Tętnica strzemiączkowa u szczura: morfologia i zakres unaczynienia

PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS

229

7ÚWQLFDVWU]HPLÈF]NRZDXV]F]XUDPRUIRORJLDL]DNUHVXQDF]\QLHQLD Stapedial artery in rat: an anatomical study Andrzej Kukwa, Wojciech Kukwa, Jerzy Gielecki$QQD¿XUDGD  SUMMARY 2EMHFWLYHThe thorough knowledge about anatomy and morphology of the stapedial artery is of such importance to the laryngologist. In rat this artery persists throughout life. The following study was performed to analyze the morphology and course of stapedial artery in rat. 0HWKRGV:LVWDUUDWVZHLJKLQJļJZHUHXVHGWRDQDO\]HWKH stapedial artery. After the anesthetic induction with ether, the lethal doses of thiopental were administered. The stapedial arteries were dissected after latex injection and an immersion and preservation in 9% formalin solution. 5HVXOWVThe stapedial artery branches off internal carotid artery and course through the stapes. After that it gives middle meningeal artery and continues in a bony canal laterally to the tegmen tympani. In the orbit stapedial artery gives off ophtalmic artery to supply mainly the orbit structures (muscles, lacrimal gland and eyeball) and the infraorbital artery with palatine artery. Additionally, the ophtalmic artery gives off the central retinal artery. &RQFOXVLRQOur study reveals that the stapedial artery and its distal branches are the only vessels supplying all tissues of the orbit, including the eyeball in rats.

ŅE\3ROVNLH7RZDU]\VWZR2WRU\QRODU\QJRORJöZ ļ&KLUXUJöZ*ïRZ\L6]\L 2WU]\PDQR5HFHLYHG  =DDNFHSWRZDQRGRGUXNX$FFHSWHG   .OLQLND2WRODU\QJRORJLL2GG]LDï6WRPDWRORJLL :DUV]DZVNL8QLZHUV\WHW0HG\F]Q\  .DWHGUD$QDWRPLL&ROOHJLXP$QDWRPLFXP :\G]LDï1DXN0HG\F]Q\FK8QLZHUV\WHW :DUPLñVNR0D]XUVNLZ2OV]W\QLH :NïDGSUDF\DXWRUöZ$XWKRUVFRQWULEXWLRQ ZJNROHMQRĂFL .RQIOLNWLQWHUHVX&RQIOLFWVRILQWHUHVW $XWRU]\SUDF\QLH]JïDV]DMÈNRQIOLNWXLQWHUHVöZ $GUHVGRNRUHVSRQGHQFML/ $GGUHVVIRUFRUUHVSRQGHQFH LPLÚLQD]ZLVNR$QGU]HM.XNZD adres pocztowy: .OLQLND2WRODU\QJRORJLL2GG]LDï6WRPDWRORJLL :806]SLWDO&]DHUQLDNRZVNL XO6WÚSLñVND :DUV]DZD tel./fax  e-mail ZNXNZD#\DKRRSO

+DVïD LQGHNVRZHWÚWQLFDVWU]HPLÈF]NRZDDQDWRPLDWÚWQLFDRSRQRZDĂURGNRZDWÚWQLFDĂURGNRZDVLDWNöZNLJDïNDRF]QD .H\ ZRUGV stapedial artery, anatomy, middle meningeal artery, central retinal artery, eyeball

