywczych adresowane do uczniów, jak plakaty, ulotki, postery. Sprawdzone zostały pod tym kątem sklepiki, korytarze, sale gimnastyczne, ściany zewnętrzne szkolnych budynków, odkryte boiska sportowe oraz najbliższe otoczenie szkoły. Następnie sprzedawcy w sklepikach byli pytani o produkty spożywcze najczęściej kupowane przez dzieci w ciągu ostatnich trzech dni. Na podstawie wywiadu z dyrektorami ustalono politykę szkół wobec działań marketingowych koncernów spożywczych oraz programów prozdrowotnych. Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej za pomocą pakietu statystycznego STATISTICA for Windows 10.0. Zgodę na przeprowadzenie badania wydała Komisja Bioetyczna Wydziału Medycznego Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Wyniki W Krakowie sklepiki szkolne działają w większości szkół podstawowych (86%). W każdym z nich sprzedawana jest
żywność oraz napoje. Brak sklepiku zanotowano w ośmiu placówkach szkolnych, przy czym sklepik funkcjonował we wszystkich bez wyjątku szkołach podstawowych łączonych z gimnazjum. Około 40% szkół dysponowało automatami oraz sklepikami, a połowa z tych szkół, które zrezygnowały z prowadzenia sklepiku, samymi automatami. Najczęściej w szkole znajdował się jeden automat lub dwa. W jednym przypadku w szkole sportowej odnotowano ich aż dziesięć. Większość z nich miała w swojej ofercie napoje gazowane i energetyzujące. Budynek i otoczenie każdej szkoły podstawowej były dokładnie oglądane pod katem istniejących na terenie szkoły reklam produktów spożywczych. Znaleziono tylko w jednej szkole reklamę coca-coli, wiszącą obok lady sklepiku. Nie stwierdzono, poza tym jednym wyjątkiem, innych reklam produktów spożywczych wewnątrz szkoły oraz nie zauważono żadnych plakatów, bilbordów i posterów na zewnątrz budynków szkolnych. W badanych krakowskich szkołach podstawowych zabronione były działania marketingowe firm produkujących żywność dla dzieci. Zabroniono również sprzedaży chipsów, które jednak pojawiają się w sklepikach. Nie zdarzyło się też, by sponsorem szkoły były koncerny spożywcze. Na terenie Krakowa w szkołach podstawowych nie wolno sprzedawać dzieciom chipsów i napojów gazowanych. Dozwolone są za to ,,snacki’’, w postaci chrupek kukurydzianych oraz innych słonych przekąsek i słodyczy. Obowiązujące wytyczne dotyczą jedynie ograniczenia ich oferty oraz wprowadzania ewentualnie w zamian pełnoziarnistej żywności. W tabeli I przedstawiono analizę produktów, które zajmują najwięcej miejsca na witrynie sklepu i które były najczęściej kupowane. Produkty, takie jak słodkie napoje niegazowane, ,,snacki’’ i soki, należały do najlepiej wyeksponowanych produktów a jednocześnie do tych najczęściej kupowanych. Może to wskazywać na wpływ reklamy tej żywności na zakupy dokonywane przez uczniów w sklepiku. Z drugiej strony, obwarzanki prawie w ogóle nie były reklamowane, a mimo to dzieci właśnie je najczęściej wybierały. Podobnie było też w przypadku drożdżówek i kanapek. Natomiast batony wafelkowe często zajmowały dużo miejsca na półkach sklepowych, ale w porównaniu z rozmiarami swojej ekspozycji były kupowane rzadko. Podobnie było w przypadku gum rozpuszczalnych, batonów czekoladowych oraz wody mineralnej, które mimo zachęty sprzedawców nie były aż tak często kupowane, jakby się można było spodziewać. Róznice w częstości reklamowania produktów spożywczych na witrynach sklepików szkolnych oraz wielkości ich sprzedaży były znaminnie statystycznie (p < 0,05). Rycina 1 przedstawia analizę oferowanych produktów w automatach szkolnych. Asortyment produktów dostępnych w automatach spożywczych w większości szkół był podobny, ale znacznie mniej urozmaicony niż w przypadku sklepików i nie zależał od tego, w jakiej szkole był postawiony dystrybutor. Najczęściej umieszczane w automatach były soki owocowe, soki warzywno-owocowe oraz woda mineralna i słodkie napoje niegazowane. Wśród przekąsek dominowały batony czekoladowe, wafelki w czekoladzie i rogaliki ze słodkim nadzieniem. Pojawiały się one jednak rzadziej niż wspomniane napoje. Programy Unii