:VWÚS Tętnica strzemiączkowa (arteria stapedia) swoją nazwę zawdzięcza przebiegowi w jamie bębenkowej, gdzie przechodzi między ramionami strzemiączka. Już w 1899 roku Tandler przedstawił dokładny opis rozwoju tętnicy strzemiączkowej niektórych ssaków oraz podał obszar jej unaczynienia [1]. W rozwoju ontogenetycznym i embrionalnym tętnica strzemiączkowa wywodzi się z części grzbietowej drugiego łuku skrzelowego [2]. U człowieka tętnica ta występuje jedynie u zarodka, we wczesnym okresie jego rozwoju (do ok. 20 mm długości), a następnie zanika. Niekiedy tętnica ta może występować u człowieka także w postaci przetrwałej [3-7]. Natomiast u zwierząt takich jak gryzonie, do których zaliczane są m.in. kretojeże, jeżowate, ryjoskoczki, wiewiórecznikowate czy lemurowate, a także u szczura naczynie to jest naczyniem przetrwałym i występuje również u osobników dorosłych [8-11]. Większość dotychczasowych badań z zakresu unaczynienia tętnicy strzemiączkowej potwierdza, że unaczynia ona głównie struktury twarzoczaszki. W nielicznych pracach autorzy podają, że u niektórych zwierząt tętnica strzemiączkowa zaopatruje także gałkę oczną poprzez zespolenia z tętnicą szyjną wewnętrzną. Mimo wielu przeprowadzonych dotychczas badań u ssaków i u więk2 WRODU \QJRORJLD3ROVNDWRP QUOLSLHFVLHUSLHñ

szości łożyskowców, a zatem i u ludzi tętnica ta nie jest nadal wyczerpująco i dokładnie opisana. W związku z tym postanowiliśmy przebadać grupę szczurów Wistar, u których tętnica strzemiączkowa odgrywa ważną rolę w unaczynieniu struktur podstawy czaszki oraz twarzoczaszki ze szczególnym uwzględnieniem struktur oczodołu.

0DWHULDïLPHWRGD Badania przeprowadzono na 30 osobnikach szczura białego Wistar płci męskiej o wadze 300–400 g. Zwierzęta przeznaczone były do uśpienia, a pochodziły z hodowli prowadzonej na potrzeby badań farmakologicznych Zakładu Fizjologii Uniwersytetu Warmińsko Mazurskiego w Olsztynie. Wszystkie zwierzęta usypiane były eterem. Następnie dootrzewnowo osobnikom szczura białego podawano heparynę drobnocząsteczkową, a następnie thiopental w dawce letalnej. Tak uśmierconym zwierzętom otwierano klatkę piersiową i nacinano mięsień sercowy w okolicy koniuszka serca. Przez lewą komorę serca wkładano kaniulę aż do aorty i cały układ naczyniowy wypełniano roztworem lateksu. Po nastrzyknięciu naczyń utrwala-

2WRODU\QJRO3RO  

230

PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS

Ryc. 2.7ÚWQLFDVWU]HPLÈF]NRZDXbV]F]XUDļWÚWQLFDV]\MQD ZHZQÚWU]QDļWÚWQLFDV]\MQD]HZQÚWU]QDļWÚWQLFDV]\MQD ZHZQÚWU]QDZïDĂFLZDļWÚWQLFDVWU]HPLÈF]NRZDļWÚWQLFD RSRQRZDĂURGNRZDļWÚWQLFDRF]QDļWÚWQLFDSRGRF]RGR ïRZD )LJ6WDSHGLDODUWHU\LQUDWļLQWHUQDOFDURWLGDUWH\ļH[WHUQDO FDURWLGDUWHU\ļSURSHULQWHUQDOFDURWLGDUWHU\ļVWDSHGLDODUWHU\ ļPLGGOHPHQLQJHDODUWHU\ļRUELWDODUWHU\ļLQIUDRUELWDODUWHU\

Ryc. 1.3RG]LDïWÚWQLF\V]\MQHMZVSöOQHMXbV]F]XUDļWÚWQLFD V]\MQDZVSöOQDļWÚWQLFDV]\MQD]HZQÚWU]QDļWÚWQLFDV]\M QDZHZQÚWU]QDļWÚWQLFDVWU]HPLÈF]NRZDļWÚWQLFDV]\MQD ZHZQÚWU]QDZïDĂFLZDļWÚWQLFDSRW\OLF]QDļVWU]HPLÈF]NR ļWÚWQLFDRSRQRZDĂURGNRZD )LJ'LYLVLRQRIFRPPRQFDURWLGDUWHU\LQUDWļFRPPRQ FDURWLGDUWH\ļH[WHUQDOFDURWLGDUWHU\ļLQWHUQDOFDURWLGDUWHU\ ļVWDSHGLDODUWHU\ļSURSHULQWHUQDOFDURWLGDUWHU\ļRFFLSLWDO DUWHU\ļVWDSHVļPLGGOHPHQLQJHDODUWHU\

no je w 1% roztworze formaldehydu. Po 24-godzinnym utrwaleniu układ naczyń szyi i głowy odpreparowano pod mikroskopem operacyjnym. Uwidaczniano tętnice szyjne wspólne, a następnie kierowano się dogłowowo wzdłuż tych tętnic i ich gałęzi, ze szczególnym uwzględnieniem przebiegu tętnicy strzemiączkowej i jej gałęzi.

:\QLNL U wszystkich badanych szczurów tętnica strzemiączkowa odchodzi od tętnicy szyjnej wewnętrznej. Tętnica szyjna wewnętrzna jako gałąź tętnicy szyjnej wspólnej rozpoczyna się w okolicy 1/3 tylnej brzuśca tylnego mięśnia dwubrzuścowego, a następnie kieruje się nieco do boku, tyłu i dogłowowo. W miejscu podziału tętnicy szyjnej wspólnej lub jeszcze w początkowym odcinku odejścia tętnicy szyjnej zewnętrznej odchodzi także tętnica poty-

liczna, biegnąca w sąsiedztwie nerwu podjęzykowego (ryc. 1). Na przyśrodkowej powierzchni mięśnia dwubrzuścowego, w okolicy dolnego brzegu puszki bębenkowej tętnica strzemiączkowa (arteria stapedia) odchodzi od tętnicy szyjnej wewnętrznej (arteria carotis interna) jako naczynie o zbliżonej średnicy. Po wejściu do puszki bębenkowej, w dolnej tylno-przyśrodkowej części jamy bębenkowej tętnica strzemiączkowa biegnie ku górze do niszy okienka owalnego. Tam między ramionami strzemiączka przechodzi w stronę epitympanum i pod kątem 900 w kanale kostnym dołu środkowego czaszki kieruje się do przodu. W części przednio-górnej tętnica strzemiączkowa oddaje gałąź biegnącą pionowo do góry, która wnika do opony twardej środkowego dołu czaszki jako tętnica oponowa środkowa. Następnie tętnica oponowa środkowa dzieli się w sposób typowy na dwie gałęzie, gałąź przednią kierującą się do przodu i gałąź tylną biegnącą odpowiednio do tyłu (ryc. 2). W dalszym odcinku tętnica strzemiączkowa biegnie w kanale kostnym podstawy czaszki, tworząc łuk bocznie od pokrywki jamy bębenkowej (ryc. 3). Po wyjściu z kanału kostnego tętnica strzemiączkowa biegnie bocznie pod zwojem nerwu trójdzielnego (zwojem Gassera), krzyżując od dołu wszystkie jego gałęzie, jednocześnie zaopatrując je. W dalszym swoim przebiegu, w okolicy dna oczodołu tętnica strzemiączkowa oddaje pod kątem ok. 450 gałąź oczodołową. Ta z kolei dzieli się na kilka gałęzi zaopatrujących mięśnie gałkoruchowe, 2 WRODU \QJRORJLD3ROVNDWRP QUOLSLHFVLHUSLHñ

PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS gruczoł łzowy oraz gałkę oczną (ryc. 4). Przy czym od tętnicy zaopatrującej gałkę oczną odchodzi niewielka gałąź wsteczna biegnąca wzdłuż pnia nerwu wzrokowego (ryc. 5) oraz tętnica środkowa siatkówki, która w części dystalnej owija się wokół nerwu wzrokowego (ryc. 6). Jedną z gałęzi tętnicy ocznej jest tętnica nadoczodołowa, która następnie oddaje gałęzie zaopatrujące struktury zewnętrzne oczodołu i tworzy liczne zespolenia. Kolejną gałęzią tętnicy ocznej jest tętnica, która przebija przyśrodkową ścianę oczodołu i wchodzi do jamy nosa. Pozostała, przednio-górna część jamy nosa jest unaczyniona przez dwie gałęzie z każdej strony będące kontynuacją tętnicy szyjnej wewnętrznej właściwej. Następnie główny pień tętnicy strzemiączkowej kieruje się do przodu jako tętnica podoczodołowa (arteria infraorbitalis), a po krótkim przebiegu od odejścia tętnicy ocznej oddaje tętnicę podniebienną (ryc. 4). Należy podkreślić, że tętnica szyjna wewnętrzna właściwa nie bierze w ogóle udziału w zaopatrzeniu tkanek oczodołu i gałki ocznej.

'\VNXVMD Tętnica strzemiączkowa już od XIX wieku jest przedmiotem wielu badań przeprowadzonych w oparciu o różne gatunki zwierząt, a także u człowieka [2, 8, 9, 12, 13]. Bugge [8] szczegółowo analizował przebieg i gałęzie tętnicy strzemiączkowej u różnych gryzoni. U większości analizowanych przez Bugge [8] osobników tętnica strzemiączkowa była dobrze rozwinięta i odchodziła od tętnicy szyjnej wewnętrznej, jednej z dwóch gałęzi tętnicy szyjnej wspólnej (obok tętnicy szyjnej zewnętrznej). Według tego autora, u większości badanych zwierząt tętnica strzemiączkowa oddawała trzy gałęzie, gałąź nadoczodołową, podoczodołową i żuchwową, a także tworzyła zespolenia z tętnicą szyjną wewnętrzną. Obszar zaopatrzenia tętnicy strzemiączkowej obejmował głównie tkanki oczodołu, okolicy szczęki i żuchwy [8]. Według Bugge [8] u niektórych kretojeży (Tenrecidae) odcinek końcowy tętnicy strzemiączkowej ulega obliteracji, a w związku z tym obszar jej zaopatrzenia stanowi głównie opona twarda i oczodół. Wyjątkiem są tenreki (Echinops telfairi), gdzie tętnica strzemiączkowa unaczynia przede wszystkim okolicę szczęki i żuchwy. Natomiast u jeżowatych (Erinaceoidea) tętnica strzemiączkowa zaopatruje także gałkę oczną poprzez zespolenia gałęzi nadoczodołowej i podoczodołowej z tętnicą oczną i tętnicą oczną wewnętrzną (obie od tętnicy szyjnej wewnętrznej) [8]. U ryjoskoczków (Macroscelididae) gałąź żuchwowa tętnicy strzemiączkowej zanika już w odcinku początkowym, a obliteracja tętnicy ocznej wewnętrznej powoduje, że tętnica strzemiączkowa oprócz tkanek oczodołu zaopatruje także gałkę oczną, wytwarzając zespolenia między tętnicą szyjną wewnętrzną a wspólnym pniem tętnicy sitowej i czołowej. Nieco inaczej tętnica strzemiączkowa zachowuje się u wiewiórecznikowatych (Tupaiiformes). 2 WRODU \QJRORJLD3ROVNDWRP QUOLSLHFVLHUSLHñ

Ryc. 3.3U]HELHJWÚWQLF\VWU]HPLÈF]NRZHMZbMDPLHEÚEHQNRZHM XbV]F]XUD:LGRNRGJöU\ļWÚWQLFDVWU]HPLÈF]NRZDļWÚWQL FDRSRQRZDĂURGNRZDļSRNU\ZNDMDP\EÚEHQNRZHM )LJ Stapedial artery running through the tympanie cavity in rat. 9LHZIURPDERYHļVWDSHGLDODUWHU\ļPLGGOHPHQLQJHDODUWHU\ ļWHJPHQW\PSDQL