pediatria polska 89 (2014) 347–351
Tabela I – Porównanie produktów eksponowanych i kupowanych w sklepikach szkolnych Table I – Relationship between offered and purchased food products in school shops Rodzaj produktu
napoje niegazowane ,,snacki’’ batony wafelkowe soki batony czekoladowe żelki gumy rozpuszczalne batony wafelkowe w czekoladzie obwarzanki woda mineralna chipsy
Rodzaj produktu obwarzanki ,,snacki’’ napoje niegazowane soki żelki bułki cukierki drożdżówki lizaki ,,bake rolls’’ cukierki twarde cukierki miękkie batony wafelkowe drożdżówki
Produkt zajmujący najwięcej miejsca na witrynie sklepu (%) 33,33 21,43 11,9 9,52 4,76 4,76 4,76 2,38 2,38 2,38 2,38
Produkt najczęściej kupowany (%) 26,19 19,05 11,9 7,14 7,14 4,76 4,76 4,76 2,38 2,38 2,38 2,38 2,38 2,38
Różnica pomiędzy oferowanymi i kupowanymi produktami była statystycznie znamienna (p < 0,05) Correlation between food advertised in the shop and food purchased was significant (p < 0.05)
Europejskiej ,,mleko dla szkół’’ oraz ,,owoce w szkole’’ dla klas 1–3 działały w 52% analizowanych szkól. Zachęcały one dzieci do jedzenia wspomnianych zdrowych produktów i miały na celu kształtowanie prawidłowych nawyków żywieniowych. Dzieci po otrzymaniu zapakowanych, porcjowanych warzyw i owoców przeważnie nie zjadały ich podczas pobytu w szkole, jak wynika z relacji nauczycieli i dyrektorów badanych szkół. Mleko było na ogół chętnie wypijane. W 29 szkołach podstawowych były wprowadzone obie inicjatywy, a w 3 tylko ,,mleko dla szkół’’. Natomiast 48% szkół nie brało udziału w podobnych akcjach (p < 0,05).
Omówienie Zmiany stylu życia w ostatnich dwudziestu latach niosą za sobą coraz częstsze zastępowanie tradycyjnych posiłków żywnością przetworzoną o wysokiej zawartości energii. Takie nawyki żywieniowe sprzyjają rozwojowi otyłości zarówno wśród dorosłych, jak i u dzieci. Nadwaga staje się problemem globalnym, w Polsce stale rośnie liczba dzieci z nadwagą i otyłością [2, 3]. Niedostatek edukacji zdrowotnej
349
i promocji zdrowego żywienia sprawia, że dzieci są bardziej podatne na reklamę żywności [4]. W naszym wcześniejszym badaniu pokazaliśmy, że aż 71,4% produktów spożywczych reklamowanych w polskiej telewizji w czasie programów skierowanych do dzieci i młodzieży stanowiły pokarmy o dużej zawartości tłuszczu i węglowodanów [5]. Istnieją dwukierunkowe relacje pomiędzy praktykami związanymi z zakupami produktów spożywczych a reklamami. Koncerny spożywcze dążą poprzez reklamy do zwiększenia sprzedaży swoich produktów. Na preferencje uczniów w tym względzie może mieć wpływ również dostępność ich w sklepikach szkolnych. Z punktu widzenia właściciela sklepiku, produkty ,,zdrowej’’ żywności są mniej wygodne w sprzedaży i należą do łatwo się psujących [6]. Spożywanie napojów gazowanych, chipsów, słonych przekąsek jest wiązane przez młodzież z przyjemnością, kontaktami z przyjaciółmi, niezależnością, przystępną ceną i wygodą [6, 7]. W odczuciu młodzieży jedzenie ,,zdrowych’’ pokarmów łączy ze spożywaniem rodzinnych posiłków w domu [6–8]. Jeśli jednak zdrowe jedzenie nie jest dostępne w sprzedaży w szkole, dzieci i młodzież szkolna nie przynoszą go częściej ze sobą z domu [9]. Podobne rezultaty badań uzyskali w latach 2007– 2009 Szymandera-Buszka i wsp. [10], którzy oceniali asortyment oferowany w sklepikach szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych w Poznaniu. Rodzaj szkoły determinował asortyment towarów w sklepiku. W szkołach podstawowych i gimnazjach przeważały różnego rodzaju chipsy, prażynki oraz słodycze, w tym w szczególności lizaki i cukierki. Owoce można było kupić jedynie w trzech szkołach z 35 objętych badaniami, soki owocowe oferowano tylko w kilku placówkach, a soków warzywnych lub warzywno-owocowych nie było można dostać w żadnej z badanych szkół. Sklepiki w liceach miały bogatszą ofertę zdrowych produktów oraz ciepłych posiłków niż w szkołach podstawowych. Uczniowie ze szkół podstawowych z Poznania zaopatrywali się w produkty oferowane w sklepiku szkolnym, nawet jeśli mieli w plecaku drugie śniadanie. Chmielarska i wsp. [11] porównali grupę 12- i 13- -latków o prawidłowym BMI (grupa A) i grupę dzieci z BMI powyżej 90. centyla (grupa B). Okazało się, że 72% badanych uczniów kupuje żywność w sklepikach szkolnych. Najczęściej kupowane codziennie w szkole są napoje: 21% dzieci z grupy A i 24% z grupy B. W następnej kolejności słodycze, które kupuje 27% dzieci z grupy A i 24% z grupy B, oraz chipsy wybierane przez 23% dzieci z grupy A i 19% z grupy B. Rekomendowane zdrowe kanapki były pomijane podczas zakupów przez około 65% wszystkich dzieci. Z badania przeprowadzonego wśród śląskich dzieci w wieku 10–12 lat przez Piórkowską i wsp. [12] wynika, że 60% dzieci przynajmniej jeden raz dziennie spożywa słodycze, a 37% pije słodkie napoje. Z kolei w ofercie automatów spożywczych w warszawskich szkołach podstawowych i gimnazjach dominowały niezdrowe produkty, głównie słodycze i słodkie napoje gazowane oraz słone przekąski [13]. Chociaż reklamy żywności w szkołach w Polsce nie są na szczęście tak intensywne jak w USA, istnieje jednak tendencja w kierunku większego przejęcia takich praktyk w szkołach [14]. Mimo prowadzenia ogólnopolskich programów mających na celu preferowanie zdrowego odżywiania wśród uczniów, niepokojący jest fakt, że niemal 40% szkól nie bierze w nich
350
pediatria polska 89 (2014) 347–351
Ryc. 1 – Piramida produktów spożywczych w automatach szkolnych Fig. 1 – The pyramid of food in school vending machines
udziału, zaniedbując edukację i profilaktykę zdrowotną, co może mieć niekorzystne implikacje zdrowotne wśród naszego społeczeństwa w przyszłości. Analiza naszych danych musi być poddana pewnym ograniczeniom. Badania przeprowadzono w szkołach podstawowych i gimnazjach jednego miasta naszego kraju. Drugim ograniczeniem był fakt, że część badania oparto na danych dostarczonych przez dyrektorów szkół oraz właścicieli sklepików szkolnych i nie można ich było zweryfikować na podstawie niezależnych źródeł. Jednak podobne wyniki badań z innych regionów naszego kraju dają nadzieje na ich rzetelność. Po analizie tych danych wydaje się konieczne wprowadzenie przepisów, które jasno określałyby zasady reklamy żywności skierowanej do dzieci i młodzieży w mediach i szkołach. Programy edukacyjne powinny być wprowadzone
w szkołach w celu poprawy zrozumienia reklam i ich zasad oraz wartości odżywczej reklamowanych produktów zarówno wśród nauczycieli, rodziców i uczniów.
Wkład autorów/Authors' contributions AM – koncepcja pracy, interpretacja danych, akceptacja ostatecznej wersji, przygotowanie piśmiennictwa. UK-P – zebranie dancyh, analiza statystyczna. EK – analiza statystyczna, interpretacja danych, przygotowanie piśmiennictwa.
Konflikt interesu/Conflict of interest Nie występuje.
pediatria polska 89 (2014) 347–351
Finansowanie/Financial support Nie występuje.
Etyka/Ethics Treści przedstawione w artykule są zgodne z zasadami Deklaracji Helsińskiej, dyrektywami EU oraz ujednoliconymi wymaganiami dla czasopism biomedycznych.
p i s m i e n n i c t w o / r e f e r e n c e s
[1] Veugelers PJ, Fitzgerald AL. Effectiveness of school programs in preventing childhood obesity: a multilevel comparison. Am J Public Health 2005;95:432–435. [2] Ogden CL, Carroll MD, Kit BK, Flegal KM. Prevalence of childhood and adult obesity in the United States, 2011–2012. JAMA 2014;311:806–814. [3] Malecka-Tendera E, Mazur A. Childhood obesity: a pandemic of the twenty-first century. Int J Obes (Lond) 2006;30(Suppl. 2):S1–S3. [4] Powell LM, Szczypka G, Chaloupka FJ. Adolescent exposure to food advertising on television. Am J Prev Med 2007;33 (4 Suppl.):S251–S256. [5] Mazur A, Matusik P, Caroli MA, Malecka-Tendera E. Nutritional quality of advertised food addressed to children. Int J Obes (Lond) 2006;30(Suppl. 2):S15.