Ryc. 4.*DïÚ]LHRF]RGRïRZHWÚWQLF\VWU]HPLÈF]NRZHMļWÚWQL FDVWU]HPLÈF]NRZDWÚWQLFDRF]QDļWÚWQLFDSRGRF]RGR ïRZDļWÚWQLFDSRGQLHELHQQDļWÚWQLFDQDGRF]RGRïRZD ļJDïÈěQRVRZDļWÚWQLFDĂURGNRZDVLDWNöZNLļQHUZ Z]URNRZ\ļJDïÈěPLÚĂQLRZD )LJ5DPLRUELWDOHVRIVWDSHGLDODUWHU\LQUDWļVWDSHGLDODUWHU\ ļRUELWDODUWHU\ļLQIUDRUELWDODUWHU\ļSDODWLQHDUWHU\ļVXSUDRUELWDODUWHU\ļQDVDOEUDQFKļFHQWUDOUHWLQDODUWHU\RSWLF QHUYHļPXVFXODUEUDQFK

231

232

PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS

Ryc. 5.8QDF]\QLHQLHQHUZXZ]URNRZHJRļWÚWQLFDĂURGNRZD VLDWNöZNLļJDïÈěZVWHF]QDWÚWQLF\ĂURGNRZHMVLDWNöZNL ļWÚWQLFDSRGRF]RGRïRZD )LJ%ORRGVXSSO\LQJRIWKHRSWLFQHUYHļFHQWUDOUHWLQDODUWHU\ ļUHFFXUHQWEUDQFKRIFHQWUDOUHWLQDODUWHU\ļLQIUDRUELWDODUWHU\

Ryc. 6.6LHÊQDF]\ñWÚWQLF]\FKJDïNLRF]QHMļWÚWQLFDĂURGNR ZDVLDWNöZNL )LJ$UWHULDOQHWRIWKHH\HEDOOļFHQWUDOUHWLQDODUWHU\

Jej gałęzie podoczodołowa i żuchwowa zanikają, natomiast gałąź nadoczodołowa ulega znacznemu rozwinięciu i unaczynia oponę twardą oraz oczodół ze szczególnym uwzględnieniem gałki ocznej. U wiewiórecznikowatych zanikowi ulega także tętnica oczna, której obszar zaopatrzenia (gałka oczna) przejmuje tętnica strzemiączkowa. Podobnie u lemurowatych (Lemuridae) tętnica strzemiączkowa z rozwiniętą gałęzią nadoczodołową zaopatruje gałkę oczną, oczodół i oponę twardą. Co ciekawe u lemurowatych tętnica szyjna wewnętrzna zanika w odcinku dystalnym od odejścia tętnicy strzemiączkowej, a unaczynienie mózgowia przejmuje tętnica kręgowa. Dodatkowo u lemurowatych zanikają gałąź podoczodołowa i żuchwowa tętnicy strzemiączkowej [8]. Inaczej tętnica strzemiączkowa zachowuje się u małpiatek. Podobnie jak u człowieka, tętnica ta zanika już