351
[6] Chapman G, Maclean J. 'Junk food' and 'healthy food': meanings of food in adolescent women's culture. J Nutr Educ 1993;25:108–113. [7] French SA, Story M, Hannan P, Breitlow KK, Jeffery RW, Baxter JS, et al. Cognitive and demographic correlates of low-fat vending snack choices among adolescents and adults. J Am Diet Assoc 1990;99:471–475. [8] Wechsler H, Brener ND, Kuester S, Miller C. Food service and foods and beverages available at school: results from the School Health Policies and Programs Study 2000. J School Health 2001;71:313–324. [9] Story M, Neumark-Sztainer D, French SA. Individual and environmental influences on adolescent eating behaviors. J Am Diet Assoc 2002;102:S40–S51. [10] Szymandera-Buszka K, Waszkowiak K, Jędrusek-Golińska A, Sulima E, Skowrońska M. Ocena asortymentu sklepików w szkołach miasta Poznania. Probl Hig Epidemiol 2010;91:628–631. [11] Chmielarska J, Junkiewicz K, Barg E, Jurek K, Piechurska A. Sklepiki szkolne mają wpływ na otyłość wśród 12–13latków. Endokrynologia Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2007;3:101–102. [12] Piórkowska K, Szczepańska E, Niedworok E, Muc-Wierzgoń M. Konsumpcja słodyczy i napojów wysoko słodzonych w aspekcie występowania otyłości na przykładzie dzieci zamieszkujących środowisko miejskie i wiejskie. Endokrynologia Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2010;6:78–84. [13] http://www.zachowajrownowage.pl/artykul/sklepiki-szkolne-3 [14] French SA, Story M, Fulkerson JA. School food policies and practices: a state-wide survey of secondary school principals. J Am Diet Assoc 2002;102:1785–1789.
Dostępne online www.sciencedirect.com
ScienceDirect journal homepage: www.elsevier.com/locate/pepo
Artykuł oryginalny/Original research article
Ocena żywności oferowanej w sklepikach szkolnych i kupowanej przez dzieci z krakowskich szkół podstawowych Evaluation of food offered and purchased in school shops in primary schools in Krakow Urszula Kujawska-Pac 1, Edyta Kwilosz 2, Artur Mazur 1,* 1 2
Wydział Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, Polska Zakład Pielęgniarstwa Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej, Krosno, Polska
informacje o artykule
abstract
Historia artykułu:
Aim: The aim of the present study was to determine the impact of food advertising in
Otrzymano: 04.05.2014
primary schools on the food purchasing habits of children from primary schools in Krakow.
Zaakceptowano: 23.06.2014
Methods: 50 randomly selected primary schools in Krakow, Poland were included to the
Dostępne online: 02.07.2014
investigation in 2011/2012; 12 400 children are in primary and secondary schools in this
Słowa kluczowe: sklepiki szkolne żywienie
a questionnaire regarding the type of food products displayed or advertised in the school
city. Schools were visited by one of the members of the research team, who filled in
zdrowa żywność otyłość nadwaga
shop window and recorded the presence of direct corporate advertising in the proximity of the school shop. Shop owners were asked to fill in a form describing food purchases by students within the week preceding the visit. The school principal (or one of teachers) completed a form describing the school's policy regarding food advertising and the sponsorship of school activities by food companies. Results: Studies have shown that less than half of the shops selling children healthy foods such as sandwiches, yogurt, fruit. The
Keywords: School shops Nutrition Healthy food Obesity Overweight
largest number of offered products in the surveyed shops accounted for mineral water, carbonated soft drinks and pastries. Taking into account all the shops regardless of the type of school, the most exposed commodity are non-carbonated beverages (33.33%); snacks, candy bars and wafers, juice and chocolate bars take second place. Students often buy bagels (26.19%), less snacks (19.05%), followed by sweet carbonated beverages (11.9%), juices and jellies (7.14%) and sandwiches, sweets and pastries (4,75%). Conclusions: Educational programmes should be introduced in schools with the aim of improving the understanding of nutritional principles among pupils, teachers and parents. © 2014 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.