w okolicy strzemiączka, a obszar unaczynienia oczodołu przejmuje tętnica szyjna wewnętrzna [8]. U wszystkich opisanych przez Bugge [8] gatunków zaopatrzenie gałki ocznej przez tętnicę strzemiączkową wynikało nie z bezpośredniego jej unaczynienia lecz z wytworzenia zespoleń między tętnicą strzemiączkową a tętnicą oczną. W naszych badaniach przeprowadzonych na szczurach nie stwierdziliśmy połączeń tworzących zespolenia między tętnicą strzemiączkową a tętnicą szyjną wewnętrzną. Ponadto tętnica strzemiączkowa zaopatrywała nie tylko tkanki oczodołu i szczęki, ale także samą gałkę oczną, do której dochodziła tętnica środkowa siatkówki będąca gałęzią odchodząca od gałęzi nadoczodołowej nazwanej przez nas gałęzią oczodołową. U przedstawionych przez Bugge [8] różnych gatunków zwierząt gałąź nadoczodołowa tętnicy strzemiączkowej oddawała tętnicę oponową środkową [8]. Natomiast w badaniach Boullin’a [9] przeprowadzonych na szczurach, podobnie jak w naszych obserwacjach, tętnica oponowa środkowa jest gałęzią, odchodzącą od głównego pnia tętnicy strzemiączkowej. Tętnica oponowa środkowa odgałęziała się tuż po przejściu przez strzemiączko, jeszcze przed odejściem gałęzi nadoczodołowej i podoczodołowej [9]. U ptaków inaczej niż u ssaków nie stwierdza się naczyń zaopatrujących siatkówkę (tętnica środkowa siatkówki) i ciało szkliste. Homologiem tętnicy ciała szklistego ssaków u kurcząt jest tętnica grzebieniasta. Jednak u kurcząt tętnica ta jest naczyniem przetrwałym. Natomiast u człowieka tętnica ciała szklistego zanika pod koniec rozwoju embrionalnego, a w zamian rozwija się tętnica środkowa siatkówki [12]. U kurcząt w rozwoju embrionalnym pierwotna tętnica grzebieniowa zaopatrująca tarczę nerwu wzrokowego odchodzi od naczyń mózgowych, a następnie łączy się z tętnicą oczną szyjną wewnętrzną w jej odcinku dalszym. Natomiast odcinek bliższy pierwotnej tętnicy grzebieniowej zanika. Tak więc tętnica grzebieniowa ostatecznie jest gałęzią tętnicy ocznej od szyjnej wewnętrznej [12]. W rozwoju embrionalnym kurcząt odcinek dalszy tętnicy szyjnej wewnętrznej tworzy zespolenia z gałęzią oczną tętnicy strzemiączkowej. Zatem unaczynienie gałki ocznej podchodzi zarówno z tętnicy szyjnej wewnętrznej jak i z gałęzi ocznej tętnicy strzemiączkowej. Dodatkowo powstają zespolenia między tętnicą sitową odchodzącą od koła tętniczego mózgowia, a gałęzią nadoczodołową tętnicy strzemiączkowej. Gałąź oczna tętnicy strzemiączkowej tworzy zespolenia z odcinkiem dalszym tętnicy szyjnej. W konsekwencji gałąź oczna tętnicy strzemiączkowej przejmuje w większości unaczynienie gałki ocznej [12]. Nieco podobnie jak u kurcząt, głównym naczyniem zaopatrującym gałkę oczną u gołębia jest gałąź oczna tętnicy strzemiączkowej [13]. Jednak zarówno w badaniach Bugge, jak i Hiruma [12] jest to wynikiem wytworzenia zespoleń z tętnicą oczną, a nie bezpośrednim unaczynieniem od tętnicy strzemiączkowej. 2 WRODU \QJRORJLD3ROVNDWRP QUOLSLHFVLHUSLHñ

PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS Według Diamanta [14], u wszystkich ssaków łożyskowych, w tym i u człowieka naczynia zaopatrujące oczodół, z wyjątkiem unaczynienia gałki ocznej w rozwoju embrionalnym, wywodzą się z tętnicy strzemiączkowej. A gałka oczna zaopatrywana jest przez tętnicę oczną, która w większości przypadków odchodzi od tętnicy szyjnej wewnętrznej. Dla odmiany Hayreh i wsp. [15] zauważyli, że zaopatrzenie gałki ocznej czasami (cztery przypadki na 170 badanych) pochodziło także z tętnicy oponowej środkowej. Wówczas krew do gałki dopływała przez znacznie poszerzone połączenie między gałęzią oczodołową tętnicy oponowej środkowej a gałęzią oponową wsteczną odchodzącą od tętnicy łzowej [15]. Mimo licznych prac przedstawiających morfologię tętnicy strzemiączkowej w oparciu o analizę różnych gatunków zwierząt, nadal nie jest ona dobrze poznana. Niektóre publikacje obejmują nawet badania dotyczące morfometrii tętnicy strzemiączkowej u szczura [9]. Niemniej jednak u szczura tętnica ta jest dobrze opisana głównie w jej odcinku początkowym, a jej odcinek końcowy wymaga nadal dalszej, bardziej szczegółowej analizy zwłaszcza przy użyciu mikroskopu, typu mikroskopu operacyjnego[8, 9]. Dokładna znajomość budowy morfologicznej i morfometrycznej tętnicy strzemiączkowej u zwierząt a w szczególności u szczura może także stanowić ważny model w analizie etiologii zmian naczyniowych u człowieka [9].