* Adres do korespondencji: Wydział Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego, ul. Warszawska 26a, 35-025 Rzeszów, Polska. Tel.: +48 604 527 78. Adres email: [email protected] (A. Mazur). http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2014.06.008 0031-3939/© 2014 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.
348
pediatria polska 89 (2014) 347–351
Wstęp Odżywianie jest ważnym czynnikiem prawidłowego rozwoju człowieka. Szkoły podstawowe, które stanowią istotny element w edukacji nawyków dzieci i młodzieży, powinny prowadzić aktywne działania kształtujące prawidłowe nawyki żywieniowe. Nauka zasad zdrowego odżywiania jest konieczna dla zapobiegania nadwagi i otyłości oraz ich powikłań w dorosłości. Reklama, szeroko rozumiany marketing spożywczy, dostępny asortyment i ekspozycja produktów w sklepikach skłaniają dzieci do podejmowania niewłaściwych wyborów związanych z żywieniem. Utrwalanie złych nawyków w efekcie może prowadzić do nadwagi lub otyłości. Niezdrowe produkty oferowane w reklamach wypierają z diety dzieci warzywa, owoce oraz produkty mleczne, które są niezbędne do prawidłowego rozwoju organizmu. Z drugiej strony wiele programów prewencyjnych otyłości u dzieci prowadzono z powodzeniem w szkołach [1]. Celem pracy była ocena asortymentu oferowanego przez sklepiki i automaty spożywcze znajdujące się na terenie szkół podstawowych oraz ustalenie, w jakim stopniu obecne w szkołach reklamy żywności wpływają na dokonywane przez dzieci wybory podczas zakupów w sklepiku szkolnym.
Materiał i metoda Badaniami objęto 50 szkół podstawowych w Krakowie, do których uczęszczało w roku 12 400 dzieci w wieku 6–12 lat. Badania przeprowadzono w roku szkolnym 2011/2012. W badaniu ankietowym odnotowywano obecność na półkach i w witrynach sklepików szkolnych produktów spożywczych oferowanych uczniom. Zapisywano rodzaj produktu, który wyraźnie dominował na sklepowych półkach i witrynach. Badano również obecność automatów spożywczych umieszczonych na terenie placówek oświatowych oraz produkty, które się w nich znajdowały. Eksponowanie określonej żywności w sklepikach i automatach zostało uznane za rodzaj ich reklamy. Dodatkowo zapisywane były wszelkie inne widoczne zabiegi marketingowe firm spożywczych adresowane do uczniów, jak plakaty, ulotki, postery. Sprawdzone zostały pod tym kątem sklepiki, korytarze, sale gimnastyczne, ściany zewnętrzne szkolnych budynków, odkryte boiska sportowe oraz najbliższe otoczenie szkoły. Następnie sprzedawcy w sklepikach byli pytani o produkty spożywcze najczęściej kupowane przez dzieci w ciągu ostatnich trzech dni. Na podstawie wywiadu z dyrektorami ustalono politykę szkół wobec działań marketingowych koncernów spożywczych oraz programów prozdrowotnych. Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej za pomocą pakietu statystycznego STATISTICA for Windows 10.0. Zgodę na przeprowadzenie badania wydała Komisja Bioetyczna Wydziału Medycznego Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Wyniki W Krakowie sklepiki szkolne działają w większości szkół podstawowych (86%). W każdym z nich sprzedawana jest
żywność oraz napoje. Brak sklepiku zanotowano w ośmiu placówkach szkolnych, przy czym sklepik funkcjonował we wszystkich bez wyjątku szkołach podstawowych łączonych z gimnazjum. Około 40% szkół dysponowało automatami oraz sklepikami, a połowa z tych szkół, które zrezygnowały z prowadzenia sklepiku, samymi automatami. Najczęściej w szkole znajdował się jeden automat lub dwa. W jednym przypadku w szkole sportowej odnotowano ich aż dziesięć. Większość z nich miała w swojej ofercie napoje gazowane i energetyzujące. Budynek i otoczenie każdej szkoły podstawowej były dokładnie oglądane pod katem istniejących na terenie szkoły reklam produktów spożywczych. Znaleziono tylko w jednej szkole reklamę coca-coli, wiszącą obok lady sklepiku. Nie stwierdzono, poza tym jednym wyjątkiem, innych reklam produktów spożywczych