2.

:QLRVNL

10. Ortug C.: A study on the rat stapedial artery under the dis-

1. Tętnica strzemiączkowa u szczura jest gałęzią tętnicy szyjnej wewnętrznej. 2. Tętnica strzemiączkowa oddaje gałąź oponową środkową na wysokości dołu środkowego czaszki. 3. W obrębie dna oczodołu tętnica strzemiączkowa oddaje tętnicę oczodołową. 4. Tętnica oczodołowa unaczynia struktury oczodołu oraz gałkę oczną. 5. Tętnica szyjna wewnętrzna właściwa nie jest naczyniem dominującym w zaopatrzeniu gałki ocznej u szczura.

11. Hiruma T., Nakajima Y., Nakamura H.: Development of

Fisher A.G.: A Case of Complete Absence of both Internal Carotid Arteries, with a Preliminary Note on the Developmental History of the Stapedial Artery. J. Anat. Physiol. 1913:48(1):37-46

3.

Pascual-Castroviejo I.: Persistence of the stapedial artery in a first arch anomaly: a case report. Cleft. Palate. J. 1983;20(2):146-50

4.

Silbergleit R., Quint D.J., Mehta B.A., Patel S.C., Metes J.J., Noujaim S.E.: The persistent stapedial artery. AJNR Am. J. Neuroradiol. 2000:21(3):572-7

5.

Zanetti D., Piazza C., Antonelli A., R.: Persistent stapedial artery and chronic otitis media. Otolaryngology - Head and Neck Surgery. 2000;123(5):663-664

6.

Yilmaz T., Bilgen C., Savas R., Alper H.: Persistent stapedial artery: MR angiographic and CT findings. AJNR Am. J. Neuroradiol. 2003;24(6):1133-5

7.

Jain R., Gandhi D., Gujar S., Mukherji S.K.: Case 67: Persistent stapedial artery. Radiology. 2004;230(2):413-6

8.

Bugge J.: The cephalic arterial system in the insectivores and the primates with special reference to the Macroscelidoidea and Tupaioidea and the insectivore-primate boundary. Z. Anat. Entwicklungsgesch. 1972;135(3):279-300

9.

Boullin D.J., Aitken V., du Boulay G.H., Tagari P.: The calibre of cerebral arteries of the rat studied by carotid angiography: a model system for studying the aetiology of human cerebral arterial constriction after aneurysmal rupture. Neuroradiology. 1981;21(5):245-52 section microscope. Turk. J. Med. Sci. 2001;31:117-119 pharyngeal arch arteries in early mouse embryo. J. Anat. 2002;201(1):15-29

12. Hiruma T.: Formation of the ocular arteries in the chick embryo: observations of corrosion casts by scanning electron microscopy. Anat. Embryol. 1996;193:585–592 13. Wingstrand K. G., Munk O.: The pectin oculi of the pigeon with particular regard to its function. Biol. Skr. Dan. Vid. Selsk. 1965;14:1-64 14. Diamond M. K.: Homologies of the meningeal-orbital arteries of humans: a reappraisal. J. Anat. 1991;178:223-41 15. Hayreh S.S., Dass R.: The ophthalmic artery: I. Origin and

3,¥0,(11,&7:2

intra-cranial and intra-canalicular course. Br. J. Ophthal.

1.

1962;46(2):65–98

Tandler J.: Zur vergleichenden anatomie der kopfarteien bei den Mammalia. Denkschr. Acad. Wiss. (Wien). 1899:6:677-784

2 WRODU \QJRORJLD3ROVNDWRP QUOLSLHFVLHUSLHñ

233