wewnątrz szkoły oraz nie zauważono żadnych plakatów, bilbordów i posterów na zewnątrz budynków szkolnych. W badanych krakowskich szkołach podstawowych zabronione były działania marketingowe firm produkujących żywność dla dzieci. Zabroniono również sprzedaży chipsów, które jednak pojawiają się w sklepikach. Nie zdarzyło się też, by sponsorem szkoły były koncerny spożywcze. Na terenie Krakowa w szkołach podstawowych nie wolno sprzedawać dzieciom chipsów i napojów gazowanych. Dozwolone są za to ,,snacki’’, w postaci chrupek kukurydzianych oraz innych słonych przekąsek i słodyczy. Obowiązujące wytyczne dotyczą jedynie ograniczenia ich oferty oraz wprowadzania ewentualnie w zamian pełnoziarnistej żywności. W tabeli I przedstawiono analizę produktów, które zajmują najwięcej miejsca na witrynie sklepu i które były najczęściej kupowane. Produkty, takie jak słodkie napoje niegazowane, ,,snacki’’ i soki, należały do najlepiej wyeksponowanych produktów a jednocześnie do tych najczęściej kupowanych. Może to wskazywać na wpływ reklamy tej żywności na zakupy dokonywane przez uczniów w sklepiku. Z drugiej strony, obwarzanki prawie w ogóle nie były reklamowane, a mimo to dzieci właśnie je najczęściej wybierały. Podobnie było też w przypadku drożdżówek i kanapek. Natomiast batony wafelkowe często zajmowały dużo miejsca na półkach sklepowych, ale w porównaniu z rozmiarami swojej ekspozycji były kupowane rzadko. Podobnie było w przypadku gum rozpuszczalnych, batonów czekoladowych oraz wody mineralnej, które mimo zachęty sprzedawców nie były aż tak często kupowane, jakby się można było spodziewać. Róznice w częstości reklamowania produktów spożywczych na witrynach sklepików szkolnych oraz wielkości ich sprzedaży były znaminnie statystycznie (p < 0,05). Rycina 1 przedstawia analizę oferowanych produktów w automatach szkolnych. Asortyment produktów dostępnych w automatach spożywczych w większości szkół był podobny, ale znacznie mniej urozmaicony niż w przypadku sklepików i nie zależał od tego, w jakiej szkole był postawiony dystrybutor. Najczęściej umieszczane w automatach były soki owocowe, soki warzywno-owocowe oraz woda mineralna i słodkie napoje niegazowane. Wśród przekąsek dominowały batony czekoladowe, wafelki w czekoladzie i rogaliki ze słodkim nadzieniem. Pojawiały się one jednak rzadziej niż wspomniane napoje. Programy Unii
pediatria polska 89 (2014) 347–351
Tabela I – Porównanie produktów eksponowanych i kupowanych w sklepikach szkolnych Table I – Relationship between offered and purchased food products in school shops Rodzaj produktu
napoje niegazowane ,,snacki’’ batony wafelkowe soki batony czekoladowe żelki gumy rozpuszczalne batony wafelkowe w czekoladzie obwarzanki woda mineralna chipsy
Rodzaj produktu obwarzanki ,,snacki’’ napoje niegazowane soki żelki bułki cukierki drożdżówki lizaki ,,bake rolls’’ cukierki twarde cukierki miękkie batony wafelkowe drożdżówki
Produkt zajmujący najwięcej miejsca na witrynie sklepu (%) 33,33 21,43 11,9 9,52 4,76 4,76 4,76 2,38 2,38 2,38 2,38
Produkt najczęściej kupowany (%) 26,19 19,05 11,9 7,14 7,14 4,76 4,76 4,76 2,38 2,38 2,38 2,38 2,38 2,38
Różnica pomiędzy oferowanymi i kupowanymi produktami była statystycznie znamienna (p < 0,05) Correlation between food advertised in the shop and food purchased was significant (p < 0.05)
Europejskiej ,,mleko dla szkół’’ oraz ,,owoce w szkole’’ dla klas 1–3 działały w 52% analizowanych szkól. Zachęcały one dzieci do jedzenia wspomnianych zdrowych produktów i miały na celu kształtowanie prawidłowych nawyków żywieniowych. Dzieci po otrzymaniu zapakowanych, porcjowanych warzyw i owoców przeważnie nie zjadały ich podczas pobytu w szkole, jak wynika z relacji nauczycieli i dyrektorów badanych szkół. Mleko było na ogół chętnie wypijane. W 29 szkołach podstawowych były wprowadzone obie inicjatywy, a w 3 tylko ,,mleko dla szkół’’. Natomiast 48% szkół nie brało udziału w podobnych akcjach (p < 0,05).
Omówienie Zmiany stylu życia w ostatnich dwudziestu latach niosą za sobą coraz częstsze zastępowanie tradycyjnych posiłków żywnością przetworzoną o wysokiej zawartości energii. Takie nawyki żywieniowe sprzyjają rozwojowi otyłości zarówno wśród dorosłych, jak i u dzieci. Nadwaga staje się problemem globalnym, w Polsce stale rośnie liczba dzieci z nadwagą i otyłością [2, 3]. Niedostatek edukacji zdrowotnej
349
i promocji zdrowego żywienia sprawia, że dzieci są bardziej podatne na reklamę żywności [4]. W naszym wcześniejszym badaniu pokazaliśmy, że aż 71,4% produktów spożywczych reklamowanych w polskiej telewizji w czasie programów skierowanych do dzieci i młodzieży stanowiły pokarmy o dużej zawartości tłuszczu i węglowodanów [5]. Istnieją dwukierunkowe relacje pomiędzy praktykami związanymi z zakupami produktów spożywczych a reklamami. Koncerny spożywcze dążą poprzez reklamy do zwiększenia sprzedaży swoich produktów. Na preferencje uczniów w tym względzie może mieć wpływ również dostępność ich w sklepikach szkolnych. Z punktu widzenia właściciela sklepiku, produkty ,,zdrowej’’ żywności są mniej wygodne w sprzedaży i należą do łatwo się psujących [6]. Spożywanie napojów gazowanych, chipsów, słonych przekąsek jest wiązane przez młodzież z przyjemnością, kontaktami z przyjaciółmi, niezależnością, przystępną ceną i wygodą [6, 7]. W odczuciu młodzieży jedzenie ,,zdrowych’’ pokarmów łączy ze spożywaniem rodzinnych posiłków w domu [6–8]. Jeśli jednak zdrowe jedzenie nie jest dostępne w sprzedaży w szkole, dzieci i młodzież szkolna nie przynoszą go częściej ze sobą z domu [9]. Podobne rezultaty badań uzyskali w latach 2007– 2009 Szymandera-Buszka i wsp. [10], którzy oceniali asortyment oferowany w sklepikach szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych w Poznaniu. Rodzaj szkoły determinował asortyment towarów w sklepiku. W szkołach podstawowych i gimnazjach przeważały różnego rodzaju chipsy, prażynki oraz słodycze, w tym w szczególności lizaki i cukierki. Owoce można było kupić jedynie w trzech szkołach z 35 objętych badaniami, soki owocowe oferowano tylko w kilku placówkach, a soków warzywnych lub warzywno-owocowych nie było można dostać w żadnej z badanych szkół. Sklepiki w liceach miały bogatszą ofertę zdrowych produktów oraz ciepłych posiłków niż w szkołach podstawowych. Uczniowie ze szkół podstawowych z Poznania zaopatrywali się w produkty oferowane w sklepiku szkolnym, nawet jeśli mieli w plecaku drugie śniadanie. Chmielarska i wsp. [11] porównali grupę 12- i 13- -latków o prawidłowym BMI (grupa A) i grupę dzieci z BMI powyżej 90. centyla (grupa B). Okazało się, że 72% badanych uczniów kupuje żywność w sklepikach szkolnych. Najczęściej kupowane codziennie w szkole są napoje: 21% dzieci z grupy A i 24% z grupy B. W następnej kolejności słodycze, które kupuje 27% dzieci z grupy A i 24% z grupy B, oraz chipsy wybierane przez 23% dzieci z grupy A i 19% z grupy B. Rekomendowane zdrowe kanapki były pomijane podczas zakupów przez około 65% wszystkich dzieci. Z badania przeprowadzonego wśród śląskich dzieci w wieku 10–12 lat przez Piórkowską i wsp. [12] wynika, że 60% dzieci przynajmniej jeden raz dziennie spożywa słodycze, a 37% pije słodkie napoje. Z kolei w ofercie automatów spożywczych w warszawskich szkołach podstawowych i gimnazjach dominowały niezdrowe produkty, głównie słodycze i słodkie napoje gazowane oraz słone przekąski [13]. Chociaż reklamy żywności w szkołach w Polsce nie są na szczęście tak intensywne jak w USA, istnieje jednak tendencja w kierunku większego przejęcia takich praktyk w szkołach [14]. Mimo prowadzenia ogólnopolskich programów mających na celu preferowanie zdrowego odżywiania wśród uczniów, niepokojący jest fakt, że niemal 40% szkól nie bierze w nich
350
pediatria polska 89 (2014) 347–351
Ryc. 1 – Piramida produktów spożywczych w automatach szkolnych Fig. 1 – The pyramid of food in school vending machines
udziału, zaniedbując edukację i profilaktykę zdrowotną, co może mieć niekorzystne implikacje zdrowotne wśród naszego społeczeństwa w przyszłości. Analiza naszych danych musi być poddana pewnym ograniczeniom. Badania przeprowadzono w szkołach podstawowych i gimnazjach jednego miasta naszego kraju. Drugim ograniczeniem był fakt, że część badania oparto na danych dostarczonych przez dyrektorów szkół oraz właścicieli sklepików szkolnych i nie można ich było zweryfikować na podstawie niezależnych źródeł. Jednak podobne wyniki badań z innych regionów naszego kraju dają nadzieje na ich rzetelność. Po analizie tych danych wydaje się konieczne wprowadzenie przepisów, które jasno określałyby zasady reklamy żywności skierowanej do dzieci i młodzieży w mediach i szkołach. Programy edukacyjne powinny być wprowadzone
w szkołach w celu poprawy zrozumienia reklam i ich zasad oraz wartości odżywczej reklamowanych produktów zarówno wśród nauczycieli, rodziców i uczniów.
Wkład autorów/Authors' contributions AM – koncepcja pracy, interpretacja danych, akceptacja ostatecznej wersji, przygotowanie piśmiennictwa. UK-P – zebranie dancyh, analiza statystyczna. EK – analiza statystyczna, interpretacja danych, przygotowanie piśmiennictwa.
Konflikt interesu/Conflict of interest Nie występuje.
pediatria polska 89 (2014) 347–351
Finansowanie/Financial support Nie występuje.
Etyka/Ethics Treści przedstawione w artykule są zgodne z zasadami Deklaracji Helsińskiej, dyrektywami EU oraz ujednoliconymi wymaganiami dla czasopism biomedycznych.
p i s m i e n n i c t w o / r e f e r e n c e s
[1] Veugelers PJ, Fitzgerald AL. Effectiveness of school programs in preventing childhood obesity: a multilevel comparison. Am J Public Health 2005;95:432–435. [2] Ogden CL, Carroll MD, Kit BK, Flegal KM. Prevalence of childhood and adult obesity in the United States, 2011–2012. JAMA 2014;311:806–814. [3] Malecka-Tendera E, Mazur A. Childhood obesity: a pandemic of the twenty-first century. Int J Obes (Lond) 2006;30(Suppl. 2):S1–S3. [4] Powell LM, Szczypka G, Chaloupka FJ. Adolescent exposure to food advertising on television. Am J Prev Med 2007;33 (4 Suppl.):S251–S256. [5] Mazur A, Matusik P, Caroli MA, Malecka-Tendera E. Nutritional quality of advertised food addressed to children. Int J Obes (Lond) 2006;30(Suppl. 2):S15.
351
[6] Chapman G, Maclean J. 'Junk food' and 'healthy food': meanings of food in adolescent women's culture. J Nutr Educ 1993;25:108–113. [7] French SA, Story M, Hannan P, Breitlow KK, Jeffery RW, Baxter JS, et al. Cognitive and demographic correlates of low-fat vending snack choices among adolescents and adults. J Am Diet Assoc 1990;99:471–475. [8] Wechsler H, Brener ND, Kuester S, Miller C. Food service and foods and beverages available at school: results from the School Health Policies and Programs Study 2000. J School Health 2001;71:313–324. [9] Story M, Neumark-Sztainer D, French SA. Individual and environmental influences on adolescent eating behaviors. J Am Diet Assoc 2002;102:S40–S51. [10] Szymandera-Buszka K, Waszkowiak K, Jędrusek-Golińska A, Sulima E, Skowrońska M. Ocena asortymentu sklepików w szkołach miasta Poznania. Probl Hig Epidemiol 2010;91:628–631. [11] Chmielarska J, Junkiewicz K, Barg E, Jurek K, Piechurska A. Sklepiki szkolne mają wpływ na otyłość wśród 12–13latków. Endokrynologia Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2007;3:101–102. [12] Piórkowska K, Szczepańska E, Niedworok E, Muc-Wierzgoń M. Konsumpcja słodyczy i napojów wysoko słodzonych w aspekcie występowania otyłości na przykładzie dzieci zamieszkujących środowisko miejskie i wiejskie. Endokrynologia Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2010;6:78–84. [13] http://www.zachowajrownowage.pl/artykul/sklepiki-szkolne-3 [14] French SA, Story M, Fulkerson JA. School food policies and practices: a state-wide survey of secondary school principals. J Am Diet Assoc 2002;102:1785–1789.